بناهاي تاريخي ايران مثل ساعت كار مي‌كنند

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: بناهاي تاريخي ايران مثل ساعت كار مي‌كنند

ميراث‌ايران- حميدرضا حسيني:
گفت‌وگو درباره بناهاي تقويمي ايران، دست كم به دو دليل كار ساده‌اي نيست.

نخست اينكه بناهاي تقويمي، موضوع تازه‌اي در مباحث باستان شناسي ايران است و كمتر آگاهي پيشيني درباره آن وجود دارد و دوم آنكه كاركردهاي تقويمي بناها را بيشتر با رسم نقشه‌هاي پيچيده نجومي مي‌توان توضيح داد تا با گفت‌وگوي خشك و خالي.

تازه همان نقشه‌هاي نجومي نيز بيشتر از طريق مشاهده ميداني و ملاحظه معماري بناها قابل فهم است.

اما هيچ‌يك از اين دو دليل، مانع گفت‌وگو با رضا مرادي غياث آبادي در اين باره نشد ؛ چرا كه جذابيت و تازگي موضوع بيش از دشواري تبيين آن است. مرادي غياث آبادي اگر تنها اختر- باستان شناس فعال در ايران نباشد، دست كم يكي از پركارترين‌هاست. او بخش مهمي از يافته‌هاي پژوهشي خود را در كتاب بناهاي تقويمي و نجومي ايران شرح داده است.

گفت‌وگو با او براي كساني كه آگاهي چنداني از اخترباستان شناسي ايران ندارند، مي‌تواند سرآغاز آشنايي با اين رشته مهم باستان‌شناسي باشد ؛ اين رشته يا بهتر بگوييم اين تخصص ميان‌رشته‌اي به آن بخش از مطالعات نجومي مي‌پردازد كه بر زندگي مردمان در طول تاريخ تأثير گذارده است.

* غير از رصدخانه‌ها كه در اصل براي رصد ستارگان و محاسبات نجومي ساخته شده‌اند و طبيعتا براي گاهشماري نيز مورد استفاده قرار مي‌گرفته اند، چه تعداد بناي تاريخي ديگر در ايران شناسايي شده‌اند كه كاركرد تقويمي دارند‌؟

بناهاي تقويمي در ايران كه من راجع به آنها بررسي كرده‌ام، سه دسته هستند ؛ اول بناهايي كه منحصرا كاركرد تقويمي دارند و احتمالا مراسم آييني هم در آنها برگزار مي‌شده است ؛ هرچند كه اطلاع دقيقي در اين باره نداريم.

دوم، بناهايي كه در اصل براي كاركرد ديگري ساخته شده اند، اما بخش‌هايي از آنها ساز و كار زمان سنجي هم داشته‌اند.

سوم، بناهايي كه كاركرد زمان سنجي ندارند و ساز و كارهاي زمان سنجي در آنها به شكل تزييني به كار رفته است.

* لطفا از هر كدام از اين سه، نمونه‌هايي را هم معرفي كنيد.

ازدسته اول، چهارطاقي‌هاي ايران را بايد نام ببريم كه من نزديك به چهل مورد از آنها را از نزديك بررسي كرده ام. البته فقط تعداد كمي از آنها سالم باقي مانده‌اند و تنها يكي است كه كاملا سالم باقي مانده و آن چهارطاقي نياسر كاشان است.

دسته دوم شامل بناهايي است مانند تخت جمشيد كه كاركرد‌هاي گسترده‌اي داشته اند، اما ساز و كار زمان سنجي هم در آنها تعبيه شده است. يا زيگورات چغازنبيل در خوزستان كه در اصل يك نيايشگاه بوده است.

از دسته سوم بايد به بناهايي مانند كاخ فيروزآباد در استان فارس و تعدادي از گوردخمه‌ها اشاره كنيم. در اين دسته از بناها آفتاب سنج‌هايي كه در بناهاي ديگر كاركرد زمان سنجي دارند، به شكل تزييني به كار رفته‌اند.

* از آن جا كه در قديم همواره بناهايي بوده‌اند كه منحصرا كاركرد نجومي و تقويمي داشته اند، اين پرسش به ذهن متبادر مي‌شود كه چه لزومي داشته دربناهايي مانند كاخ‌ها يا معابد نيز ساز و كار تقويمي و زمان سنجي گنجانده شود؟

معمولا وقتي يك بنا بسيار بزرگ و باشكوه بود، سعي مي‌شد كه از هر جهت كامل و خودكفا باشد. خصوصا در بناهايي كه آيين‌هايي برگزار مي‌شد، مي‌خواستند كه زمان برگزاري آن را تشخيص بدهند يا به صورت نمادين اعلام كنند. مثلا شايد ما با محاسباتي بدانيم كه امروز نوروز است، اما در عين حال بناي خود را به گونه‌اي بسازيم كه وقت حلول سال نو، آفتاب از روزنه‌اي به درون بنا بتابد.

