رابطه سياست و ادبيات

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: - 1 -
بحث رابطه سياست و ادبيات، بحث جديدي نيست، بلكه سابقه آن به دوران يونان باستان، مخصوصاً آثار افلاطون، باز مي گردد. در دوره هاي بعد نيز، افرادي همانند ژان ژاك روسو به هر دو عرصه توجه داشتند. روسو در كنار نظرات سياسي و اجتماعي خود به نگارش رمان نيز اقدام كرد. برتراند راسل و ژان پل سارتر، به عنوان متفكران دورهِ متأخر، در عين ارائه عقايد فلسفي و سياسي - اجتماعي خود، رمان هاي جدي نگاشته و حتي فعالان سياسي و اجتماعي نيز بودند و جايزه نوبل هم دريافت كردند. و باز جديدتر افرادي، مانند ادوارد سعيد، بر نقش روشنفكران در پيوند اين دو رشته تأكيد داشته اند. در كنار اين افراد، انديشمندان ديگري را نيز مي بينيم كه هنر و ادبيات را مركز ثقل انديشه هاي فلسفي و اجتماعي خود قرار داده و حتي نوع نگارش و نثر آنها بسيار اديبانه و شاعرانه است؛ به طوري كه محتوا(Content) و صورت (Form) را تا حدود زيادي به هم نزديك نموده اند. آثار شوپنهاور و نيچه اوج اين نزديكي است به طوري كه برخي نيچه را بيشتر يك اديب مي شناسند تا يك فيلسوف1.
اما در كنار اين همه پيوند و نزديكي، چرا هنوز رابطه سياست و ادبيات تا اين اندازه مبهم است؟ چرا اديبان و سياست شناسان و سياستمداران تا اين حد از هم دور بوده و هيچ حوزه مشتركي براي آنها قابل تصور نيست؟ اين مسأله امروزه در كشورهاي غربي چندان صادق نيست، اما در كشور ما بين اين دو حوزه حائل عميقي وجود دارد. در كشورهاي غربي به اهميت رابطه اين دو توجه بسيار شده است. ميزان آثاري كه در اين زمينه نوشته شده است، نشان از اين توجه دارد. اين نوشتار در صدد درك رابطه سياست و ادبيات است و از اين مجرا مي توان هم به اهميت و هم به زمينه هاي مشترك بين آنها پي برد و در اين مورد، در نهايت، تا حدودي به مباحث و رهيافت هايي جديد رسيد.
- 2 -
فهم رابطه سياست و ادبيات، نيازمند بررسي پيرامون اين دو حوزه و تفاوت هاي آنها است. در اينجا در صدد پيوند و يكسان سازي اين دو رشته نيستيم، بلكه هدف كسب حوزه مشترك است. پس بلافاصله بايد گفت كه سياست چيست؟ در اينجا لازم است كه سياست به معناي عمل سياسي (Practice) را از علم سياست (Political Science) تفكيك كنيم. سياست، در حقيقت، عمل سياسي را به ذهن متبادر مي كند. يعني آنچه به طور روزمره در سطح جامعه انجام مي شود. سياست به طور كلي در همه جاي اجتماع يافت مي شود. در هر كجا كه انسان ها به دور هم جمع شوند، سياست وجود دارد. قدرت و تضاد كه در اجتماعات انساني پديد مي آيند، زمينه ساز ايجاد سياست مي باشند. سياست به معناي عملي در تمامي مراحل در رفتارهاي سياسي ما رخ مي نمايد و جلوه گر است و كل اجتماعات يك جامعه را در بر مي گيرد. مانند: دولت، سازمان هاي خصوصي و نيمه عمومي، احزاب و سازمان هاي ميانجي و غيره.
سياست به معني عملي آن از حوزه نظري يعني مطالعه سيستماتيك پديده هاي سياسي متفاوت است. سياست در وجه نظري آن به ما مي آموزد كه چگونه دانشي در مورد سياست و در مورد زندگي سياسي كسب كنيم؟ چگونه سياست را از جنبه هاي ديگر زندگي بشري تمييز و تشخيص دهيم؟ از چه جنبه هايي نظام هاي سياسي به همديگر شبيه هستند؟ از چه جنبه هايي نظام هاي سياسي از هم متفاوت مي باشند؟ نقش اقتدار(Autharity) و قدرت (Power) در نظام هاي سياسي چيست؟ افراد در سياست چگونه رفتار مي كنند؟ اگر ويژگي هاي خاصي براي فرد سياسي (Homo Politicus) وجود دارند، كدامند؟ چه نوع شرايطي ثبات (Stability) ، تغيير(Change) و يا انقلاب (Revolution) را در يك نظام سياسي ايجاد مي كند؟ چه چيزي لازم است تا صلح اجتماعي حفظ شود و خشونت قابل اجتناب باشد؟ چه نوع نظام سياسي بهترين است؟ چگونه بايد در مورد اين سؤالات كه در سياست چه چيزي بهترين (The Best) است، تصميم گرفت؟2 و در نهايت اين كه دانش سياسي حوزه فرد و دولت و نيز حوزه هاي مياني را كه موسوم به حوزه جامعه مدني است، تنظيم و بررسي مي كند.
