انديشه - شمايل فتح‌الله گولن

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: انديشه - شمايل فتح‌الله گولن
انديشه - شمايل فتح‌الله گولن

يكيم آقايي /ترجمه: آرش عزيزي: در جهان امروز بسياري در به در دنبال «انديشه اصلاح‌طلبانه» در جهان اسلام هستند. سوال اين است كه اصلاح‌طلب اسلامي قرار است چه كيفيت‌هايي داشته باشد و «تفكر اصلاح‌طلبانه اسلامي» واقعا چيست. از يك طرف مسلماناني هستند كه خود را اصلاح‌طلبان اسلامي مي‌نامند (مثلا «مسلمانان اروپا») اما كمتر مسلماني به آنها توجه مي‌كند. از طرف ديگر كساني هستند كه ديگران آنها را اصلاح‌طلب اسلامي مي‌نامند اما خودشان مي‌گويند كه نيامده‌اند اسلام را اصلاح كنند بلكه تنها آن را به شيوه «درست اسلامي»‌ تفسير مي‌كنند. فتح‌الله گولن از اين گروه دوم متفكران اسلامي است؛ او پدر معنوي جنبشي است كه احتمالا فعال‌ترين جنبش تركي- اسلامي اواخر قرن بيستم بوده است. تابه‌حال در تحليل‌هاي انديشه اخير اسلامي در تركيه كمتر توجهي به گولن و هوادارانش شده است. مشاهدات زير بر پايه تحليل من از عقايد فتح‌الله گولن، انتشار آنها و شيوه سازماندهي دلبستگان اوست. مي‌خواهم نشان دهم چطور گفتمان فتح‌الله‌گولن در مورد آموزش در شبكه سازمانيِ بسيار انعطاف‌پذير هواداران خودش منعكس شده است. هم نگاهي به شخص فتح‌الله گولن خواهيم داشت و هم به اين سوال وسيع‌تر كه آيا در جاي درستي دنبال اصلاح‌طلبان درون طيف اسلامي مي‌گرديم؟

