نگاهي به آرا و زندگي استاد سيد جلال الدين همايي؛ عارف، پژوهشگر و انديشمند ايران زمين ؛ هماي طريقت، عرفان و ادب

واضح آرشیو وب فارسی:قدس: نگاهي به آرا و زندگي استاد سيد جلال الدين همايي؛ عارف، پژوهشگر و انديشمند ايران زمين ؛ هماي طريقت، عرفان و ادب
حسين فرزانه

اشاره: بيست و هشتم تيرماه، سالروز درگذشت يكي از پژوهشگران فرهيخته ايراني است كه سالها در مسير شناساندن فرهنگ

ايراني - اسلامي به مخاطبان پارسي زبان، سختيهاي فراوان را به جان خريد. استاد سيد جلال الدين همايي، هشتاد سال عمر پربركت خود را پيوسته صرف تعليم، تربيت و اشاعه فرهنگ، ادب و معارف اسلامي كرد و آثار برجسته اي از خود به يادگار نهاد كه پاسخگوي بسياري از سؤالهاي دانش پژوهان خواهد بود.

* سيري در زندگي استاد همايي
استاد سيدجلال الدين همايي در 13 دي ماه 1278 هجري شمسي در اصفهان چشم به جهان گشود. پدر وي «طرب شيرازي» و پدر بزرگش «هماي شيرازي»، هر دو از شاعران بنام دوره خود بودند. جلال الدين همايي درس خواندن را از 4 سالگي نزد پدر و مادر خويش آغاز كرد. او همچنين نزد مادر خواندن قرآن، گلستان و غزليات حافظ را فرا گرفت. پس از آن به مكتب سپرده شد تا اصول دين، اخلاق و آداب اسلامي را فراگيرد. وي در شش سالگي به مدرسه «حقايق» و پس از يك سال اقامت در آنجا به مدرسه «قدسيه» روانه شد و در آنجا حساب و هندسه جديد، تاريخ و جغرافيا را آموخت.
وي «مطول» و بخشي از «شرح لمعه» را نزد آقا شيخ علي يزدي خواند و نيز بابهاي آخر «مغني» و «شرح نظام» و برخي ديگر از متون ادبيات عرب را در محضر حاج سيد كاظم كروندي كسب كرد. «شرايع تحقق» و «مكاسب» شيخ انصاري را از آخوند ملاعبدالكريم گزي فرا گرفت. وي همچنين «شرح باب هادي عشر» و «رجال» و «علم درايه» را نزد ميرزا احمد اصفهاني و كتاب «قوانين الاصول» را پيش آقا سيد مهدي درچه اي و قسمتي از فقه و اصول را نزد حاج مير محمد صادق خاتون آبادي تلمذ كرد.
در علوم عقلي نيز مرحوم همايي، امهات متون فلسفي و عرفاني مانند «شرح منظومه»، «اشارات» و «شفا» شيخ الرئيس ابن سينا و «اسفار ملاصدرا» را نزد شيخ محمد خراساني آموخت. وي همچنين كليات «قانون» را نزد شيخ محمد حكيم و بخش معالجات قانون را نزد حاج ميرزا علي شيرازي فراگرفت.
استاد همايي به دليل سختكوشي هاي مستمر خود پس از چندي، اجازه روايت و اجتهاد را از چند تن از علماي بزرگ دوره خود دريافت كرد كه از جمله آنها، اجازه روايت و اجتهاد از آية ا... حاج شيخ مرتضي آشتياني، آية ا... شيخ محمد حسين فشاركي، آية ا... سيد محمد نجف آبادي، آية ا... ميرزا ابوطالب محتشمي و آية ا... حاج ميرزا عبدالحسين سيد العراقين خاتون آبادي هستند.
استاد همايي در سال 1300 شمسي، تدريس در مدارس جديد اصفهان را آغاز كرد . وي در سال 1307 از اصفهان به تهران آمد و به استخدام وزارت معارف درآمد و به منظور تدريس راهي تبريز شد. او در سال 1310 بار ديگر به تهران منتقل شد و در دبيرستان دارالفنون، دبيرستان شرف مظفري و دبيرستان نظام به تدريس ادبيات پرداخت. وي در سال 1314 به دانشگاه راه يافت و سالها در دوره دكتراي دانشكده هاي حقوق و ادبيات تدريس كرد. سرانجام استاد همايي در 28 تيرماه 1359 شمسي بر اثر عارضه قلبي چشم از جهان فروبست . پيكر وي به زادگاهش اصفهان منتقل و در تكيه لسان الارض به خاك سپرده شد.
استاد جلال الدين همايي در طول عمر پربركت خود، علاوه بر تصحيح چند كتاب، به تأليف دهها جلد اثر مهم علمي مبادرت ورزيد كه «تاريخ ادبيات ايران»، «غزالي نامه»، «رساله در شرح احوال سروش اصفهاني»، «خيامي نامه»، «تفسير مثنوي مولوي»، «فنون بلاغت و صناعات ادبي»، «مولوي نامه يا مولوي چه مي گويد؟»، «مختاري نامه يا مقدمه ديوان عثمان مختاري»، «اسرار و آثار واقعه كربلا»، «تصوف در اسلام»، «تاريخ علوم اسلامي» و «ديوان سنا»، از مهمترين آنها به شمار مي آيند.

