داستان پيدايش تسبيح

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: مرجع: علي اكبر علائي - فصلنامه هنر و مردم - 28
آفتاب: تسبيح بمعني سبحان الله گفتن است چون تكبير كه الله اكبر و تحميد الحمدالله گفتن است. و آنچه حالا به تسبيح مشهور شده سبحه بضم سين است كه منظور از آن مهره هاييست كه عدد تسبيح بآن شمارند و استعمال كلمه تسبيح كه به معني مهره هاي به رشته كشيده مي باشد و براي شمارش عدد تسبيحات و تحميدات و تكبيرات به كار مي رئد از غلطهاي مصطلح فارسي به حساب مي آيد كه در اثر كثرت استعمال عموم و مخصوصاً فصحاء عرب و ايراني، استعمال آن به معني سبحه مجاز گشته است. چنانكه در ابيات زير از شعراي ايراني و عرب از تسبيح معناي امروزي استنباط مي شود. قائم مقام ثاني گويد:
زاهد چه بلائي تو كه اين دانه تسبيح
از دست تو سوراخ به سوراخ گريزد

صائب گويد:
منه زنهار دل بر مهلت صد ساله دنيا
كه آخر مي شود چندان كه يك تسبيح گرداني

حافظ گويد:
رشته تسبيح اگر بگسست معذورم بدار
دستم اندر دامن ساقي سيمين ساق بود

ابو نواس شاعر معروف عرب گويد:«التسابيح في ذراعي و المصحف….» و در اين بيت كلمه تسابيح جمع تسبيح به همين معني استعمال شده است.

افسانه پيدايش تسبيح و سابقه تاريخي آن

قطع نظر از اينكه تسبيح را بشر اوليه بصورت طوق و به منظور زينت از مهره هاي مختلف بكار مي برده، بطور كلي تسبيح از دوران مسيحيت پيدا شده و مسيحيان تسبيح هاي طويلي را كه از انتهاي آن صليب مي آويختند به گردن مي آويختند. استفاده تسبيح در ابتدا حكم زينت را داشته و براي جنس دانه هاي اين تسبيح از همه چيز استفاده مي كرده اند كه اغلب آنها شيشه اي بوده بعدها كشيش هاي نستورين كه در شرق مي زيستند از آن براي ذكر اوراد استفاده كردند و بعضي از كاتوليك ها نيز بهمين منظور آنرا بكار ميبردند. اما پرتستان ها هيچوقت بدين شكل از تسبيح استفاده نكردند و حتي استعمال آنرا بدان منظور منفور مي دانند زيرا مي گويند در كتاب خدا راجع بآن اشاره اي نرفته و بطور كلي كساني را كه از تسبيح به منظور ديني استفاده مي كردند تقبيح كرده و به اوهام پرستي و خرافات متهم كرده اند. زيرا بر اين عقيده اند كه عيسي تقليد و اوهام پرستي را منع مي كند و استعمال تسبيح و امثالهم را از احكام مردم حساب مي كند نه از احكام خدا. «آنگاه كه كاتبان و فريسيان اورشليم نزد عيسي آمده گفتند، چرا شاگردان تو از تقليد مشايخ تجاوز مي نمايند، او در جواب گفت، شما نيز به تقليد خويش از حكم خدا چرا تجاوز مي كنيد سپس عبادت را عبث مي كنند زيرا كه احكام مردم را به منزله ي فرائض تعليم ميدهند.» (انجيل متي باب 15 ) .

شكي نيست كه تسبيح از مسيحيت به اسلاميت رسوخ كرده و چون اسلام اصولاً در شرق پيشرفته و نستورين هاي شرقي از تسبيح به منظورهاي ديني استفاده مي كردند، لذا اين فكر پيدا ميشود كه مسلمانان از كشيش هاي نستورين در استعمال تسبيح به منظورهاي ديني اقتباس و تقليد نموده اند، و پيدايش آن در اسلام داستاني دارد كه نزديك به افسانه است. معروفست كه حضرت پيغمبر (ص) بدخترش حضرت زهرا فرمود كه در اتمام هر نماز سي و چهار بار سبحان الله گفتن صوابي بزرگ خواهد داشت، و حضرت زهرا براي اين منظور نخي سبز رنگ (گويا به همين علت است كه انتخاب نخ سبز رنگ را براي تسبيح نماز مستحب مي دانند) را سي و چهار بار گره زد و از آن براي حساب و شمارش سبحان الله گفتن در اتمام هر نماز استفاده مي نموده اند. بعدها نيز از خاك قبر حضرت حمزه دانه هاي درست كردند تا تسبيح به صورت تبرك و به شكل امروزي در آمد. گرچه گفته فوق تقريباً بعيد به نظر مي رسد ولي امكان حقيقي بودن داستان فوق را مي توان به دليل زير بيان داشت.