در مقابل، تأكيد ادبيات بيشتر بر افراد است و سعي در ايجاد رابطه مستقيم تر با افراد دارد. از آنجا كه ادبيات به حوزه زيبايي شناختي محدود مي گردد، با مكنونات قلبي نويسنده رابطه دارد3 و بهتر و راحت تر امكان پيوند افراد را برقرار مي كند. هگل، در مورد معنا و ماهيت ادبيات 4 مي گويد:
چون مثال حقيقت، مطلق است، چنين بر مي آيد كه حقيقت و زيبايي هر دو يك چيزند. آنچه براي نمايش زيبايي راستين بيش از هر چيز ضرورت دارد، پايان ناپذيري و آزادي است. هنر آفريده روح است، هنر بايد از آموزش اخلاقي بپرهيزد. اگر هنر را وسيله آموزش كنيم، به خاصيت پايان ناپذيري آن كه ذاتي هنر است، زيان مي رسانيم.5
در نقد هگلي و در نقد هيپوليت تن، عظمت اجتماعي يا تاريخي با عظمت هنري يكسان دانسته مي شود.6
هنر و ادبيات به خاطر تأكيد بر جنبه هاي زيبايي شناسانه بر: لذت اشاره دارند و براي لذت بردن مقاصد و دلربايي هاي بي شمار دارند. 7 اما آيا ادبيات صرفاً به تفريح و سرگرمي انسان ها و كاووش صرف در حوزه هاي زيبايي شناسانه و شخصي منحصر مي شود؟
مثلاً اگر گفته شود شعر، بازي يا سرگرمي خودانگيخته اي است، احساس مي كنيم كه نه حق مراقبت و مهارت و طرح ريزي هنرمند ادا شده و نه به جدي بودن و اهميت شعر توجه شده است. اما اگر گفته شود كه شعر، كار يا صناعت است، احساس مي كنيم كه شادي ناشي از آن و آنچه كانت بي غرضي شعر مي نامد، منقص شده است. بايد وظيفه هنر را آنچنان بيان كنيم كه در آن واحد هم حق لذت ادا شود و هم حق فايده . 8
ادبيات به واسطه همين فايده رساني، امكان پيوند و رابطه با سياست را دارد. اين كه چگونه اين فايده رساني ممكن است، در بخش آينده بدان پرداخته خواهد شد. اما قبل از آن ضروري است كه با بررسي تفاوت هاي اين دو، درك بهتري از آنها داشته باشيم. به سخن ديگر، دريافت تفاوت هاي اين دو حوزه فهم ما را از آنها گسترش مي دهد:
1- خاص بودن در مقابل جهان شمول بودن (Particularity V.University) ادبيات بر جنبه هاي خاصي از زندگي روزمره بشري تأكيد دارد كه ممكن است در شرايط و وضعيت و يا افراد ديگر، متفاوت با وضعيت سابق عمل نمايد. اما هدف سياست طرح كلي و حتي جهان شمول از زندگي سياسي است تا بتواند آن را براي تمامي جوامع تعميم دهد. اگر دانش سياسي، امكان تعميم و عموميت نداشته باشد، اهميت خود را از دست مي دهد؛ لذا عده اي خاص بودن ادبيات را از نقاط ضعف آن مي دانند9 و به همين دليل امكان ارائه راه حل كلي را براي ما مقدور نمي سازد، بلكه حقايق متعدد را در درون خود دارد.10
2- احتمالي يا تصادفي بودن در قبال حقيقي يا غير تصادفي بودن (V.Realistic Accidental) ادبيات عمدتاً به احتمالات توجه دارد و يك تصادف ممكن است بخش عمده اي از جريان رمان يا داستاني را تغيير دهد. اگر چه اين تصادفي بودن در زندگي روزمره نيز ممكن است، ولي در دانش سياسي نمي توان بر تصادف و احتمال تكيه كرد. دانش سياسي بايد ما را به واقعيت و حقيقت رهنمون كند. به گفته برتولد برشت: بايد به افشاي واقعيت پرداخت و حقايق را بيان كرد؛ حقايقي كه در تيرگي ها پنهان نگاه داشته شده است.11 دانش سياسي بايد حرف خود را بر اساس واقعيت و حقيقت، تمام و كمال بگويد و اساساً توجه به تصادف و بخت، امكان طرح نظريه اي جهان شمول را كاهش مي دهد. به اين دليل، ايرس مرداك، با تأثير از ويتگنشتاين، ادبيات را يك تصوير(Picture) مي داند.12
3- خلاقيت در قبال كشف كردن13(Creativeness V.Discovery) ادبيات حوزه خلق و ايجاد موقعيت هاي جديد و به عبارتي ديگر، حوزه خلق زيبايي هاست. در حوزه ادبيات امكان دست كاري و پردازش و پرورش هاي مختلف وجود دارد. ما مي توانيم وضعيتي را تصور كنيم كه اصلاً واقعي نباشد و بر اساس يك تصادف و خيال ايجاد شده باشد. ولي در دانش سياسي بايد به دنبال كشف واقعيت هاي بيروني بود و براي اين كه نظريه اي بتواند جامعيت و گستردگي خود را به اثبات برساند، بايد حقيقت و واقعيت كلي را كشف كند كه قابليت و كارايي بيشتري داشته باشد. ماندگاري و پذيرش دانش سياسي در تطابق هر چه بيشتر آن با دنياي خارج است.