آيين‌هاي ايراني به طرز شگفت انگيزي با رويدادهاي طبيعي و كيهاني همراه هستند. طلوع و غروب ستارگان، حركات خورشيد و ماه و ديگر اجرام سماوي روي آيين‌هاي ايراني تأثير داشته است و اين آيين‌ها با توجه به آنها سنجيده مي‌شود. بنابراين تقويم، هم ابزاري است براي زمان سنجي و هم جنبه مقدس و آييني دارد. در ميان حركت اجرام سماوي هم، حركت‌هاي خورشيد در درجه اول اهميت قرار داشته است ؛ چه حركت‌هاي روزانه براي تشخيص ساعت و چه حركت‌هاي سالانه براي تشخيص اجزاي سال. برخلاف اينكه مي‌گويند خورشيد از شرق طلوع و از غرب غروب مي‌كند، خورشيد تنها دو روز از سال از شرق طلوع و از غرب غروب مي‌كند و در بقيه روزهاي سال، محل طلوع و غروب خورشيد نسبت به شرق و غرب دچار تغييراتي است. دامنه اين تغييرات، الان 23 درجه است و چهار هزار سال پيش 24 درجه بوده است.

* كاركرد نجومي و تقويمي بناهايي كه كاركرد اصلي‌شان چيز ديگر غير از گاهشماري است، چگونه كشف شد و توجه شما از چه زمان معطوف به اين موضوع شد؟

از حدود سال 1372 من روي آن دسته از بناهاي تاريخي متمركز شده بودم كه كاركرد آنها مشخص نبود. معمولا در گذشته اين گونه متداول بوده كه اگر بنايي كاركرد روشني نداشته باشد، بگويند معبد يا آتشگاه است.

* از طرف ديگر، بناهاي تقويمي زيادي در دنيا وجود دارند ؛ خصوصا در آمريكاي لاتين و كشورهايي مانند بوليوي، اكوادور، نيكاراگوئه و نيز در كشورهاي اروپايي مثل فرانسه و انگلستان به اين نوع بناها برمي خوريم. در نتيجه اين پرسش برايم پيش آمد كه آيا در ايران كه از خاستگاه‌هاي دانش نجوم بوده است و دانشمندانش در مطالعات نجومي سرآمد بوده اند، بناهاي تقويمي وجود نداشته است ؟

اين دو موضوع موجب شد كه به‌دنبال پيدا كردن كاركردهاي تقويمي در بناهاي باستاني باشم. ناچار شدم كه پلان تعداد زيادي از بناهاي تاريخي را رسم كنم و ببينم آيا بين زاويه‌هاي پيش فرضي كه در بنا هست، اندازه‌هايي مطابق با تغيير ميل خورشيد وجود دارد يا نه؟ اين كار نزديك به 6 سال از 1372 تا 1378 خورشيدي طول كشيد و توانستم تعدادي از بناهايي را كه تغييرات ميل خورشيد به شكلي در ساختشان به كار رفته، پيدا كنم. اولين نمونه، بناي كعبه زرتشت در نقش رستم بود.

يك نكته ديگر را هم بيفزايم. يكي از محرك‌هاي من براي كشف بناهاي تقويمي در ايران، يك بيت از شاهنامه فردوسي بود. در سراسرداستان زال، باورهاي زرواني گنجانده شده و مشخص است كه خاندان زال و منوچهر و سام، باورهاي زرواني داشته‌اند. در جايي كه زال با دانشمندان مباحثه مي‌كند، يكي از دانشمندان از او مي‌پرسد: آن بنايي كه روي بلندي ساخته شده است، چه كاركردي دارد ؟ و زال جواب مي‌دهد:
دگر شارسان از بر كوهسار
سراي درنگ است و جاي شمار
درنگ يعني جاي زمان و اين، سند بسيار مهمي است كه به كاركرد تقويمي برخي بناها اشاره دارد.

* پيش از تحقيقات شما، پژوهشي در اين باره صورت پذيرفته بود ؟

متأسفانه در ايران چه در اين زمينه و چه به‌طور كلي در زمينه اختر باستان شناسي مطالعه نشده بود و هنوز هم نمي‌شود. اين يكي از مشكلات كار است. چون بايد همه چيز را از صفر شروع كرد. نه منابع پيشيني وجود دارند و نه اشخاصي براي تبادل نظر و مشورت. بنابراين كار با آزمون و خطاي بسيار پيش مي‌رود و تحقيق و بررسي خيلي مشكل است.

