پيامدهاي خشكسالي در ايران

واضح آرشیو وب فارسی:موج: پيامدهاي خشكسالي در ايران
عنوان تحقيق:پيامدهاي خشكسالي در ايران

عنوان
چكيده
مقدمه
تعريف خشكسالي
انواع خشكسالي
منشاء خشكسالي اخير
پيامدهاي خشكسالي
مطالعه موردي (شيروان)
راهكارهاي مبارزه با خشكسالي اخير
منابع

چكيده

كشور ايران در منطقهاي خشك قرار گرفته است. كم آبي و خشكسالي هر 5 تا 7 سال ،از جمله مشكلات مهم منطقه عنوان ميشود.
در اين پ‍ژوهش سعي شده است ،ابتدا به منظور آشنايي بيشتر، به تعريف علمي خشكسالي و انواع آن پرداخته شود. در ادامه، منشاء‌ خشكسالي امسال كه پديده نانينيو ميباشد و عملكردي عكس پديده ال نينيو دارد توضيح داده شده است.
خشكسالي كنوني كه به گفته برخي كارشناسان در چهل سال اخير بي سابقه بوده است ، پيامدهاي بسيار منفي بر اقتصاد و كشاورزي گذاشته است. به همين منظور پس از بررسي پيامدهاي مختلف خشكسالي بر كشاورزي و اقتصاد كشور، به بررسي لطمات وارده در استان خراسان شمالي و به عنوان نمونه درشهرستان شيروان پرداخته شده است.

مقدمه

با توجه به اينكه 89/7 درصد خاك ايران در قلمرو سرزمينهاي خشك (Drylands) قرار گرفته است ، منابع آب مورد نياز بسيار مورد توجه مي باشد. گزارش هاي رسيده از مناطق مختلف در خصوص بارندگي در سال گذشته و ميزان آب موجود براي استفاده، حاكي از آن است كه امسال كشور ما دچار بحران خشكسالي شده است كه به گفته مسئولان وزارت نيرو از بدترين خشكسالي هاي 40 سال اخير مي باشد.
از اين رو در پ‍ژوهش حاضر نگاهي بسيار گذرا بر معناي خشكسالي و انواع آن مي كنيم وسپس پيامدهاي خشكسالي را با تاكيد بر مشكلات ايجاد شده در استان خراسان شمالي مورد بررسي قرار مي دهيم.

تعريف خشكسالي

خشكسالي عبارت است از كمبود بارندگي نسبت به يك آستانه معين (ميانگين) در يك آستانه معين (ميانگين) در يك برهه از زمان (چندين ماه تا چندين سال) كه در اين دوره نسبت تقاضا به عرضه آب براي مصارف مختلف محيطي و فعاليتهاي انساني فزوني ميگيرد.
بنابراين، خشكسالي پديدهاي محيطي و بخشي جدايي ناپذير از تغييرات اقليمي است. اين پديده از ويژگيهاي اصلي و تكرار شونده اقليمهاي مختلف به شمار ميآيد. خشكسالي جزء بلاياي طبيعي نامحسوس به حساب ميآيد.

انواع خشكسالي

به طور كلي 4 نوع خشكسالي تاكنون تعريف شده است:
1) خشكسالي هواشناسي: بهترين و اصليترين نوع خشكسالي به شمار ميآيد. خشكسالي هواشناسي زماني حادث ميشود كه ميزان بارندگي در بازده زماني معين كمتر از يك حد آستانه باشد.
2) خشكسالي كشاورزي: در اثر كاهش رطوبت خاك در دروه رشد و نمو گياهان بوجود ميآيد.
3) خشكسالي هيدرولوژيكي: اگر رخداد خشكسالي هواشناسي ادامه پيدا كند، آنگاه ميتوان انتظار وقوع خشكسالي هيدرولوژيكي را داشت. خشكسالي هيدرولوژيكي حاصل كاهش منابع آب (افت سطح آبهاي زيرزميني و رودخانهها وخشك شدن چشمهها و كاريزها) در يك دوره زماني معين.
4) خشكسالي اقتصادي، اجتماعي: پس از يك دوره طولاني مدت خشكسالي هواشناسي وهيدولوژيكي،‌اثرات اجتماعي و اقتصادي آن موجب كاهش توليدات كشاورزي و مهاجرتهاي گسترده ميشود.

