متون مقدس در داستان و رمان ايرانيخلق رمان و داستان متأثر از قرآن، علاوه بر عشق هنر مي‌خواهد

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: متون مقدس در داستان و رمان ايرانيخلق رمان و داستان متأثر از قرآن، علاوه بر عشق هنر مي‌خواهد
گروه ادب: اگر عشق باشد و هنر نباشد آنچه خلق مي‌شود، كاري غيرحرفه‌اي و در سطح پايين خواهد بود، اگر هنر باشد و عشق نباشد آنچه خلق مي‌شود كاري سفارشي خواهد شد؛ پس بايد گفت براي خلق يك رمان يا داستان شايسته متأثر از قرآن نياز عاشقي هنرمند لازم است.
به گزارش خبرگزاري قرآني ايران (ايكنا) لغتنامه دهخدا صفت «مقدس» را به معناي «پاك كرده، به پاكي ياد شده، به پاكي خوانده شده، پاك و پاكيزه و منزه» معنا مي‌كند. «متون» نيز همان جمع «متن» و متن نوشته‌اي است كه مكتوب شده و به صورت كتاب موجود است. در معناي لغوي مي‌توان متون مقدس را كتاب‌هايي دانست كه منزه و ‌‌‌پاك هستند و پاكي آن‌ها به معناي آن‌ها باز مي‌گردد. اما در اصطلاح عامه متون مقدس، متن‌هايي هستند كه محتواي ديني دارند و اين نوع متون يا كتاب‌ها در يك نگاه به دو گروه تقسيم مي‌شوند. نخست كتاب‌هاي آسماني كه متعلق به پيامبران است و كتاب يك دين تلقي مي‌شود و وجه جهاني‌تري دارد، مانند«قرآن» كتاب آسماني مسلمانان يا «انجيل» كتاب مسيحيان. گروه دوم كه بيشتر در بين يك دين خاص رواج دارد و كم‌تر در اندازه گروه نخست مطرح است، شامل دعا و راز و نيازهاي شخصيت‌هاي مطرح ديني هستند كه در جايگاهي پس از پيامبر قرار مي‌گيرند؛ از آن جمله مي‌توان به «دعاي كميل» اشاره كرد كه متعلق به حضرت علي(ع) در نزد شيعيان است.

در بين متون گروه نخست با توجه به جايگاه بزرگ و آسماني كه در نزد انسان‌ها داشته و دارند حضورشان در سرتاسر جوامع بشري بيشتر محسوس و تأثيرگذارند. باعث نوآوري شده و خود نيز در هر دوره‌اي به شكلي نوتر خودنمايي مي‌كنند. اين متون مقدس متعلق به زمان يا دوره‌اي خاص نيستند، بلكه فرازماني و فرامكاني عمل مي‌كنند. براي پي‌بردن به ارزش و جايگاه مهم و تأثيرگذار اين متون كافي است نگاهي داشته باشيم به آثاري كه در رابطه و يا تحت تأثير اين متون در عرصه‌هايي چون سياست، روان‌شناسي، جامعه‌شناسي، تاريخ، سينما، نقاشي، ادبيات و غيره خلق شده‌اند. استفاده از متون مقدس در خلق آثار نه‌تنها در آثار كلاسيك، بلكه در آثار مدرن و پست‌مدرن نيز ديده مي‌شود. يكي از هنرهايي كه همواره به شكل مستقيم و غير مستقيم از متون مقدس متأثر بوده، ادبيات است. اين تأثير گاهي تا آن حد ‌پيش مي‌رود كه كارشناسان براي شناخت اثر متأثر بايد آن متن تأثيرگزار كه همان متن مقدس است، بشناسند. براي مثال در ادبيات كلاسيك ايراني «حافظ» يكي از اين نمونه‌ها است. او كه خود حافظ «قرآن» بود در اشعارش نيز اين تأثير خودنمايي مي‌كند، تا جايي كه بيشتر كارشناسان معتقدند، كشف رازهاي شعر حافظ بدون شناخت «قرآن» دشوار است. جايگاه متون مقدس نزد مردم و توجه حافظ به اين مسئله و استفاده قرآن و انديشه‌هاي آن در شعرهاي خود، تا حدي جايگاه او را بالا مي‌برد كه ديوان شعرش در كنار قرآن روي طاقچه خانه ايرانيان مسلمان قرار مي‌گيرد.