4- رازگرايي در قبال روشنگري (Mysterism V.Enlightmenism) همانطور كه ايرس مرداك نيز معتقد است 14، ادبيات از آنجايي كه امكان خلاقيت دارد، از نظر روشي مي تواند حالت رازگرايانه و رازورزانه داشته باشد. ولي دانش سياسي بيشتر در صدد تبيين است. هدف دانش سياسي، طرح زيبايي گرايانه از جهان بيروني، بلكه كشف و تبيين دنياي واقعي در جهت روشنگري است: تصور مي كنم محور كار رمان نويس و نمايش نامه نويس كوشش براي ايجاد توهم و محور كار فيلسوف (سياسي) سعي در زدودن توهم است . 15 به همين دليل نوشتار ادبي ممكن است پيچيده تر باشد. ولي نوشتار سياسي بايد حداكثر جانب ساده نويسي را رعايت نمايد. (اگر چه هگل در اين ميان استثنا است).
5- تصور در قبال استدلال .(Imagintion V.Argument) ادبيات باوهم، خيال، تصور و مباحث رازآلود سروكار دارد16. اين مسأله باعث مي شود كه هيجانات17 انساني را برانگيزد و حساسيت 81(Sensivity) ايجاد نمايد و به همين دليل است كه تأثير مستقيم دارد. ولي دانش سياسي به دنبال استدلال و بحث و جدل براي درك واقعي تر است و به اين خاطر غير هيجاني، بي طرف و غير مستقيم بر افراد تأثير مي گذارد و تنها از طريق استدلال است كه مي تواند قاعده جهان شمول ارائه كرد.
6- صورت در قبال محتوا(Form V.Content) : ادبيات به دنبال تصوير صورت زيبا است. به سخن ديگر در صدد كمال فرم است .19 ولي دانش سياسي به دنبال ارائه محتواي بهتر است و اگر با صورت زيباتر نيز ارائه شود، بر غناي كار مي افزايد. به اين خاطر، ادبيات سياسي سخت و دشوار، نظير ادبيات هگل، نيز قابل توجه است زيرا از محتواي غني برخوردار است.
در مجموع، ادبيات در صدد است كه دنياي بيرون را همان طور كه درك و فهم و احساس مي كند، تصويرسازي نمايد. ادبيات مثل داستان زندگي روزمره انسان ها طبيعي است.20 ولي دانش سياسي به دنبال اين است كه دنياي بيرون را واقعي سازد و راهكارها و برنامه هايي براي خود مي چيند و زندگي روزمره را در راستاي اهدافي خاص، يا به سخن بهتر، بر اساس منافع خاص ترتيب و نظم دهد. اما با همه اين تفاوت ها چگونه مي توان به زمينه مشترك رسيد و بين اين دو قلمرو پل زد؟
- 3 -
اگر نگاهي اجمالي و كلان به كليت تعامل سياست و ادبيات از يونان باستان به بعد داشته باشيم. درك رابطه اين دو حوزه در عصر جديد و دست يابي به زمينه مشترك بهتر خواهد بود. براي اين كار ضروري است كه سه دوره: قبل از مدرن، دوره مدرن و دوره پس از مدرن را از هم تفكيك كرد.
دوره قبل از مدرن فاصله يونان باستان و عصر مسيحيت را در بر مي گيرد. در يونان باستان، انسان و فرد به طور مجزا از جامعه مطرح نبوده است، بلكه فرد در اجتماع به عنوان شهروند قابل پذيرش بود. جامعه دولت - شهر بر فرد مقدم بود و زندگي فرد در زندگي عمومي تعين مي يافت. عرصه عمومي وجه غالب زندگي يوناني بود و انسان تنها در زندگي عمومي به عنوان شهروند مطرح بود كه مي بايست وظيفه اجتماعي خود را به نحو بهينه انجام مي داد و تنها در اين صورت امكان كسب فضايل برايش مهيا بود. انسان خارج از دولت - شهر اصلاً انسان محسوب نمي شد. او يا دد بود يا خدا 21 آنچه مد نظر بود، سعادت دولت - شهر بود و سعادت انسان با سعادت شهر عجين شده بود. انسان براي كسب فضايل انساني تربيت نمي شد، بلكه آموزش سخنوري، موسيقي، امور نظامي و غيره از وظايف شهروندي فرد بود. به همين دليل، اخلاق جنبه فردي نداشت و با سياست يكسان نگريسته مي شد. انسان در آن جامعه حيواني اجتماعي بود.