منشاء خشكسالي اخير

اولين هشدار جدي در مورد كمبود آب در خاورميانه 8 سال پيش توسط لستر بروان، رئيس موسسه سياست زمين و بنيانگذار موسسه زيست محيطي ديدهبان جهان، داده شد. همچنين بانك جهاني در فروردين ماه هشدار داده است كه اگر كشورهاي خاورميانه و شمال آفريقا بخواهند در آينده با مشكل جدي كمبود آب روبرو نشوند بايد از هم اكنون چارهجويي كنند. همچنين بانك جهاني تخمين زده كه تا سال 2050 ميلادي، مقدار آبي كه در مناطق در دسترس افراد قرار خواهد گرفت به نصف مقدار كنوني خواهد رسيد.
رئيس سازمان هواشناسي جهاني (ميشل ژارو) نيز خنك شدن هوا در سال 2008 نسبت به 2007 را پيش بيني كرده بود ولي پديده جغرافيايي لانينيا باعث شد تا كشور ما سالي گرم و كم آب را انتظار بكشد.
در آذر ماه 86 نيز مركز پ‍ژوهشهاي علوم جوي - اقيانوسي دانشگاه شيراز (يكي از پيشرفتهترين مراكز تحقيقاتي كشور در زمينه اقليم شناسي) خشكسالي را پيشبيني كرده بود. در واقع منشأ خشكسالي امسال جريان اقيانوسي لانينيا است كه علت خشكسالي در سال 80 - 79 نيز همين پديده بوده است.
"لانينيا" و "ال نينيو" دو جريان اقيانوسي بسيار بزرگ دراقيانوس آرام هستند كه تأثير آنها بر دماي هوا كاملاً عكس يكديگر است. النينيو، كه در زبان اسپانيايي نوزاد پسر معني ميشود، باعث گرماي هوا و لانينيا، به معناي نوزاد دختر است باعث خنك شدن هوا ميشود. در واقع لانينيا در سال 2008 براي استراليا بارشهاي سيل آسا و براي چين سرما به همراه داشته است در حاليكه براي خاورميانه، آفريقا جز خشكسالي و بحران كم آبي ارمغاني نداشته است.
اين خشكسالي باعث شده است كه ميزان بارندگي در فروردين 87 در 90درصد استانهاي كشور با كاهش 50 تا 80 درصدي مواجه باشد وكارشناسان كاهش بارندگي در پاييز امسال را بسيار محتمل مي دانند.
خشكسالي هرچند سال يكبار در ايران رخ ميدهد.ولي خشكسالي امسال پيامدهاي بسيار وسيع تري از خشكسالي گذشته دارد. آمارها نيز حاكي از كاهش بسيار زياد بارندگي نسبت به مدت مشابه در سال قبل است ، به طوري كه ميزان بارش به:
يك چهارم، در استان كهكيلويه و بويراحمد و اصفهان
يك سوم، در استان فارس
يك هشتم، در استان خراسان شمالي
يك دوم ، در استان گيلان ميرسد.
به عنوان نمونه ميزان بارندگي امسال (1387) شهرستان شيروان 110 ميلي متر است در حاليكه ميزان بارندگي در سال بايد 250 ميلي متر باشد كه اين ميزان امسال 140 ميلي متر كمتر بوده است.
منشاء خشكسالي در امسال در كنار موضوعي مهم تر از آن كه پيشگيري از پيامدهاي آن مي باشد بايد به دقت مورد بررسي قرار بگيرد.

پيامدهاي خشكسالي

خشكسالي اخير باعث خسارت هاي بسياري در كشور شده است. به علت افزايش بيسابقه استفاده از منابع آب سطحي و زيرزميني، دشتهاي ايران با كمبود آب و افت شديد سفرههاي زيرزميني تا عمق 150 و 200متري از سطح آب مواجه شدند. به طوري كه سطح آب در ورامين به اعماق 140 متري، سطح آب در رفسنجان به اعماق 200متري وسطح آب در يزد هم، به اعماق 200 متري كاهش يافته است.
در ادامه به پيامدهاي خشكسالي در استان خراسان شمالي مي پردازيم.

ميزان خشكسالي

ميزان خشكسالي امسال(1387) نسبت به پارسال (1386) با افزايش شديدي روبه رو گرديده است كه در حال حاضر به دليل باقي ماندن فصلهاي رشد،آمار دقيقي براي ميزان كم شدن برداشت وجود ندارد ولي ميتوان آمار حدسي40 % الي45 % را برآورد كرد و پيش بيني ميشود اين رقم رو به افزايش خواهد بود و لازم به يادآوري است كه كشور ما در منطقه خشكي قرار دارد و بنا به خشكسالي امسال (سرمازدگي و كاهش بارندگي) اين خشكسالي تشديد ميشود.