* پرسش من درباره نحوه پي بردن به كاركرد نجومي و تقويمي برخي بناهاي تاريخي، از اين جهت بود كه بدانم نتايج به دست آمده از پژوهش‌هاي شما تا چه حد قطعيت دارد و تا چه اندازه مورد پذيرش ساير باستان شناسان و پژوهشگران قرار گرفته است ؟

بناهايي كه روي آنها مطالعه شده، دو دسته‌اند ؛ يك دسته بناهايي هستند كه در آنها مي‌توان خورشيد را به‌طور ملموس در هر يك از چهار هنگام سالانه يعني اعتدال‌هاي بهاري و پاييزي و انقلاب‌هاي تابستاني و زمستاني ديد. در اين دسته كه منحصر مي‌شود به چهارطاقي‌هاي ايران و سالم ترينشان چهارطاقي نياسر است، به مرور كساني كه تمايل به بررسي داشتند، تحقيقات را دنبال كردند. خود من هم هر سال در اول تابستان و اول زمستان به نياسر مي‌روم تا به علاقه‌مندان، كاركرد تقويمي چهارطاقي را توضيح بدهم. در اين اوقات از سال و نيز در اول فروردين ( اعتدال بهاري ) و اول مهر ( اعتدال پاييزي ) خورشيد از بين پايه‌هاي چهارطاقي نياسر و در امتداد خطوط خاصي ديده مي‌شود كه در ساير مواقع سال قابل رويت نيست.

اين وضعيت چون ملموس است، پذيرفتني است. به همين سبب در سال آينده ميلادي كه سال نجوم است، قرار است همايشي با مشاركت سازمان علمي – فرهنگي ملل متحد ( يونسكو )، سازمان ميراث فرهنگي ايران و دانشگاه كاشان براي بزرگداشت چارطاقي نياسر برگزار شود. اما دسته دوم، بناهايي هستند كه خود خورشيد را به‌طور ملموس نمي‌توان در آنها ديد، بلكه فقط سايه‌هايي كه به نحو خاصي تشكيل مي‌شوند، قابل مشاهده هستند. توضيح كاركرد تقويمي اين دسته بناها دشوار است و آشنايي با آنها به كندي صورت مي‌گيرد. من درباره كاركرد تقويمي برخي از اين بناها اطمينان دارم، اما درباره برخي ديگر هنوز به نتيجه قاطع نرسيدم.

* شايد از ميان همه بناهاي تقويمي ايران، تخت جمشيد از اهميت بيشتري برخوردار باشد. چون به نوعي نماد تمدن ايران باستان است و جالب است كه بدانيم ساز و كارهاي تقويمي چگونه در اين بناي سترگ به كار رفته است ؟

نخستين ويژگي تقويمي تخت جمشيد اين است كه محور شرقي – غربي اين بنا در امتداد طلوع خورشيد انقلاب تابستاني و غروب خورشيد انقلاب زمستاني ساخته شده است.

يعني وقتي در اول تابستان خورشيد از پشت كوه مهر (رحمت) بالا مي‌آيد، درست در امتداد محور تخت جمشيد است و در روز اول زمستان، هنگامي كه خورشيد غروب مي‌كند و قرص خورشيد به افق مي‌رسد، باز هم در امتداد محور تخت جمشيد است؛ منتها در حالت عكس. اين از نظر كاركرد تقويمي كل بناست، اما در سراسر تخت جمشيد كنگره‌هايي را مي‌بينيم كه در وسط آنها يك طرح پنجره نما وجود دارد. نمونه اين طرح‌ها را در خيلي از آثار باستاني ايران مي‌بينيم. در زيگورات چغازنبيل، كعبه زرتشت، كاخ فيروزآباد، تخت سليمان و... اين طرح‌ها ابزارهاي زمان سنجي هستند.

در تخت جمشيد همه كنگره‌ها يا به تعبيري آفتاب سنج‌ها در امتداد يكي از دو محور تقارن بنا قرار دارند. يعني وقتي در اول تابستان خورشيد طلوع مي‌كند، تمام آفتاب سنج‌هايي كه در امتداد شرقي – غربي هستند، در معرض تابش خورشيد قرار مي‌گيرند و تمام آفتاب سنج‌هايي كه با اين محور زاويه 90 درجه مي‌سازند، در سايه كامل هستند. بعد از انقلاب تابستاني كه به مرور هر روز از ميل خورشيد كاسته مي‌شود، شكل سايه‌ها تغيير پيدا مي‌كند و به صورتي در مي‌آيد كه در نقشه مشخص كرده ام.

البته اين نوع زمان سنجي بدين معنا نيست كه اگر آفتاب سنج‌ها نبودند، زمان از دستشان در مي‌رفت، بلكه اين ساز و كار بيشتر جنبه نمادين دارد.