از آنجا كه براي فرد وضعيتي برتر يعني سعادت دولت شهر و، يا به گفته افلاطون، خير اعلا كه سعادت حقيقي است، مطرح بود، سياست و ادبيات بايد بدان منظور گام بر مي داشتند. همچنين، از آنجا كه بين زندگي اخلاقي و سياسي تفاوتي وجود نداشت و زندگي عمومي برتر شمرده مي شد، ادبيات جنبه خصوصي نداشت و مي بايست همعرض با امر عمومي و يا خيري برتر عمل مي نمود. لذا ادبيات رايج در يونان باستان شامل حماسه هومر، طنز آريستوفانس، اشعار هزيود و در نهايت عصر تراژدي هاي سه گانه آيسخولوس، سوفوكلس و اورپيد، همگي در راستاي عرصه عمومي و اجتماعي بود. نقش اين نوع ادبيات در تربيت انسان ها بسيار با اهميت بود. به همين دليل، سعي در كنترل جنبه هاي اخلاقي ادبيات داشتند22. مباحث افلاطون در رساله جمهور نيز، همسو با اين هدف است. افلاطون هنر را مي مسيس Memesis يا تقليد و نمايش مي دانست كه برگردان مبتذل و غير واقعي از حقيقت است و به جاي آن قائل به آنام نسيس يعني آنچه نمي دانستيم كه مي دانيم، بود و هنر صرفاً آيينه دار طبيعت است23. افلاطون هنر و ادبيات را به صورت كنترل شده و دولتي براي تربيت افراد مدينه فاضله خود مد نظر داشت.
در عصر مسيحيت نيز، جايگاه انسان در جامعه دچار ابهام بيشتري شد. از يك سو، فرديت انسان به نسبت دوره يونان باستان بيشتر تحكيم شد؛ زيرا انسان خود بايد جوابگوي اعمال خويش باشد و وظيفه او كسب سعادت اخروي خود بود. از سوي ديگر، انسان به واسطه گناه اوليه به اين جهان آورده شده است تا آن را جبران نمايد. دنياي فعلي فرصتي است براي انسان گناهكار كه توبه كند24. و با تحمل درد و رنج خود را براي سعادت ابدي آماده نمايد. در اين صورت اين دنيا تماماً ناپاك و شر است و فرد بايد خود را از هر چه شر است پاك نمايد. در چنين وضعيتي پرداختن به ادبيات، به عنوان نگاهي زيبايي شناسانه، به هيچ وجه مقدور نمي باشد. جهان در نظر انسان مسيحي يك سره ناپاك و آلوده است. اينجا جاي لذت نيست، بلكه مكان درد و رنج است. ادبيات راهي به غير از تقرب به سوي پروردگار و جهان ديگر ندارد.
در مجموع، دوره قبل از مدرن به دليل وجود خير برتر از ادبيات و سياست، اين دو حوزه بايد به خاطر آن خير اعلا گام بر مي داشتند و هر دو، يك مسير را با دو روش طي مي كردند كه البته نگاه به ادبيات بواسطه جنبه هاي آموزش اخلاقي و تربيتي آن بايستي تحت كنترل جدي مي بود. برداشت فيلسوفان از ادبيات تصوري به دو گونه بوده است: اول، ذاتاً شناخت شناسانه است كه خلق درام هاي بزرگ و اشعار در يك منظر عميق، اشتباه و اغفال كننده دنياي واقعي است و دوم از منظر اخلاقي است كه بدون توجه فلسفي ادبيات تصوري عمدتاً خطرناك و مشكل است. البته اين طرز تفكر مربوط به زمان حال نيست بلكه از زمان افلاطون هم اين گونه بوده است. 25
اما دوره دوم كه به عصر مدرنيته نيز شهرت دارد، از عصر رنسانس شروع مي شود. تحول عمده رنسانس به اين امر باز مي گردد كه نگاه بدبينانه به انسان به عنوان انسان تائب ديگر موضوعيت ندارد. انسان به عنوان مركز ثقل هستي مطرح مي شود و او بايد رابطه خود را با جامعه، طبيعت و خداوند مجدداً پايه ريزي كند. انسان عصر رنسانس خلق نشده است كه گناه و مافات انسان اوليه را پس دهد. بلكه پا به عرصه گيتي نهاده است كه خالق باشد و در مقابل مشكلات طبيعت بر آن غلبه نمايد. انسان ديگر زير چرخ دنده هاي شهر يا جامعه خرد نمي شود و يا تبعيد شده و مسخر طبيعت نمي باشد. انسان جديد، خود را نمادي از خداوند در اين جهان مي داند و از آنجايي كه روح خدايي در او دميده شده است، بايد همانند خالق خود در طبيعت به آفرينشگري دست يازد. انسان جديد ديگر غلبه و سلطه طبيعت و عقايد متافيزيكي كه او را مقيد و منكوب مي نمود، را نمي پذيرد و در صدد بر مي آيد كه جامعه، طبيعت و جهان پيرامون را بر اساس مقتضيات خود سازمان دهي كند. انسان، خداوند ميرا در عرصه گيتي شد.26
سياسيت و ادبيات، حوزه هاي مستقلي براي خود يافتند. ديگر خير برتري راه و هدف آنها را مشخص نمي كند. بلكه اين انسان است كه بر اساس مقتضيات خود، به دنياي پيرامون، از جمله ادبيات و سياست، تعين مي بخشد.
