تنوع روش هاى تربيتى در اسلام

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: تنوع روش هاى تربيتى در اسلام
صديقه عاشورىاگر تعليم و تربيت را جريانى تلقى كنيم كه در آن نسل بزرگترى بخواهد آگاهى نسل كوچكتر را درباره جهان شناسى، انسان شناسى و مناسبات اقتصادى و سياسى گسترش دهد و از طريق پرورش قدرت تفكر در افراد، آنها را براى برخورد با مسائل آماده كند، در اين صورت بايد گفت تعليم و تربيت اساسى ترين فعاليت انسان هاست.نظام تربيتى اسلام تمام جنبه هاى حيات انسانى را دربر مى گيرد و يكى از ويژگى هاى آن تنوع روش هاى تربيتى است چرا كه همه را به يك روش نمى توان ارشاد كرد. برخى از اين روش ها عبارتند از:۱- تلفيق علم و عملطبق تحقيقات به عمل آمده شاگردان در اكثر موارد از عمل معلم پيروى مى كنند به عبارت ديگر وقتى كه فرد در اثر آموزش، رفتارش در بعضى عادات و تمايلات و مهارت هاى وى تغيير كند، آموزش مؤثر بوده است. اگر كسى علمى را بياموزد و حاصل اين آموزش فقط حفظ و به خاطر سپردن مطالب علمى باشد او واقعاً آن علم را نياموخته است. مطالعه يك مبحث علمى زمانى ارزش دارد كه فرد در اثر اين امر تغييرات اساسى در رفتار خود به وجود آورد.چرا كه معمولاً مردم از تحصيلكرده ها يا دانشمندان انتظار دارند كه در ادب و اخلاق نيز نمونه باشند. از آنها انتظار مى رود كه آگاهى را با فهم توأم كنند.حضرت على(ع) فرمود: «دانشى كه در آن فهم وجود ندارد خيرى يا نفعى ندارد، خواندنى كه توأم با انديشيدن نباشد سودمند نيست.» همچنين فرمود: «بى ارزش ترين دانش ها در سطح زبان متوقف مى شود و عالى ترين علم، دانشى است كه در رفتار يا جوارح و اركان وجود فرد ظاهر گردد.»۲- توأم ساختن ايمان و عملقرآن در جاهاى مختلف ايمان و عمل صالح را در كنار هم ذكر مى كند. به تعبير ديگر هر دو لازمه هم هستند و يكى بدون ديگرى بى ارزش است.خداوند در سوره والعصر قسم ياد مى كند كه كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام دهند و مردم را بر رعايت حق و بردبارى توصيه كنند، در زمره زيان كاران نخواهند بود. به تعبير ديگر ايمان بدون عمل يا عمل بدون ايمان به خدا و پيامبران الهى و همچنين روز رستاخيز فاقد ارزش واقعى است و نمى تواند موجب نجات انسان شود.* سيره پيامبران و پيشوايانمسلمانان نه تنها به گفته پيامبران و پيشوايان خود گوش فرا مى دادند، بلكه اعمال آنها را نيز از نزديك مشاهده كرده و به كار مى بستند. پيامبر اسلام(ص) در فعاليت هاى گروهى همكارى مى كرد و مسئوليت مى پذيرفت. امام سجاد(ع) شخصاً و به صورت ناشناس به كاروان عازم مكه خدمت مى كرد و بر حل مشكل مردم بسيار تأكيد مى فرمود. ائمه(ع) خود را در مقابل قانون با ديگران برابر مى دانستند و به حكم قانون احترام مى گذاشتند. پيامبر اكرم(ص) و حضرت على(ع) در موقع زمامدارى، شرايط زندگى خود را در سطح شرايط زندگى ضعيف ترين افراد نگاه مى داشتند. امام كاظم(ع) در زمين زراعتى خود مشغول كار مى شد و عرق مى ريخت. حضرت على(ع) با حضرت فاطمه(س) در امور خانه نهايت همكارى را داشتند. آنها كارها را ميان خود تقسيم كرده و با نهايت صميميت و احترام نسبت به هم رفتار مى كردند.