مطالعه موردي

تاثير خشكسالي بر قيمتها(قيمت ها براساس آمار شهرستان شيروان ارائه مي شود)
با توجه به مواد اوليه براي توليد محصولات، قيمت ها به شدت افزايش پيدا كرده است.به عنوان نمونه گوجه سبز كه در شيروان يكي از محصولات تفريحي سبد خريد مردم بوده است و اغلب اين محصول به صورت فراوان يافت ميشد، امسال به قيمت 2000 تومان در اوايل بهار به فروش ميرسيد و در اواخر ارديبهشت به 1500 و 1200 رسيد و گوجه سبزي كه در چند روزگذشته(در اواسط خرداد)، روانه بازار گرديد. قيمتي حدود 500 الي 600 بود و محصولي درجه 3 و 4 وبا كيفيت نامناسب بوده است . البته بايد توجه نمود كه خريد و اجاره ماشين آلات كشاورزي نيز بر روند توليد و قيمت بازار تاثيرگذار بوده است.
همچنين خريد امسال گندم 280 تومان بوده است كه نسبت به پارسال 75 تومان گران تر شده است . قيمت 1386 ، 205 تومان بوده است. قيمت جو نيز در سال 1386، 152 تومان بود و امسال 350 تا 400 تومان شده است كه باعث كمبود خريد و فروش در بازار جو شده است.

درادامه مشكلات ناشي از خشكسالي در شهرستان شيروان و همچنين راهكارهاي وزارتخانه هاي مربوطه براي مقابله با اين مشكلات بيان مي شود:
شهرستان شيروان واقع در شمال شرقي كشور، داراي آب و هواي سرد كوهستاني است. عمده ترين محصولات كوهستاني آن به دليل اقليم آب و هوايي، گندم آبي و ديمي و جو آبي و ديمي ميباشد. همچنين محصولاتي مانند كشمش در اواخر تابستان و ميوهجاتي از قبيل سيب، گيلاس، گوجه سبز، زردآلو، گردو، نيز از محصولات اين شهرستان مي باشد.
سطح زير كشت محصولات عمده شهرستان به شرح ذيل ميباشد:

نام محصول هكتار زيركشت خسارات
گندم آبي 8200 40 %
گندم ديمي 18000 50 %
جو آبي 5000 45 %
جو ديمي 6000 50 %

خساراتي كه به محصولات و زمينهاي كشاورزي وارد شده در دو مرحله بوده است. مرحله اول مربوط به سرما و يخبندان فصل زمستان در دي و بهمن ماه(1386) كه داراي آب و هواي بسيار سرد بود و با توجه به كوهستاني بودن منطقه اين سردي به زمينها و مزارع آسيب رساند، خشكسالي و كاهش ميزان بارندگي در مقايسه با مدت مشابه سال گذشته44 %‌بوده است. اين موضوع باعث كاهش و حتي خشكسالي قنوات، رودخانهها و چاهها و كاهش حجم آب ذخيره شده سدها از جمله سد بارزو (بزرگترين سد خراسان) شده است. بنابراين مزارع زير كشت آبي در مرحله حساس با خشكي بسيار زياد مواجه شده اند كه اين باعث كاهش شديد توليد مزارع گشته است.
به طوري كه در ماههاي زراعت آبي پيش بيني مي شود نسبت به سال گذشته (86)40 % كاهش توليد داشته باشد و در زراعت جو آبي بخش عمده مزارع به علت سرما و يخبندان دچار خسارت شديد گرديده اند و اين مساله باعث شد، محصول ديگري را كشت كنند. برآورد امسال توليد جو آبي ،كاهش45 % نسبت به سال (86) بوده است و در خصوص گندم و جوي ديمي در بخش مركزي شهرستان به علت نزولات آب و هوا و پراكش نامناسب مزارع تعداد برگ، ارتفاع گياه، تعداد دانه در سنبله كاسته شده و در برخي مزارع امكان برداشت وجود ندارد و از حيث رشد خارج شده است. در مزارع آبي و ديمي بخش (سرحد) تأخير نزولات پائيزي باعث تاخير در سبز شدن گياه شده و به طبع دوره رشد و عملكرد گياه را كاسته است. همچنين پراكنش نامناسب در مرحله حساس خوشه دهي و دانه بندي مزارع را تحت تاثير قرار داده است به طوري كه توليد به ميزان50 % كاهش يافته است .
اقدامات برنامه ريزي شده در استان براي مقابله با خشكسالي