ژ.شينه در شعري آموزشي آورده است:
فهم درست يا همان عقل است كه همه چيز را فراهم مي كند. فضيلت، نبوغ، هوش، استداد، ذوق، فضيلت چيست؟ عقل است در عمل، استعداد چيست؟ عقل است در عرصه درخشان. هوش؟ عقل است در بيان زيبا، ذوق چيزي نيست جز فهم درست و مهذب و نبوغ همان عقل است در مرتبه والا. 27
ادبيات همسو با طبيعت در خدمت عقل انساني بنا نهاده مي شد. حتي زيبايي شناسي نيز، بر اساس فلسفه دكارت، روندي منطقي مي يافت كه اين روال منجر به رستاخيز ادبيات و فرهنگ آلمان يعني جنبش طوفان و فشار شد؛ به سخن ديگر، تخصصي شدن فرآيندهاي تحقيقات فكري و اين ايده كه علم مدلي براي چنين تحقيقاتي است28، زمينه را براي جنبش رمانتيك در آلمان فراهم آورد. اين جنبش از يك سو، قائل بود كه در ادبيات و هنر، جنبه هاي زيبايي شناسانه صرفاً در عقل خلاصه نمي شود، بلكه تخيل و احساس نيز اجزاي روحاني بشر محسوب مي شوند و بايد به آنها نيز توجه كرد و از سوي ديگر:
به نظر آنها هر پديده اي - هر فرد انساني، هر فعاليتي، هر موقعيتي، هر دوره تاريخي، هر تمدني - داراي كيفيت ويژه اي است كه درونمايه يگانه همان پديده را بيان مي كند و تلاش براي تأويل اين گونه كيفيت ها بر تركيبي از عناصر يك دست يا تحليل و توضيح پديده ها بر حسب قوانين كلي و ثابت موجب از دست رفتن تمايزهاي اساسي و مهم مي شود.29
جنبش رمانتيك، با جدايي از مكتب مدرنيسم و ناتوراليسم، زمينه ايجاد مكاتب ديگري را نيز فراهم كرد كه مي توان آنها را مكاتب پس از مدرن نام نهاد. اين مكاتب عبارتند از: ساختارگرايان، پساساختارگرايان و پست مدرن ها. ساختارگرايان، اين فكر را كه زبان ابزاري براي منعكس كردن واقعيت از قبل موجود يا بيان مقصودي انساني است، مورد حمله قرار مي دهند. به عقيده آنها موضوعات به وسيله ساختارهاي زباني اي توليد مي شوند كه همواره از قبل موجودند. گفته هاي يك شخص به قلمرو گفتار تعلق دارد كه زير سيطره زبان است و زبان موضوع حقيقي تحليل ساختارگرايان است. اين ديدگاه نظام يافته ارتباط كليه فرايندهاي ذهني را كه افراد از طريق آن در كنش متقابل با ديگران و اجتماع قرار مي گيرند كنار مي گذارند.30
پساساختارگرايان در انتقاد از ساختارگرايان، مفهوم فاعل گوينده(Sobject Speaking) يا فاعل در فرآيند(Subject in Process) را مطرح مي كنند. آنها به جاي آن كه زبان را نظامي غير شخصي به شمار آورند، آن را در پيوند دائم با ساير نظام ها و بويژه با فرآيندهاي ذهني مي بينند. اين مفهوم زبان در كاركرد(Language in Use) در اصطلاح سخن خلاصه مي شود.31
در نهايت، ويژگي هاي عمومي پست مدرنيسم را مي توان اين گونه خلاصه كرد: ضد نخبه گرايي، ضد اقتدارگرايي، پراكندگي خود، مشاركت جمعي، اختياري و آشوب گرا شدن هنر، پذيرش و... و در عين حال راديكاليزه شدن طنز، خود تحليل برندگي نمايش و بي نظمي معنا.32
در مباحث جديدي كه بعد از دوره مدرن مطرح شده است، به واسطه پرداختن به مباحث علوم انساني از منظرهاي خاص مانند زبان، امكان درك زمينه مشترك فراهم تر است. به همين دليل مكاتب مختلفي كه نام برده شده اند، از يك زاويه ديد به تمامي علوم انساني مي نگرند و اين نظريات در تمامي رشته ها و حوزه هاي علوم انساني رايجند و اين امر، فرآيند درك مشترك را آسان مي سازد.