در عصر معاصر نيز تأثير متون مقدس در هنرهاي جديد محسوس و قابل مشاهده است كه البته در برخي بيشتر و در برخي كم‌تر است. از ميان اين هنرها كه گاهي تحت تأثير متون مقدس توانسته آثار خوبي خلق كنند، مي‌توان به رمان و داستان اشاره كرد.اين هنر كه عمر آن در ايران به حدود 100سال مي‌رسد، هنوز نتوانسته نظر كارشناسان را در استفاده از متون مقدس و خلق آثار ادبي حرفه‌اي جلب كند.

«فتح‌اله بي‌نياز» نويسنده و منتقد ادبي در گفت‌وگو با خبرگزاري قرآني ايران (ايكنا) از نوع رويكرد نويسندگان معاصر ايران به قرآن و متون ديني اسلام انتقاد مي‌كند و برخي نويسندگان قرن‌هاي گذشته اروپا و آمريكا را ـ در تأثيرپذيري از متون مقدس ـ الگوي مناسبي براي نويسندگان ايراني مي‌داند.

نگاه نويسندگان و منتقدان به متون مقدس در رمان و داستان ايراني

او ويليام فاكنر، نويسنده مدرن و نابغه ادبي قرن بيستم آمريكا، را به عنوان يكي از نويسندگان مذهبي قرن بيستم مثال مي‌زند و مي‌گويد: «فاكنر، خدا و مضامين كتاب آسماني را در آثار خود به صورت عادي بازنمايي نمي‌كند، بلكه‌ براي بيان مضامين مذهبي بيشتر از استعاره، نماد، كنايه، تلميح و چندصدايي كردن بهره مي‌برد. سال‌ها پيش فكر مي‌كردم كه فاكنر نويسنده‌اي است سخت معتقد به خدا؛ بعدها كه نقدهاي مالكوم كاولي، والتر تيلور و الگا ويگري را خواندم، اين اعتقادم راسخ‌تر شد.»

نويسنده مجموعه داستان «التهاب سرد» درباره تأثيرپذيري نويسندگان ايراني از قرآن، كار آن‌ها شاخص ندانست و گفت: «ضعف عمده آن بخش از ادبيات ما كه مي‌خواهد رويكردي ديني داشته باشد و روي انسان‌هاي «نوراني و آسماني» تمركز كند، اين است كه متاسفانه اولاً انگيزه‌هاي عيني روزمره معمولاً حذف مي‌شوند؛ ثانياً تمايل به خداوند معادل حقانيت فرد و حتي مظلوميت او گرفته مي‌شود؛ ثالثاً خصلت ايدئولؤيك بارزي به دين و اعتقادات داده مي‌شود و اين را مي‌شود از بيان مستقيم شخصيت‌ها هم فهميد؛ چهارم اين كه عده‌اي از اين شخصيت‌ها به شكلي افراطي به خودگويي و حديث نفس رو مي‌آورند كه شنونده‌اش فقط خداوند است؛ پنجم سياه‌نمايي افرادي است كه با اين انديشه‌ها در تقابل و تضادند. نكته مهم اين‌كه همين افراد سياه، خيلي زود و بدون انگيزه تحت تأثير اين يا آن شخص يا رخداد قرار مي‌گيرند ـ امري كه از نظر روايي بار رمانتيكي دارد ـ و «به سوي نور» جذب مي‌شوند و آنگاه مي‌خواهند به صورتي افراطي به سرچشمه نور نزديك شوند. همه اين ضعف‌ها موجب شده است كه كار چندان درخشاني در اين عرصه ارايه نشود.»

«مجيد قيصري» نويسنده و برگزيده چندين جايزه ادبي نيز معتقد است: «فرهنگ مسيحيت و متون مقدس بُن‌مايه‌ها و منبعي مورد احترام براي نويسندگان غربي به شمار مي‌روند. حتي برخي از نويسندگان غربي كه مدعي هستند متون مقدس را قبول ندارند تحت تأثير متون مقدس خود قرار گرفته‌ و از آن سود برده‌اند. اما در صد سال ادبيات داستاني و رمان ايران رد جدي متون مقدس ما كه همان قرآن است، خيلي كمرنگ است و به‌طور شايسته از آن‌ها سود نبرده‌ايم.»