۳- تربيت عملىپيامبران الهى و ائمه(ع) علاوه بر گفتن مسائل به زبان، با عمل به آن موجب پذيرش عمومى آن مى شدند. رهبران الهى مربيان عملى بودند، وقتى از عدالت، ساده زيستى، خدمت به خلق، رعايت تقوى و ساير ارزش ها سخن مى گفتند، خود الگوى عملى بودند. بنابراين اگر معلم به آنچه مى گويد خود عمل كند، شاگردان در يادگيرى جدى تر خواهند بود.۴- روش عقلانى در تربيت اسلامىقرآن مى فرمايد: «مردم را از طريق حكمت (سخن منطقى)، اندرز نيكو و بهترين طريق به راه خدا دعوت كن» ويا در جاى ديگر مى فرمايد: «از آنچه بدان علم ندارى پيروى مكن».شهيد مطهرى نيز در كتاب جهان بينى توحيدى مى نويسد:هر نوع عناد، لجاج، تعصب، تقليدهاى كوركورانه، جانبدارى ها و خودخواهى ها از آن نظر كه برخلاف روح حقيقت خواهى و واقع گرايى است از نظر اسلام محكوم و مطرود است.۵- امر به معروفانسان طبيعتاً ارشاد را بهتر از دستور دادن تحمل مى كند. افراد در موارد گوناگون در برابر دستورها مقاومت مى كنند و گاهى نيز ميل دارند برخلاف دستور ديگران عمل كنند. ارشاد تماس و ارتباط دو نفر با دو گروه را به صورتى انسانى درمى آورد. كار مربى يا پدر و مادر نيز اگر جنبه ارشادى داشته باشد مؤثرتر از روش هاى ديگر است.اگر در جامعه اى اصل امر به معروف و نهى از منكر رعايت شود، كسى به خود اجازه نمى دهد كه به حقوق ديگران تجاوز كند و اصولاً ستمگران و متجاوزان فرصتى براى استثمار و تجاوز به حقوق ديگران به دست نمى آورند و در چنين جامعه اى زمامدار ستمگر به وجود نمى آيد.۶- جهاد يك روش قاطع تربيتىقرآن در آيات مختلف به صورت هاى گوناگون جهاد در راه خدا را مطرح مى كند. گاهى مى گويد مجاهدان رستگار هستند، گاهى مجاهدان به عنوان مسلمانان صادق معرفى مى شوند و در جاى ديگر مى فرمايد: ما راه حق را به مجاهدان ارائه مى دهيم و در آيه اى ديگر خوددارى از مجاهده بدون داشتن عذر موجه را پسنديده تلقى نكرده و برترى مقام مجاهدان را به صراحت بيان مى كند. جهاد در راه خدا كه همان راه كمال انسانى، راه حكمت، راه عدالت و راه ايثار و ازخودگذشتگى و از اركان اسلام است و جهاد با نفس نيز ضامن تكامل شخصيت فرد است بنابراين جهاد هم آثار فردى دارد و هم حيات را در مسير انسان قرار مى دهد.انسان هم تمايلات فردى دارد وهم تمايلات اجتماعى. تمايلات شخصى، افراد را به سودجويى، تسلط طلبى و تعرض به ديگران تشويق مى كنند و منشأ اختلافات و جنگ هاى ميان افراد مى شوند، كوشش بشر براى اينكه تمايلات شخصى را تحت الشعاع تمايلات اجتماعى قرار دهد در پيدايش اخلاق مؤثر بوده است. بنابراين بايد پشتوانه محكم ترى براى رفتار آدمى در نظر گرفت. در اين باره است كه تقواى منبعث از نظام توحيدى مطرح مى گردد. رسوخ تقواى دينى در افراد مانع سودجويى و سلطه طلبى آنها مى شود. اين انگيزه چون فرد را به منبع كمال، عدل و حكمت مرتبط مى كند جلوى انحراف فرد را مى گيرد. در اين باره است كه جهاد در راه خدا به صورت ايثار و ازخودگذشتگى و خدمت به خلق درمى آيد.