- 4 -
قبل از پرداختن به وجود رابطه سياست و ادبيات به طور مشخص، ضروري است - روشن شود كه آيا هنر براي هنر است يا هنر براي اجتماع و سياست؟ و يا به عبارت ديگر، آيا هنر و ادبيات حوزه مستقل دارند يا تحت استعمار33 حوزه هاي ديگر مسائل اجتماعي اند؟ بحث هنر براي اجتماع، عمدتاً از سوي ماركسيست ها مطرح شده است. آنها معتقدند: اين شعور انسان ها نيست كه هستي آنها را تعيين مي كند بلكه اين هستي احتمالي آنها است كه شعورشان را معين مي كند34 اين مسأله به نظريه ماركس بازمي گردد. به اعتقاد وي روبنا انعكاس و بازتاب صرف زيربنا است و هنر و ادبيات و سياست و حكومت داري نيز متأثر از فرماسيون هاي اجتماعي شكل مي گيرند. گئورگ لوكاچ، اديب ماركسيست مجاري، بر اين رهيافت نظر دارد:
تكيه لوكاچ بر روابط و مناسبات اجتماعي، شالوده زيباشناسي او است. از ديدگاه او محتوا بايد شكل را تعيين كند (هم از اين رو هنر، تجريدي و شكل گرايي منحط است) و نيز محتوايي وجود ندارد كه انسان مركز دايره آن نباشد (مفهوم رئاليسم معاصر). از آنجا كه انسان فقط در متن شرايط تاريخي و اجتماعي خود زيست مي كند رويكرد زيبايي شناسي به سياست اجتناب ناپذير است .35
لوكاچ با اين نظر، هم مدرنيسم و هم ناتوراليسم را به چالش مي كشاند. گيورگي پلخانف نيز تقريباً همين نظر را دارد و معتقد است كه عقيده هنر براي هنر وقتي قوت مي گيرد كه هنرمند:
ميان هدف هاي خودش و هدف هاي جامعه اي كه به آن تعلق دارد، احساس تضاد كند. هنرمندان در چنين مواقعي با جامعه خود سخت خصومت دارند و به دگرگون كردن آن اميدوار نيستند. 36
نظر دومي از آثار ماركس مورد بحث قرار گرفته است كه ادبيات و سياست به عنوان روبنا كاملاً متأثر از زير بنا نيست و از قدري خودمختاري نسبي(Relative Autonomus) برخوردارند37.
تئودور آدورنو، از ماركسيست هاي مكتب فرانكفورت، در اين نحله جاي مي گيرد. او، بر خلاف لوكاچ، معتقد است كه هنر بازتاب واقعيت و ماهيت انسان و مناسبات اجتماعي نيست و ادبيات هيچ تماس مستقيمي با واقعيت ندارد و همين فاصله هنر از ساخت نظام اقتصادي قابليت پيش آهنگي در نفي و انتقاد را دارد. به عقيده وي هنر نمي تواند صرفاً منعكس كننده نظام اجتماعي باشد، بلكه در درون واقعيت و به مثابه عاملي كه نوعي معرفت غير مستقيم پديد مي آورد، عمل مي كند. هنر، معرفت منفي دنياي واقعي است . 38 لويي آلتوسر، ماركسيست ساختارگرا، نيز موضع سنتي ماركسيستي در مورد هنر و ادبيات را رد مي كند. وي در نامه اي درباره هنر، هنر و ادبيات را مابين ايدئولوژي و معرفت علمي قرار مي دهد:
يك اثر بزرگ ادبي درك مفهومي ناب از واقعيت را در اختيار ما نمي گذارد. اما صرفاً بيان ايدئولوژي يك طبقه بخصوص هم نيست. وي ايدئولوژي را نمايش رابطه خيالي افراد و شرايط واقعي وجودي آنها تعريف مي كند. شعور خيالي به ما كمك مي كند كه جهان را درك كنيم اما هم چنين در مقابل رابطه واقعي ما با جهان پرده مي كشد و از آن جلوگيري مي كند. 39