مرد طريقت
استاد همايي همان گونه كه در علوم عقلي و نقلي از نوادر روزگار خود بود، درسجاياي اخلاقي و فضايل معنوي از برگزيدگان به شمار مي آمد، چنانكه از بزرگترين ويژگيهاي اخلاقي وي مي توان پايبندي به شريعت را نام برد. او جهان بيني اهل تصوف را كه به بهانه وصول به حقيقت، شريعت را رها مي كردند، سخت تخطئه مي نمود و چنين بيان مي داشت كه رسيدن به مرحله طريقت و حقيقت جز از راه شريعت و التزام به عبادت و رعايت حلال و حرام شرعي، اصلاً و ابداً ممكن و ميسر نيست. وي همچنين بارها از سختكوشي علمي خود در دوره تحصيل و تحقيق ياد كرده است. كارنامه فكري وي هم مؤيد اين ويژگي اوست. از ديگر ويژگي هاي وي مي توان به علاقه و عشق به دانش نام برد. او زندگي زاهدانه اي داشت كه باتقوا، مناعت طبع و اخلاق عارفانه همراه بود.
وي نسبت به گذشت زمان بسيار حساس بود و در توصيه به جوانان مي فرمود: «كاري بكنيد كه عمر شما جز در راه سعادت و مصلحت خودتان و ملت و كشورتان نباشد. ملتي رو به ترقي است كه نسل آينده آن از گذشته بهتر باشد».

استاد به روايت ديگران
استاد سيد جلال الدين آشتياني درباره استاد همايي مي گويد: يكي از بزرگان عصر ما كه در جامعيت بي نظير و در اخلاق و سلامت و لطافت روح كم نظير بود استاد همايي است كه از تمامي معاصران خود جامع تر و مافوق تر بود.
دكتر اسماعيل حاكمي نيز كه از شاگردان استاد بوده، در توصيف ايشان مي گويد: وي انساني والا و شخصيتي كم نظير بود؛ دانشمندي آزاده و عارفي وارسته و نسبت به شاگردان خود مهربان و دلسوز بود، خطي خوش داشت و در نوشتن و نگارش بسيار دقيق و نكته بين بود. تا آنجا كه با وسواس و تأمل و دقت زياد قلم بر كاغذي مي نهاد و با تأني به نوشتن ادامه مي داد.
فضل ا... رضا نيز مي گويد: ارج مخصوص كه به استاد همايي دارم، بر مبناي آزادگي و وارستگي اوست در كار معرفت- دوري او از مشاغل و مناصب و جاه و مقام - و استمرار در پژوهش.
دكتر ضياءالدين سجادي نيز سخن گفتن درباره علامه همايي را پيمانه اي برگرفته از آب دريا مي داند و در وصف وي بيان مي دارد: اين همه دانش و اطلاع در كسي جمع است كه در دينداري و تقوا و فضيلت كامل و شاخص و ممتاز است و اينها شاگردان را راهنما و سرمشق بوده است و خواهد بود.
دكتر ذبيح ا... صفا نيز بيان مي دارد: استاد همايي را چنان كه هست بايد شناخت و دانست كه ارزش او در چيست. وي دانش پژوهي واقعي را در مقام ادوار حيات خود حفظ كرده است و آني از مطالعه و تحقيق در راه افزايش اطلاعات خود و رفع مشكلاتي كه در اين راه دور و دراز وجود دارد، فارغ نيست.