اما «حسن فرهنگي» نويسندگان ايراني و غربي، را در استفاده از متون مقدس براي خلق رمان و داستان ناموفق مي‌داند و مي‌گويد: «هر چند برخي از نويسندگان ايراني تلاش كرده‌اند با تأثيرپذيري از قرآن، داستان‌هايي ديني خلق كنند، اما به دليل آشنانبودن با ظرايف ساختار و معنا در قرآن و ديگر متون مقدس در اين مسير موفق نشده‌اند. اين موفق نبودن نه تنها در آثار ايراني، بلكه در آثار غربي هم ديده مي‌شود. بيشترين داستان‌هاي ديني را مي‌توان در «عهد عتيق» جست‌وجو كرد و يافت، اما نويسندگان اين دين نيز در استفاده از متون ديني‌شان چندان موفق نشده‌اند.»

فرهنگي به رمان «برادران كارامازوف» اشاره كرد و ادامه داد:« در رمان «برادران كارامازوف» نويسنده، انديشه ديني خود را از زبان يكي از برادران ـ كه شخصيتي مذهبي دارد ـ بيان مي‌كند و امروزه اكثر منتقدان، برادران كارامازوف را متأثر از انجيل تفسير مي‌كنند كه تفسيري غلط به نظر مي‌آيد. اينكه شخصيتي، باورهاي مذهبي داشته باشد و آن‌ها را به گونه‌اي شعاري در اثر مطرح كند دليل بر تأثيرپذيري نويسنده از متون مقدس نيست. در ميان نويسندگان ايراني كساني هستند كه سعي كرده‌اند اثر خود را به كتابي ديني يا اثري تأثيرگرفته از متون ديني پيوند بزنند؛ اما مطالعه در اين آثار نشان مي‌دهد نويسنده از خلق اثري هنرمندانه و بكر عاجز مانده و تنها به معرفي شخصيت ديني يا روايتي ديني بسنده كرده و كاري دست چندم خلق كرده است.

در نگاهي كلي مي‌توان به نظر «فيروز زنوزي جلالي» نويسنده و منتقد رسيد كه مي‌گويد: «به موازات آنچه در ادبيات دنيا مي‌بينيم، استفاده از متون مقدس در رمان و داستان معاصر ايران بسيار كم و غيرحرفه‌اي بوده است.»

اما گاهي آثار خلق مي‌شوند كه برخي آن‌ها را متون متأثر از كتاب‌هاي مقدس مي‌دانند.

فرهنگي درباره اين آثار مي‌گويد: «البته كساني كه به صورت مستقيم دين را بن‌مايه‌ داستان خود قرار داده يا از شخصيت اسطوره‌اي ديني در اثر خود استفاده كرده‌اند، اثر خود را تأثيرگرفته از متون مقدس دانسته‌اند، اما دقت در آثار اين افراد نشان مي‌دهد كه متون ديني چندان تاثيري در آثار آن‌ها نداشته است.»

«فيروز زنوزي جلالي» در اين‌باره ‌گويد: «پس از انقلاب، يكي از انواع ادبي ما ادبيات مذهبي شد. اما دوستان ما سينه‌زني و نوحه‌خواني ادبي راه انداختند و شروع به مستقيم‌گويي كردند. آثار آن‌ها بيشتر «روايت» و «اغراق بيش از حد» غير حرفه‌اي است كه با روح رمان و داستان نيز همخواني ندارد. اين برداشت‌هاي سطحي و غير حرفه‌اي از متون مقدس كه در بازار كتاب ديده مي‌شود، هيچ گِرِه و جاذبه‌ي هنري براي مخاطبان ندارند. بيشتر تكرار داشته‌هايي است كه خود ما هم مي‌دانيم و نويسنده در ارايه آنها به صورت يك اثر هنري، هيچ كار خاصي انجام نمي‌دهد.»

«مجيد قيصري» نيز معتقد است: «اگرچه استفاده از متون مقدس پس از انقلاب ايران در آثار داستاني بيشتر مورد توجه قرار گرفت، اما در بيشتر مواقع شكل شعاري دارد.»