اما در مجموع، همان طور كه در مباحث قبل آمد، هنر و ادبيات هم جنبه زيبايي شناختي و لذت بخشي و سرگرمي دارند و هم جنبه فايده گرايانه. هنر و ادبيات صرف بيشتر به جنبه هاي زيبايي شناختي مرتبط مي شوند. ولي ادبيات با پذيرش صفات ديگري نظير ادبيات سياسي يا ادبيات اجتماعي و غيره جنبه فايده گرايانه به خود مي گيرد و رويكرد زيبايي شناختي را به جامعه و اجتماع خواهد داشت. اگر دترمينيسم موجود در مباحث ماركسيستي را نپذيريم، در تعبيري وسيع تر ادبيات حتي زماني كه به مباحث زيبايي شناختي مي پردازد، به واسطه نقش خود هنرمند كه داراي منزلت اجتماعي است و يا به اين دليل كه آن اثر هنري در متن جامعه و شرايط اجتماعي ظهور نموده و يا موضوع آن به واسطه مخاطبان و خوانندگانش متأثر از بستر و زمينه اجتماعي آن جامعه است، نمي تواند بي فايده باشد. ادبيات نه تنها بازتاب فرآيندهاي اجتماعي نيست، بلكه جوهر، خلاصه و چكيده تاريخ و فرهنگ هر اجتماع است40. ادبيات به گفته دوبونال بيان حال جامعه است. 41
به سخن ديگر، ادبيات همانند زندگي طبيعي و روزمره انسان ها طبيعي است و به طور طبيعي پا به پاي انسان ها ظهور، رشد و گسترش مي يابد. پذيرش يا نپذيرفتن ادبيات يا نوع خاصي از هنر در يك جامعه نيز متأثر از شرايط فرهنگي و اجتماعي آن جامعه است. بر اين اساس، هم حوزه ادبيات و هم قلمرو سياست حفظ مي شود. اين دو هيچ كدام ابزار خاص يكديگر نيستند بلكه يكديگر را تكميل مي كنند و رابطه مكمل بين آنها همانند زندگي واقعي اجتماعي بسيار پيچيده است و فهم آنها ضرورتاً نيازمند درك بستر و زمينه هاي اجتماعي آنها است. به گفته تومارس:
نهادهاي زيبايي شناختي مبتني بر نهادهاي اجتماعي نيستند حتي نمي توان آنها را جزيي از نهادهاي اجتماعي دانست. آنها خود نوعي نهاد اجتماعي هستند كه به نهادهاي ديگر سخت گره خورده اند.42
اگر از منظر ادبيات به مباحث اجتماعي و سياسي توجه شود، بايد سه محور اساسي مورد توجه قرار گيرد:
1- وضع نويسنده و خاستگاه و منزلت اجتماعي وي؛
2- محتواي اجتماعي و مقاصد اجتماعي خود آثار ادبي؛
3- مسأله خوانندگان و تأثيرات اجتماعي ادبيات43.
در مقابل اگر تأكيد بر وجه سياسي باشد، ادبيات در جنبه هاي مختلف قابل بحث و بررسي است:
1- ادبيات به عنوان توضيح(Litrature as Illustration) : در اين رهيافت، موضوعات سياسي در ادبيات مورد بررسي قرار مي گيرند و نوعي انتقادگرايي ادبي سياسي شكل مي گيرد. كتاب جامعه شناسي از منظر ادبيات (3691) (Sociology Thought Litrature) نوشته لويس كوزر و رمان تاريكي در نيمروز اثر *****تلر را مي توان در اين مبحث جاي داد44.
2- ادبيات به عنوان آموزش اخلاقي(Litrature as Moral Education) : اين نوع نگاه به ادبيات از زمان افلاطون رايج بوده است. در اين رهيافت، مقوله ادبيات به عنوان توضيح يا بصيرت(Insight) براي آموزش سياسي و اخلاقي و چگونگي تطبيق زندگي بيروني بر اساس زندگي خوب مطرح مي باشد. در اين روال، نوع رابطه دولت و شهروندان نيز با روال اخلاقي سياسي تنظيم مي شود. رمان كوريولانس (Corioulanus) اثر شكسپير از اين نوع است 45.
3- جامعه شناسي سياسي ادبيات(Political Soviology of Litrature) : اين رهيافت به سياست و ادبيات به طور مشترك به عنوان كار نويسندگي سياسي نظر دارد و براي بيان نكته نظرات سياسي خود، هم از مباحث سياسي و هم محتواي ادبيات سياسي استفاده مي شود. كتاب تفكر سوسياليستي در ادبيات تصوري (9791) (Imaginative Literative Socialist Thought in) نوشته اينگل و هم چنين كارهاي ويليام موريس، برنارد شاو، آدولس هاكسلي و جرج ارول از اين نوع است 46.