- دادن حواله كود، مشاورههاي كارشناسان هنگام كاشت و برداشت، آموزش كارشناسان در نحوهي آبياري كردن، زمان آبياري، شبكه مراقبت از محصولات زير كشت ، تقسيم بندي شهرستان به صورت مشخص كه وظيفه كارشناسان بازديد مستمر از مزارع است، توصيه و آموزش فني در خصوص كوددهي و آبياري مناسب، مبارزه با آفات نباتي، گندم، علف هرز باريك برگ و پهن برگ ميباشد.
در اين راستا 21 كارشناس در طرح گندم با مديريت جهاد كشاورزي، كار نظارت بر محصولات را انجام ميدهند و تعدادي ديگر از ناظران در راستاي گياه پزشكي با كارشناسان نظارت همكاري ميكنند.
- معرفي كشاورزان به بانك ها جهت دريافت وام براي خريد ماشين آلات و سيستمهاي آبياري مكانيزه.
- بستن قرارداد كشاورزان با جهاد كشاورزي جهت خريد محصولات
- قراردادن ماشين آلات برداشت (كمباين) براي جلوگيري از برداشت گندم به روش سنتي

همچنين برنامه ريزيهايي در شهرستان در خصوص كمبود آب سدها و آبهاي آزاد انجام شده كه به شرح ذيل ميباشند:
1. تحويل آب به تشكل هاي مردمي و توزيع بهتر آب
2. اطلاع رساني به موقع از سال گذشته با هشدار از خشكسالي
3. جيرهبندي در سدهاي شهرستان
4. نمونه برداري از زمين زير كشت در هنگام آبياري براي محاسبه آب مورد نياز زمين و باغات
5. اطلاع رساني براي عدم كشت بهاره
6. در برخي از مناطق شهرستان جيره بندي آبهاي خانگي نيز در برنامه وجود دارد.
7. ساخت استخر و سدهاي كوچك در مناطق، براي جمع آوري آبهايي كه در مسير و يا در بارندگي به هدر ميروند.

راهكارهاي مبارزه با خشكسالي اخير

در حالي كه90 درصد آب قابل استفاده در ايران در كشاورزي مصرف ميشود. مبارزه با خشكسالي و كم كردن خسارت هاي آن بايد از اولويت هاي دولت و وزارتخانه هاي مربوطه باشد كه اصلاح الگوي مصرف چه در مصارف خانگي و چه در مباحث مربوط به استفاده از آب در كشاورزي بايد مدنظر قرار گيرد. بايد در نظر داشت كه با اين الگوي مصرف حتي اگر ترسالي هم داشته باشيم بازهم در 15 سال آينده با بحران كم بيآبي مواجه خواهيم شد.

مي توان برخي مشكلاتي را كه به افزايش و تسريع خسارت هاي خشكسالي دامن مي زند را به صورت زير فهرست كرد :
1) الگوي غلط كشت 2) آبياري نادرست 3) كاشت گونههايي كه نياز به آب زيادي دارند و مناسب اقليم منطقهاي نيستند.
4) الگوي نادرست مصرف به عنوان مهمترين عوامل كاهش منابع آبي ايران
در اين ميان جايگزيني مديريت خطر پذيرش (ريسك) به جاي مديريت بحران بايد بسيار مورد توجه قرار بگيرد.

همچنين در زير برخي پيشنهادات براي مقابله با خشكسالي ارائه مي شود:

1. ساخت برنامههاي آموزشي و ترويجي و لحظهاي براي كاشت و برداشت ، نحوه نگهداري و آبياري مناسب و پخش آن از شبكههاي سراسري
2. توسعه كشت گلخانهاي كه در حال حاضر در سطح كم انجام ميشود و همچنين آموزش و قراردادن امكان براي كشت گلخانهاي
3. حمايت از كشاورزان و كمك بلاعوض به كشاورزان كه در منطقه و اقليم خشك قرار دارند و از نظر اقتصادي ضربه ميخورند به طوري كه بتوانند در سالهاي بعد به كشاورزي بپردازند و با مهاجرت مواجه نشويم.
4. آموزش مكانيزه آب رساني از چاه يا رودخانه به مزارع
5. توسعه بيمه ها و كاهش قوانين دست و پاگير از بيمه و يا تسهيلات بانكي براي كشاورزان و خانوادههاي آنان

منابع :
1- گزارش هاي وزارت نيرو ، شركت آب منطقه اي خراسان شمالي
2- آمارهاي وزارت جهاد كشاورزي استان خراسان شمالي

منبع خبر :
سه شنبه 28 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: موج]

[مشاهده در: www.mojnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 2702]