«عبدالعلي دستغيب» منتقد ادبي با بيان اين مطلب كه «نويسنده ايراني با محدويت‌هايي روبه‌رو است كه او را به احتياط زياد مي‌كشاند» مي‌گويد:«برخلاف نويسندگان آزاد كه نويسندگي آنها در حوزه‌اي خاص محدود نمي‌شود، ما امروز نويسندگاني داريم كه تنها آثار ديني توليد مي‌كنند. اما نويسندگان ديني ما نمي‌توانند از منطقه سنتي خود خارج شوند، به همين دليل هر چه سعي مي‌كنند به اثر خود رنگ رو بدهند، فايده‌اي ندارد و اثر آنها يك تكرار است كه رنگ كهنگي دارد.»

حال بايد پرسيد چگونه است كه ما نتوانسته‌ايم در حد و اندازه‌هاي ديگران از كتاب مقدس و آسماني خود قرآن در رمان و داستان استفاده كنيم؟ شايد يكي از دلايل‌اش‌ اين باشد كه عمر رمان‌نويسي و داستان‌نويسي به شكل حرفه‌اي در ايران هنوز به 100سال نرسيده است. اما اين همه دلايل نيست!

«عبدالعلي دستغيب» با اشاره به توليد آثار سفارشي در عرصه ديني، مي‌گويد: «آثار توليدي آنها چون سفارشي است، تنها مي‌تواند در محافل خاصي مورد توجه قرار گيرد و جاذبه داشته باشد، اما حقيقت اين است كه بيشتر اين آثار ماندني نيست و در طي زمان به فراموشي سپرده مي‌شود.»

«مجيد قيصري» با تأكيد بر اين حرف كه «در صد سال ادبيات داستاني و رمان ايران رد جدي متون مقدس خيلي كمرنگ است و به‌طور شايسته از آن‌ها سود نبرده‌ايم» مي‌گويد:«من فكر مي‌كنم يكي از دلايل كمرنگ بودن حضور متون مقدس در آثار داستاني ما، كم‌توجهي منتقدان و جامعه به آثار خلق شده است. آثار نسبتاً خوبي هم كه در اين زمينه خلق شده‌اند دور از چشم جامعه و مخاطبان قرار گرفت و اين باعث شد نويسندگان نيز در نااميدي به اين حوزه نگاه كنند.»

«عليرضا سيف‌الديني» منتقد ادبي مي‌گويد: «واقعيت اين است كه رمان چارچوب خاص خودش را دارد و هر چيزي را كه در آن قرار بدهيم ماهيت خود را از دست مي‌دهد. شايد اين يكي از دلايلي باشد كه ما نتوانسته‌ايم از متون مقدس خود استفاده كنيم. از طرفي بايد واقع‌بين باشيم. با توجه به فضاي موجود در نشر ما، خواسته يا ناخواسته دست نويسنده ايراني بسته‌تر از نويسندگان خارجي است. ما مي‌توانيم از كتاب‌هاي مقدس استفاده كنيم، اما نبايد محدوديت‌ها را فراموش كرد. نويسندگان خارجي براي خلق آثار داستاني، از متون مقدس استفاده كرده‌اند؛ اما با تغييرات زياد در متون خود. گاهي اين حركت در جامعه ما چندان با استقبال مواجه نمي‌شود.»

محدوديت هميشه و براي خلق هر اثري به شكلي وجود دارد، پس بايد پرسيد با قبول وجود محدوديت‌ها و دشواري‌هاي موجود، در حد امكاناتي كه داريم چگونه مي‌توان اثري شايسته خلق كرد؟ اثري كه حداقل ويژگي‌هاي يك داستان يا رمان متأثر از قرآن را در خود داشته باشد. نويسنده‌اي كه همه اين نكات را شنيد و باز هم خواست در اين عرصه قلم بزند بايد از چه موانعي بگذرد و به چه نكاتي توجه كند؟

توصيه «حسن فرهنگي» براي چنين افرادي اين است كه: «1. نويسندگان با بهره‌گيري از ساختار قصه‌هاي قرآني و با كمك خلاقيت خويش، به خلق آثاري اهتمام ورزند كه در وادي هنر حرف نويي داشته باشد. 2. نويسندگان با استفاده از معاني قرآني داستان‌هاي خود را خلق كنند و از مستقيم‌گويي بپرهيزند.»