تسبيح در اسلام از زمان پيغمبر (ص) پيدا شده و از بدو پيدايش اسلام تسبيح به منظور ديني به كار رفت تا اينكه كم كم به صورت تفنني فعلي در آمد. در مورد سابقه تاريخي پيدايش تسبيح، يك نوع دانه هاي تسبيح شيشه اي است كه در حفاريهاي مثل باستان پيدا شده و مربوط به 4000 سال پيش مي باشد.

تقسيم بندي كلي تسبيح

براي دانستن انواع و اقسام تسبيح بايد تقسيم بنديهاي درباره آن به ترتيب زير انجام داد:

الف ـ تقسيم بندي از لحاظ ساختمان.
ب ـ تقسيم بندي از لحاظ تعداد دانه.
ج ـ تقسيم بندي از لحاظ طرز ساخت و نوع كار.
د ـ تقسيم بندي از لحاظ نوع جنس دانه.
هـ ـ تقسيم بندي از لحاظ كشورهاي سازنده.
و ـ تقسيم بندي از لحاظ شكل دانه.

اينك به شرح هر يك از تقسيمات فوق مي پردازيم:

الف - تقسيم بندي از لحاظ ساختمان
1ـ سر تسبيح كه منگوله ايست و اغلب براي زينت در تسبيح هاي گران قيمت با منجوق هايي از جنس خود تسبيح و يا گاهگاهي از سنگ هاي قيمتي بافته مي شود و خود منگوله نيزاکثراً زربفت مي باشد بر مرغوبيت تسبيح مي افزايد. سر تسبيح ها اصولاً يك منگوليست ولي گاهي سر تسبيح هاي گران قيمت مي باشد مي توان يافت و در اين نوع سر تسبيح هاي دو منگوله از يكرشته منشعب مي شود.

2ـ شيخك ها عموماً از جنس خود دانه هاي تسبيح ميباشند و در هر تسبيحي شيخك به كار ميبرند و تسبيح هاي دو شيخكي بندرت يافت مي شود. ساختمان شيخك ها از دانه هاي خود تسبيح به مراتب بزرگترند ، و اخيراً نيز ابتكاراتي در ساختن شيخك هاي تسبيح هاي جديد به كار مي برند و عدسي هاي بسيار كوچك محدب و ذره بيني با فيلمهاي مثبت ميكروني كه از اماكن مقدس برداشته شده در داخل شيخك كار مي گذارند.

3ـ دانه ها ـ دانه هاي تسبيح كه قسمت اصلي را تشكيل مي دهند و تعداد و اقسام آن به تقسيم بندي احتياج دارد كه در قسمتهاي بعدي به شرح آن مي پردازيم.

4 ـ عدسك ـ تعداد عدسکها دو تا مي باشد و تسبيح را به سه قسمت اصلي تقسيم مي كند و جنس آنها نيز از جنس خود دانه هاي تسبيح مي باشد. عدسك ها كه از اسمشان نيز بر مي آيد اكثراً به شكل دانه هاي عدس مي باشند ولي در بعضي تسبيحها به شكل خود دانه هاي تسبيح ولي بسيار ريز درست مي كنند.

ب ـ تقسيم بندي از لحاظ تعداد دانه ها
1ـ تسيبح 25 دانه اي كه به چهار يكه معروف است و اخيراً بسيار جنبه تفنني پيدا كرده و اغلب جنس دانه هاي آن از كائوچو و يا چوبهاي سخت بوده و از لحاظ ساختمان نسبت به ساير تسبيحها دانه هاي اين نوع تسبيح درست تر ميباشد.

2ـ تسبيح سي و چهار دانه اي كه تسبيح اصلي (تسبيح اوليه كه براي شمارش 34 سبحان الله بكار ميرفته) مي باشد و اغلب جنس دانه هاي آن از گل قبرهاي اماكن متبر كه مي باشد كه با قالب گيري ساخته مي شود.

3ـ تسبيح صد دانه اي كه تسبيح فعلي است و بوسيله دو عدسك به سه قسمت تقسيم مي شود. دو قسمت 33 دانه ايست كه طرفين قسمت 34 دانه اي قرار دارد و معمولاً يك قسمت براي تحميد (حمد گفتن) و ديگري براي تهليل (لا الله الا الله گفتن) يا تكبير (الله اكبر گفتن) و قسمت وسط براي تسبيح (سبحان الله گفتن) بكار مي رود.