آرا و انديشه هاي استاد
استاد همايي، دين و فلسفه را از يكديگر تفكيك مينمود و اعتقاد داشت كه دين و فلسفه هر كدام راه، روش، مبنا و هدف خاصي دارد كه از آنها نبايد عدول كرد. وي معتقد بود حكمت ايماني كه انسان را به سرمنزل مقصود مي رساند، غير از فلسفه يوناني است و نبايد اصطلاح حكمت در قرآن را به معاني فلسفه گرفت. از سوي ديگر، از ديدگاه وي اين سخن به معناي نفي ارتباط دين و فلسفه نيست زيرا براي اثبات برخي از مسائل ديني مانند اصول عقايد، مي توان از فلسفه استفاده كرد. آنچه او با آن موافق نبود، آميختن دين و فلسفه است.
استاد همايي بر اين نظر بود كه فلسفه در هر دين و مذهبي كه راه يافت، موجب دگرگوني عقايد آن دين گرديد، اما در دين اسلام، فلسفه موجب انقلاب آن نگرديد، زيرا در دين اسلام، عقل هرگز كنار نهاده نشده و اسلام به احكام عقلي با ديده بي اعتنايي ننگريسته است. استاد، فلسفه را از آن جهت كه مسلمانان را با علوم عقلي آشنا كرد، از ابعاد مثبت آن مي داند، اما از اين بابت كه سبب پيدايش فرقه ها و عقايد نوظهور شد و مسائل ديني را از سادگي به سوي پيچيدگي كشيد، از نقاط ضعف آن به شمار مي آورد. گويي آراي تأثيرگذار غزالي بر استاد همايي نيز تأثيرگذاشته است.
در ميان نحله هاي مختلف تفكر اسلامي، جلال الدين همايي به فلسفه ملاصدرا ارادتي خاص داشته و حكمت متعاليه را برتر از ديگر نحله هاي فكري مي دانسته است. چنانكه خود بيان مي دارد: ملاصدرا مسائل برهاني را با چاشني لطايف ذوقي و عرفاني و همچنين كلام را با فلسفه به هر دو طريقه مشائي و اشراقي و حكمت يوناني را با حكمت ايماني در هم آميخته و از اين جمله، معجوني گوارا و بديع ساخته است.
از سوي ديگر از مباحث مورد علاقه استاد همايي تصوف و عرفان بود. وي اختلاف سخنان اهل عرفان و تصوف را امري ظاهري مي داند و بيان مي كند كه همگي آنها از يك حقيقت واحد سخن گفته اند و تصوف در ابتدا چيزي جز زهد و ترك دنيا نبوده و فقط جنبه عملي داشته است. با همه اينها، به مرور زمان بر اثر ارتباط با فلسفه ها و مذاهب گوناگون، تصوف جنبه نظري پيدا كرده و خود نحله اي جداگانه شده است.
جلال الدين همايي علاوه بر تسلط كامل بر دقايق شعر فارسي، از مسائل مربوط به شعر عربي نيز آگاه بود و به هر دو زبان فارسي و عربي شعر مي سرود. وي با كساني كه براي پيراستن زبان فارسي از لغات عربي به لغت سازي مي پرداختند، به شدت مخالفت مي كرد و معتقد بود كه حذف لغات عربي و جايگزين كردن لغات به اصطلاح فارسي سره، موجب مي شود تا رابطه نسل جديد با فرهنگ گذشته قطع گردد و ديگر كسي از عهده خواندن و فهميدن آثار سنايي و عطار و مولوي بر نيايد. وي بر اين نظر بود كه با جدا كردن كلمات عربي از زبان فارسي از غناي زبان فارسي ميكاهيم. وي با لغت سازي به طور مطلق مخالف نبود، اما با لغت سازيهاي ناهنجار و بي قاعده و استعمال كلمات بي اصل و ريشه مخالفت مي كرد.
استاد همايي در زمينه تصحيح نيز عمل تصحيح را غير از مقابله كردن نسخ ميدانست. وي مقابله را در شأن اهل تحقيق نميدانست و بيان مي داشت، اين كار فقط وظيفه كتاب و نساخ است كه متأسفانه امروزه بسياري از اهل فضل بدان مي پردازند. وي بر اين اعتقاد بود كه لازمه كتابت و مقابله نسخ، آشنايي با خطوط قديم، سواد كافي براي فهم مطالب، ايمان و امانتداري است، اما در عمل تصحيح علاوه بر شروط فوق تخصص و تبحر در موضوع مورد تحقيق نيز لازم است. از اين رو، شخصي بايد به تصحيح نسخ بپردازد كه اولاً آشنايي با موازين علمي و فني داشته باشد و ثانياً، در كار تحقيق عجله نكند و با دقت و پشتكار كار تحقيق را به سامان برساند.
شنبه 29 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: قدس]

[مشاهده در: www.qudsdaily.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 590]