۷ــ پاداش و تنبيهروانشناسان، پاداش را موجب تثبيت رفتار خاصى در فرد مى دانند و معتقدند تنبيه او را از انجام كار معينى بازمى دارد.اسلام نيز در مقابل اعمال نيك و رعايت فرامين الهى وعده بهشت و در مقابل گناه و نافرمانى خدا و تجاوز به حقوق مردم وعده جهنم را مى دهد. هر چقدر انسان خدايى تر باشد از نعمات و بركات بهشت بيشتر بهره خواهد برد و هر چقدر در تبعيت شيطان باشد به همان اندازه مجازات خواهد شد.حضرت على (ع) در نامه خود به مالك اشتر مى فرمايد: افراد نيكوكار و خائن نزد تو نبايد يكسان باشند، چرا كه در اين صورت اولى به ادامه نيكوكارى خود بى رغبت شده و دومى به ادامه خطاكارى خود ترغيب مى شود.انسان طبيعتاً از پاداش لذت مى برد و از تنبيه روگردان است. همين گرايش موجب ترغيب انسان به انجام كارهاى خوب و خوددارى از انجام كارهاى ناپسند مى شود. جايزه، تشويق، ستايش، احترام و محبوبيت از جمله امورى هستند كه نيكوكاران از آنها برخوردار مى باشند.جريمه، نهى، سرزنش، بى حرمتى و بدنامى از جمله امورى هستند كه بدكاران به خاطر اعمال خود بايد تحمل كنند.تربيت فرد و تعليم حكمت، سخن منطقى فرد را نه تنها از تخلف بازمى دارد، بلكه او را در مسير خداشناسى و كسب فضايل اخلاقى نيز قرار مى دهد.عالى ترين شكل تربيت اسلامى در گفتار و كردار حضرت على (ع) مجسم است. او مى فرمايد: گروهى خدا را به خاطر بهشت عبادت مى كنند. اين عبادت، عبادت بازرگانان است و گروهى خدا را از ترس جهنم پرستش مى كنند. اين عبادت بردگان است و گروهى به خاطر سپاسگزارى از خدا او را مى پرستند و اين عبادت، عبادت آزادگان است.۸ ـ توبهانسان در هر مرحله، از تقوا و ايمان كه باشد در معرض انحراف قرار دارد اما توجه به اين كه تخلف فرد آمرزيده مى شود و راه براى اصلاح او باز است، انگيزه نيرومندى است براى اصلاح و رفتار وى.خداوند در قرآن كريم به انسان ها نويد مى دهد كه اگر از روى نادانى مرتكب عمل ناپسندى شوند و زود توبه كنند، بخشيده شده و توبه آنها پذيرفته مى شود.در مسئله توبه بايد به چند نكته توجه كرد. اول اين كه انسان در هر مرحله از تقوا و ايمان كه باشد در معرض انحراف قرار دارد. دوم اين كه توبه مستلزم آگاهى از اعمال خود و ارزيابى آنچه خود انجام داده است، مى شود. سوم اين كه تخلف فرد آمرزيده مى شود و راه براى اصلاح او باز است.بنابراين توبه آگاهى فرد را از خود افزايش مى دهد و او را به اصلاح رفتار خود ترغيب مى نمايد.۹ـ پند و اندرزگاهى يك جمله كوتاه يك تذكر فرد را بيدار مى كند. او را به تفكر اميدوار و موجب اصلاح رفتار او مى شود. بنابراين با تدبر در آيات قرآن، سيره نبوى و سخنان و خطبه هاى اميرالمؤمنين(ع) و ائمه معصومين(ع) به روش هاى مختلفى كه متناسب با روحيه هاى آدمى است آشنا مى شويم كه بيان كننده اهميت تعليم و تربيت در مكتب الهى اسلام است.[*كارشناس امور تربيتى]
سه شنبه 28 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 299]