4ـ تسبيح هزار دانه اي كه به تسبيح ذكر معروف است و اهل ذكر و مخصوصاً دراويش از آن براي ذكر استفاده مي كنند و استعمال آن دليل كثرت زهد وتقوي ميباشد چنانكه شيخ اجل فرمايد:

اي طبل بلند بانگ و در باطن هيچ
بي توشه چه تدبير كني وقت بسيچ
روي طمع از خلق بپيچ ار مردي
تسبيح هزار دانه بر دست مپيچ(نپيچ)

چنس دانه هاي اين تسبيح نيز از جنس تسبيح هاي 100 دانه اي و 34 دانه اي مي باشد.

ج ـ تقسيم بندي از لحاظ طرز ساخت
1ـ تراش و برش ـ در اين نوع تسبيح سازي، دانه هاي تسبيح را به طرز تراش درست مي كنند و عموماً از سنگ هاي قيمتي و گاهي از صدف و استخوان و چوب نيز براي اين امر استفاده مي كنند.

2ـ قالب گيري ، در اين نوع تسبيح چنانكه گفته شد از خاك اماكن متبركه و به طرز ريخته گري و قالب گيري دانه هاي تسبيح را درست مي كنند.

د ـ تقسيم بندي از لحاظ نوع جنس
اين قسمت نيز به دو قسمت دريايي و زميني تقسيم مي شود:

1ـ دريايي ـ مواد اوليه تسبيح هاي دريايي منشأ دريايي دارد و طرز ساختشان اكثراً به سبك تراشكاري است. تسبيح هاي دريايي نيز به سه قسمت عمده تقسيم مي شود:

الف ـ سنگها – از سنگهاي دريايي با تراشكاري دانه هاي تسبيح درست مي كنند.

ب ـ گياهان ـ از گياهان دريايي مانند مرجانها و ستاره دريايي بوسيله تراش تسبيح هاي نسبتاً گران قيمت تهيه مي كنند و ديگر اينكه از مغز كشكولهاي دراويش كه منشأ دريايي دارد نيز تسبيحهايي مي تراشند.

2ـ زميني ـ تسبيحهاي زميني همه منشأ زميني دارند يعني مواد اوليه دانه هاي آنها از مواد سطح زمين تشكيل مي يابد. تسبيحهاي زميني به چهار قسمت تقسيم مي شوند:
الف ـ گياهان ـ در قسمت گياهان معمولاً از صمغ ها و رنگهاي تسبيح هاي مي سازند كه به تسبيح هاي بلورين معروفند و ديگر از چوب درختاني سخت و خوشبو كه رنگهاي خوبي نيز دارند تسبيح هاي به سبك تراش ساخته اند و از يُسر كه دانه هاي خوشبو دارد نيز مي سازند.
ب – خاك وفلزات – چنانكه گفته شد بسبك ريخته گري از خاك تسبيح درست ميكنند كه معمولاً براي قرص بودن، به گل اين تسبيحات براده هاي ريز فلزات را اضافه مي كنند از خود فلزات نيز به سبك تراش و قالب گيري تسبيح هايي مي ساخته اند.
ج – حيوانات زميني – از استخوان حيوانات زميني مانند عاج فيل و استخوان شتر تسبيح ها يي بسبك تراش درست مي كرداند. و همچنين از شاخ بعضي از حيوانات مخصوصاً شاخ گوزن كه گرانقيمت تر مي باشد.
د – سنگها – از سنگهاي قيمتي چون عقيق كه يك قسمت كوارتز بي شكل و به رنگهاي مختلف سرخ و آلبالوئي مي باشد و از يشم كه يك نوع كوارتز مي باشد و به رنگهاي سفيد و كبود و سبز تيره يافت مي شوند و از شبق نيز درست مي كنند و از ياقوت و زمرد نيز درست كرده اند و از يك نوع سنگ نيز هنديها تسبيح هايي درست كرده اند كه به عين الهره (چشم گربه) معروفست.

هـ - تقسيم بندي از لحاظ كشورهاي سازنده و شهرهايي كه در آنجا تسبيح ساخته مي شود با ذكر جنس و سبك هر يك
1 – ايران – شهرهاي ايران كه در آن تسبيح مي سازند عبارتند از:
الف – كرمانشاه – در كرمانشاه تسبيح هاي گِلي خوب درست مي كردند، اين شهر از لحاظ به عمل آوردن گِل تسبيح سر آمد ساير شهرهاي ايران بوده است.
ب – مشهد – در مشهد به علت اينكه شهر مقدسي است و زائرين بسيار دارد تسبيح سازي نسبت به ساير شهرها رواج بيشتري دارد ولي تسبيح هاي خوبي در آنجا درست نمي كنند زيرا دانه هاي آن بعلت خوب بعمل نياوردن گِل آن همه شكننده مي باشند.
ج – جوين – در جوين تسبيح هاي بسيار عالي درست مي كردند كه به تسبيح هاي عليمرادي معروفند. در عباس آباد و سبزوار و بطور كلي در تمام شهر هاي استان مشهد تسبيح درست مي كنند.