«فيروز زنوزي جلالي» معتقد است: «استفاده از متون مقدس در هنرهاي ديگر ساحت ظريف و شكننده‌اي است و بايد به شكلي زياد مراقب بود. نويسنده اي كه مي‌خواهد وارد اين عرصه شود نمي‌تواند با دانش عامه خود، بنويسد. يكي از ضعف‌هاي نويسندگان ما اين است كه با دانش دم ‌دستي وارد اين عرصه مي‌شوند كه نتيجه‌اش به هيچ عنوان اهل فن را راضي نمي‌كند.»

نويسنده رمان «قاعده بازي» با بيان اين حرف كه گاهي نويسندگان كار را جدي نمي‌گيرند و گاهي نيز از واردشدن به اين حوزه اضطراب دارند، گفت: «نويسنده بايد در هر حوزه‌اي كه وارد مي‌شود مسئله را جدي بگيرد و جدي گرفتن استفاده از متون مقدس بسيار مهم است. برخي نيز نسبت به وارد شدن در اين حوزه اضطراب دارند كه فكر مي‌كنم اين مشكل را مي‌توان با تحقيق خوب و هنر نويسندگي برطرف كرد. مقوله نقد نيز از ديگر نكاتي است كه مي‌تواند به خلق آثار موفق در اين عرصه كمك كند. ما نياز به نقد منصفانه‌اي داريم كه كاستي‌هاي ما را نشان مي‌دهد. از طرفي نويسنده بايد ظرفيت اين نقد را داشته باشد؛ چراكه ما در بيشتر مواقع ضعف‌هاي خود را نمي‌پذيريم و بدون اطلاع دست به تكرار مي‌زنيم.»

مجيد قيصري نيز اعتقاد دارد: «توجه به اين حوزه از سوي رسانه و منتقدان مي‌تواند باعث پررنگ شدن نگاه نويسندگان حرفه‌اي و توانا به اين متون مقدس شود.»

«عبدالعلي دستغيب» منتقد ادبي در پاسخ به اين پرسش اينگونه مي‌گويد: «من فكر مي‌كنم براي ورود به اين حوزه و استفاده از متون مقدس در نگارش آثار داستاني و رمان مدرن بايد به نكات زيادي توجه كرد. نخست اينكه، اين كار نبايد سفارشي باشد. يعني نويسنده به خاطر پول با استفاده از متون مقدس اثر ادبي خلق كند. گرفتن پول براي اثري كه خلق‌شده اشكالي ندارد، اما پول گرفتن براي خلق اثر است كه كار را سفارشي مي‌كند. در اين زمينه برخي نويسندگان تنها هدفشان رفع تكليف است و كار را براي گرفتن پول انجام مي‌دهند.»

او دومين نكته را «جسور بودن نويسنده» عنوان كرد و افزود: «نويسنده‌اي كه به چنين حوزه حساسي نزديك مي‌شود بايد داراي جسارت خاصي در نويسندگي باشد. سومين مسئله اين است نويسنده‌اي كه از متن مقدسي مانند قرآن تأثير مي‌گيرد و قصد دارد داستان يا رماني خوب خلق كند بايد اطلاعات و آگاهي دسته اول از روانكاوي و روانشناسي داشته باشد. چهارمين نكته نيز است كه در نگارش و پس از نگارش از مشاوران آگاه به آن متن مقدس استفاده كند.»

مؤلف كتاب «بنيادها و رويكردهاي نقد ادبي» پنجمين نكته را آشنايي نويسنده با «زبان متولوژي» عنوان كرد و افزود: «متولوژي‌ها افسانه و قصه‌هاي بي‌پايان نيست، بلكه درون خود نكاتي عميق دارند كه نويسنده بايد با اين‌گونه آثار آشنا باشد. همچنين به دليل حساس بودن، اين‌گونه كارها نبايد به محض نوشته شدن منتشر شود. بايد آن‌ها را به متخصصان حرفه‌اي سپرد تا در موردش اظهار نظر كنند. چنين آثاري هميشه نياز به بازخواني چندين‌باره دارند.»

نام نويسنده: پوريا گل‌محمدي
سه شنبه 28 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 381]