4- ادبيات به عنوان منبع مطالعات سياسي(Studies Litrature as a Source of Political) : اين رهيافت، از نكته نظر سياست ادبيات به مسائل مي نگرد و ادبيات مي تواند به عنوان منبع فهم نظريات سياسي مطرح باشد. كتاب هاي مكتب ديكتاتورها اثر سيلونه و ايده هاي سياسي در بريتانياي مدرن از رادني باركر و ظهور و سقوط ليبراليسم غرب نوشته آنتوني آربلاستر و رمان هاي چسترتن (Chesterton) درباره توزيع گرايي از اين نوع است47. همچنين در مباحثي سياسي در مورد يوتوپيا و ناكجاآباد ادبيات نقش بسيار مؤثري دارد.
5- مباحث جديد روايت و هويت(Narrative and Identity) : اين رهيافت رويكردي جديدتر است و به رمان به عنوان منبعي براي فهم رفتار بشري مي نگرد. رمان، افراد را در روابط با يكديگر و در بستر اجتماعي و محتواي سياسي شان بررسي مي كند و افراد در اين روند مي توانند بر اساس نظريات سياسي اجتماعي خود، سياست خودسازي (Self-Fornative) ، رابطه بين خود و هويت و مسئوليت سياسي را در بستري روايي مورد بررسي قرار دهند48. بحث خودروايي ابتدا توسط مك آيور در سال 1985 مطرح شد. اگر چه اين بحث بيشتر در قصه گويي و متون ادبي كاربرد دارد، مي تواند روابطي بين اعمال بنيادين قصه گويي و نظريه سياسي به عنوان سياست روايي ايجاد كند49. اين نظر، توسط چارلز تيلر در منابع خود(Sources of the Self) مورد گسترش و بحث و بررسي بيشتر در مورد مباحث هويتي و مسائل سياست روايي قرار گرفت50. البته ريچارد رورتي نيز در كتاب احتمال، استهزاء و همبستگي (and Lidarity Contigency, Irony) بر بحث روايي تأكيد دارد، منتهي نه از طريق تحقيق و بررسي فكري بلكه آن را صرفاً از منظر روايت و رمان ممكن مي داند:
به هر حال بايد بدانيم كه ايده آل ليبرالي همبستگي بشري يك هدف قابل دسترس است... نه با تحقيق بلكه با تصور،... همبستگي با تأمل، كشف نمي شود بلكه خلق مي شود. 51 و يا السدير مك اينتاير، بر اساس سنت ارسطويي، قائل به فراروايت ها براي سازمان دهي زندگي سياسي و اجتماعي است 52. اما آنچه مسلم است اين حوزه به طور جدي همچنان در حال بررسي است.
- 5 -
سياست و ادبيات دو حوزه كاملاً مستقل هستند و هيچ كدام بر ديگري برتري و اولويتي ندارد. ادبيات نيز همانند سياست، خود بسنده است53. به سخن ديگر، هنر وجه ديگر شناخت است54. توجه به رابطه سياست و ادبيات، هم در غناي هر دو حوزه و هم در جذابيت و قاعده پذير كردن هر دو، نقش دارد55. ادبيات به ما نمي گويد كه چگونه زندگي كنيم و يا كدام زندگي بهتر است56، بلكه نما و شمايي از زندگي واقعي را نشان مي دهد كه زيباتر است. امروزه، همان طور كه ادبيات به سياست نياز دارد، سياست نيز نيازمند ادبيات است. بحث مدينه فاضله افلاطون، يوتوپياي توماس مور و وضع اوليه جان رولز در كتاب نظريه اي در باب عدالت57 كاملاً تصوري است. يعني امروزه براي ارائه نظريات سياسي كاملاً جدي، از تصور كه خاص حوزه ادبيات است، استفاده مي شود. سياست و ادبيات مكمل هم هستند و رهيافت هاي جديد فكري، به درك زمينه هاي مشترك و نزديكي بيشتر كمك خواهد كرد. شايد اين جمله كه از بحث برابري انعكاسي(Reflective EquiForium) در نظريه عدالت به مثابه انصاف رولز گرفته شده است، در مورد رابطه سياست و ادبيات جالب توجه باشد كه با پس و پيش كردن ادبيات و سياست مي توان به نقطه تعادل جديدي رسيد58. در نهايت ضرورت دارد كه به جاي پرداختن به جنبه هاي خاص زندگي بشري، به موجود بشري به عنوان يك كليت و يا يك روايت توجه شود؛ زيرا تنها در اين شرايط است كه امكان كسب زمينه ها و بسترهاي مشترك را فراهم آورد. آرنت نيز به درستي به آن توجه داشت كه راه جهان عمومي تنها با بررسي چگونگي وجود مشترك و استعداد مشترك داوري، قابل كشف است كه ما را قادر به تحصيل حقايق در مورد وجود سياسي مان مي كند59.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 257]