تخت جمشيد يك ساز و كار تقويمي ديگر هم دارد و آن بناي كاخ دروازه ملل است. اين دروازه يك ورودي و 2 خروجي دارد. يكي از درهاي خروجي براي تشخيص اول تابستان، اول بهار و اول پاييز است و خروجي دوم براي تشخيص اول زمستان. اين درها هم براي عبور و مرور ساخته شده‌اند و هم به گونه‌اي طراحي شده‌اند كه فاصله بين درگاه و قطر ديوار با تغييرات ميل خورشيد برابر است.

* فكر مي‌كنم با موضوع پيچيده‌اي روبه‌رو هستيم. تخت جمشيد به‌عنوان مجموعه كاخ‌هاي سلطنتي هخامنشيان كاركردهاي خاص تشريفاتي و سلطنتي داشته و نظام معماري اش با توجه به اين كاركردها تعريف شده است ؛ ضمن آنكه معماري از نظر ساختاري داراي منطق خاص خود است.
اكنون با توجه به كاركردهاي تقويمي كه شما براي اين مجموعه قائل هستيد، با نظام پيچيده‌اي از انطباق اصول معماري، منطق كاركردي و ملاحظات تقويمي روبه‌رو مي‌شويم. آيا اين يك روند برنامه ريزي شده و دقيق علمي است يا بايد مواردي چون قرار گرفتن محور تخت جمشيد در امتداد طلوع خورشيد انقلاب تابستاني و غروب خورشيد انقلاب زمستاني را اتفاقي يا دست كم بنا بر ملاحظات غيرنجومي بدانيم ؟

در بنايي مثل تخت جمشيد كه شيوه ساخت بنا لاينحل باقي مانده است، مي‌شود اين را هم به‌عنوان يك فرض مطرح كرد. اما همان طور كه گفتم، در تخت جمشيد خط ديدهايي كه خورشيد را مي‌توان در امتداد آنها ابتداي فصل‌ها تماشا كرد، به گونه‌اي هستند كه هم در اعتدالين و هم در انقلابين، خورشيد دقيقا از روزنه خاصي ديده مي‌شود و به‌نظر من احتمال اتفاقي بودن اين وضعيت در حد صفر است.

* بناهاي تقويمي ايران پس ازاسلام چه وضعي پيدا كردند ؟ چون در اسلام نيز بسياري از آيين‌ها و مناسك ديني مربوط به زمان خاصي از سال هستند و به يك نظام گاهشماري نياز دارند.

من به بناهاي تقويمي در دوره اسلامي برخورد نكرده‌ام و حتي با بناهاي تقويمي مربوط به دوره ساساني هم مواجه نشده‌ام، مگر آنكه جنبه تزييني داشته باشند. مانند كاخ فيروزآباد كه در اصل متعلق به دوره اشكاني است، يعني زماني شكل گرفته كه اردشير بابكان (سرسلسله ساسانيان) والي اشكاني شهر گور بوده است. بناهاي دوره اسلامي مطابق سنت ديني رو به قبله ساخته شده‌اند. با توجه به مختصات جغرافيايي ايران، قبله به سمت جنوب غرب است ؛ يعني سمت غروب انقلاب زمستاني كه نقطه مقابلش مي‌شود نقطه طلوع انقلاب تابستاني. بنابراين بسياري از بناهاي اسلامي رو به انقلاب زمستاني هستند، اما اين وضع دليل تقويمي ندارد.

* تحليل شما از اين موضوع چيست؟ چرا ساخت بناهاي تقويمي از دوره اشكاني به بعد متوقف شده است؟

من بناهاي تقويمي را در ارتباط با دين زروان مي‌دانم كه از قديم در ايران رواج داشته است. اين دين مشخصا با حركات خورشيد ارتباط دارد و زمان و باد 2 عامل مقدس درآيين زروان هستند. بنابراين احتمال مي‌دهم كه خيلي از بناهاي تقويمي، به ويژه چهارطاقي‌ها نيايشگاه زروان هم بوده‌اند.

در زمان ساسانيان كه دين زرتشت رسميت و عموميت پيدا كرد، پيروان اديان ديگر سركوب شدند. آنچنان كه موبد كرتير، موبد بزرگ ساساني در كتيبه زير ديوار كعبه زرتشت مي‌گويد: پيروان ديگر اديان مثل برهمنان، بودائيان، زروانيان و مسيحيان را كشته و برانداختيم و نيايشگاه‌هايشان را ويران كرديم و به جايش آتشكده ساختيم.

تاريخ درج: 23 تير 1387 ساعت 08:50 تاريخ تاييد: 23 تير 1387 ساعت 10:03 تاريخ به روز رساني: 23 تير 1387 ساعت 09:59
يکشنبه 23 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 67]