فتح‌الله گولن به مثابه «مسلمان نمونه»
فتح‌‌الله گولن مروج بازنشسته‌اي است كه در سال 1938 در روستايي نزديك ارزروم، در شرق آناتولي به دنيا آمد و اكنون در ايالات متحده آمريكا زندگي مي‌كند. او در دهه‌هاي 70 و 80 به عنوان مروج دولتي به سراسر تركيه سفر كرد و از همان زمان طرفداراني پيدا كرد. يكي از رويكردهاي كليدي او در عقايدي كه در طي سال‌ها شكل داده، تلاش براي شكل‌دادن اسلامي مدرن‌تر با كاربست دانشي است كه از علوم طبيعي قرض گرفته شده. احزاب معتدل/محافظه‌كار در مقابل نفوذ روزافزون گرايش‌هاي اسلامي در صحنه سياسي تركيه در دهه 90 مشخصا گولن را به عنوان «مسلمان نمونه» مطرح كردند كه سنتز ارزش‌هاي اسلامي با جدايي اسلام و سياست، پيش‌نياز كماليسم، را ارائه مي‌دهد. اما در سال 1999 او خود قرباني كارزاري دولتي شد كه او را تهديد اسلامي مي‌خواند گرچه اين اتهامات فعلا كنار رفته‌اند. فتح‌الله گولن امروز در آمريكا زندگي مي‌كند.
شبكه آموزشي گولن
فتح‌الله گولن بنيانگذار يك جنبش آموزشي اسلامي است كه در 30 سال گذشته شبكه‌اي از مدارس در تركيه و خارج برپا كرده؛ اما گولن نقشي در اداره روزمره اينها ندارد. هواداران گولن بر اساس اصول اسلامي عمل مي‌كنند؛ آنها متعهد به تحصيلات مدرن و «غيرمذهبي»‌ هستند و تجهيزات آموزشي خصوصي را با تاييد دولت مي‌سازند و خبري از تمركز مركزي بر موضوعات مذهبي نيست. انگليسي معمولا زبان اصلي تدريس است. اين مدارس امروز در همه دنيا نماينده دارند؛ اين نتيجه ديدگاهي به اسلام است كه از چارچوب تركي سكولار در حلقه‌هاي اسلامي محافظه‌كار پديد آمد. اين رويكرد به اسلام بخشي از اسلام اصلاح‌طلب مدرني كه دولت تركيه تبليغ مي‌كند و در دانشگاه‌هاي دين‌شناسي تدريس مي‌شوند، نيست؛ حتي تا حدودي در مقابله با درك رسمي دولت از اسلام، مطرح شده است. تمركز فعاليت‌ها بر كار آموزشي «غيرمذهبي» وقتي شگفت‌انگيزتر جلوه مي‌كند كه به ياد داشته باشيم دقيقا دولت لائيك تركيه است كه مي‌خواهد سياست خارجي فرهنگي، براي مثال در آسياي ميانه و البته در جايي مثل آلمان، را به عنوان كارهاي مذهبي تلقي كند؛ كارهايي مثل ساختن مسجد يا پشتيباني از نهادهاي آموزشي مذهبي.
درك سنتي از اسلام
فتح‌الله گولن نزد جامعه تركيه به خاطر فعاليت‌هايش در حيطه بين‌مذهبي معروف است از جمله موضع او در مورد سازش‌پذيري اسلام و لائيسيته، محكوم كردن علني خشونت به اسلام و مهم‌تر از همه موضعش در مورد اهميت آموزش در اسلام. اما با كمي تعمق در آثار متعدد فتح‌الله گولن مي‌توان به سرعت فهميد كه او نمي‌خواهد الهيات يگانه خود يا مسير انقلابي جديدي را تبليغ كند. درك او از اسلام روي بستر اصلي محافظه‌كارانه است و استدلالات او سنتي هستند - و با اين حال فعاليت‌هاي هواداران هنوز تمام ناظران را به شگفت مي‌دارند. از دهه 80 آنها حدود 150 مدرسه خصوصي، 150 درسانه (مراكزي كه دانش‌آموزان را براي امتحان ورودي دانشگاه آماده مي‌كنند) و خوابگاه‌هاي متعدد دانشجويي ساخته‌اند. گفتار آموزشي فتح‌الله گولن بيشتر از شبكه‌اي رسانه‌اي منتشر مي‌شود كه در دهه 80 به راه انداخته شد و مشتمل بر آژانس خبري، ايستگاه تلويزيوني،‌ روزنامه و چندين مجله و ناشر است. اين رسانه‌ها همه فعاليت‌هاي هواداران گولن را گزارش مي‌كنند. تجهيزاتي كه اين گروه بر پا كرده‌اند رسما از همديگر مستقل است؛ اما آنها با شبكه‌اي آموزشي گرد هم آمده‌اند كه از مزيت ارتباطات نزديك مديران آنها سود مي‌برند.
مفاهيم آموزشي با موفقيت جهاني
فتح‌الله گولن پس از سقوط «پرده آهنين» هوادارانش را تشويق كرد تا افكار او را آن سوي مرزهاي تركيه گسترش دهند. او مي‌توانست روي جلب حمايت كسب و كارداراني كه در خارج از كشور به پشتيباني از عقايد او اظهار علاقه كرده بودند، حساب كند. تاكيد ويژه بر كشورهاي اتحاد شوروي سابق و بالكان بود. هواداران گولن در ضمن تجهيزات آموزشي‌اي بر پا ساختند كه با وزارت آموزش و پرورش تركيه مرتبط نيست؛ در كشورهاي چين، بوسني و هرزگوين، دانمارك، آلمان، بريتانياي كبير، ياكوتيا (فدراسيون روسيه)، كامبوج، هلند، فرانسه، فيليپين، كره جنوبي، تانزانيا، چچن (فدراسيون روسيه) و تايلند. اولين جايي كه در فهرست به چشم نمي‌خورد، كشورهاي عربي هستند: ظاهرا دخالت ترك‌ها در منطقه‌اي چنين مركزي به عنوان نظام آموزشي، غيرقابل تصور است. در آلمان جنبش بسيار فعال است و مراكز آموزشي‌اش تقريبا در تمام شهرهاي مهم هستند و مدارس خصوصي نيز در حال برنامه‌ريز‌ي‌اند. گرچه گروه ستادي رسمي در آلمان ندارد اما فعاليت‌هايش در شبكه‌اي هماهنگ عمل مي‌كنند.
اين اولين بار است كه گروهي اسلامي چنين نفوذي بر نظام آموزشي سكولار در تركيه معاصر داشته است و اولين بار كه مفهومي آموزشي از تركيه با موفقيت به خارج صادر شده است. عجيب نيست كه ديدگاه نسبت به گولن و طرفدارانش به شدت مورد اختلاف است- بالاخره آنها توانسته‌اند مرز بين حوزه‌هاي «اسلامي» و «سكولار» را كه مدت‌ها مستحكم بوده است،‌ كم‌رنگ كنند. گرچه نهادهاي آموزشي از مفهومي اسلامي ريشه مي‌گيرند اما دولت لائيك تركيه آنها را به رسميت مي‌شناسد. آنها درون نظام‌هاي آموزشي ملي در كشورهاي مختلف- كه تقريبا هميشه سكولار هستند- به كار برده مي‌شوند و زبان تدريس معمولا انگليسي است. در تركيه برنامه عمومي درسي براي مدارس اين شبكه شامل تنها يك روز آموزش مذهبي در هفته مي‌شود و در بسياري كشورهاي ديگر مدارس هيچ آموزش مذهبي ارائه نمي‌كنند. از اين رو به زحمت مي‌توان اين مدارس (به استثناي بعضي مدارس امام هاتپ) را به معناي كلمه، اسلامي دانست.
شنبه 8 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 218]