2 – كشورهاي خارجي:
1 – آلمان – در آلمان تسبيح هايي از چوب سندل كه درختي است سخت و در هند بسيار ميرويد و از صمغ يسرها درست مي كردند.

تسبيح هاي صمغي را كهربايي مي گفتند، چون اينگونه تسبيح ها در اثر مالش و گرداندن در دست، الكتريسيته مالشي در خود ذخيره مي كردند و خاصيت جذب و دفع چيزهاي بسيار سبك چون قطعه كاغذ و مخصوصاً كاه در آنها پيدا مي شد از اينجهت به تسبيح هاي كهربايي معروف شده و اين نوع تسبيح ها نيز بر دو قسمند يك قسم كه آتشگيرند و بآنها بارقه مي گويند و نوع ديگر كه آتشگير نيست و بآب حيات موسومند.

2 – چين – در چين از حديد و نقره و طلا تسبيح هايي مي ساختند و تسبيح هاي چيني اكثراً فلزي بوده و نوعي از آنها را حديد سيني (چيني) مي گفتند و ضمناً در چين تسبيح هاي گلي (از رس چين) درست كرده و روي آنها مينا كاري مي كردند كه از لحاظ هنري ارزش بسياري دارد و از ابتكارات هنري چينيها به شمار مي رود.

3- تركيه – در استانبول تسبيح هايي درست مي كردند كه جنس آنها استخواني بوده و تمام تسبيح هاي ساخت تركيه به تسبيحهاي استخواني معروفست و بسيار خوشتراش و گرانقيمت ميباشد و اغلب از عاج و شاخ و شير ماهي ميتراشيدند.

4 – افغانستان – در افغانستان تسبيح هاي معروف شاه مقصودي درست ميكردند كه به تسبيحهاي پادزهري نيز معروف مي باشد كه برنگ سبز روشن است.

(و بدينجهت است كه رنگهاي سبز روشن را پادزهري گويند)، و چون جنس سنگهاي اين تسبيح طوري بوده كه زهركش بوده بدانجهت به تسبيح هاي پادزهري (ضدزهري) معروف گرديده اند.

5 – هندوستان – در هندوستان اغلب تسبيح هاي چوبي درست مي كردند و ساختن تسبيح از چوب از كارهاي هنديان است و چون سندل و آبنوس در هندوستان پرورش ميافت اين امر باعث گرديد كه هنديان از چوبهاي سندل و آبنوس تسبيح بسازند، گذشته از اينها در هندوستان تسبيح هايي از عقيق نيز مي ساختند كه بسيار خوشتراش بودند و تسبيحهاي ديگري نيز درست مي كرده اند كه هفت مهره و دل ربا و دهنه فرنگ از آنجمله اند.

6 – يمن در تسبيح هاي عقيق بسيار عالي و خوشتراش مي ساختند كه به تسبيح هاي يماني معروفند.

و - تقسيم بندي از لحاظ شكل دانه:
1- دوكي – دوكي ها عموماً بوسيله تراش درست ميشوند.

2- خرمايي يا سنجدي – اين نوع تسبيح ها دانه هايي بشكل دانه هاي سنجد يا خرما دارند و اغلب جنس آنها از چوب است و دانه هاي بسيار درشتي دارند.

3- كروي – كروي ها هميشه بسبك ريخته گري درست مي شوند زيرا بشكل كره و مدور بسيار مشكل مي باشند.

مرغوبيت – مرغوبيت تسبيح ها را مي توان در جور بودن و يكدست بودن دانه ها خلاصه كرد. تسبيح هاي مرغوب شاه مقصود رنگ هاي يكنواخت دارند و نا مرغوب آنها داراي رگه و لكه مي باشد. در تسبيح هاي استخواني كه بسبك تراش درست مي شوند مرغوبيتشان در تراش خوب و دانه هاي يك اندازه مي باشد. تسبيح هاي گلي و ريخته گري گرانقيمت نيز به دو دسته معروف كار عبدالله و كار سيد تقسيم مي شوند كه كار عبدالله را بعضي بهتر مي دانند و مرغوبيت اين تسبيح ها بستگي به دوام و قرص بودن دارد كه بوسيله مخلوط كردن گل تسبيح با براده هاي بعضي فلزات (مخصوصاً در تسبيح هاي گلي گرانقيمت از براده هاي طلا استفاده مي كنند) و خوب بعمل آوردن گل تأمين مي گردد. تسبيح هايي هم هست كه به تسبيح هاي نقره كوب معروفند و جنس دائه هاي مرغوب آنها از يسراست و بر روي اين دانه ها از ميخهاي كوچك نقره براي زينت استفاده كرده اند كه مرغوبيت آنها بستگي به جنس نقره نيز دارد

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 362]