سيري در منابع اصلي شيعه‌ نگاهي ‌به ‌روند ‌تدوين‌ كتب ‌اربعه‌

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: سيري در منابع اصلي شيعه‌ نگاهي ‌به ‌روند ‌تدوين‌ كتب ‌اربعه‌
جام جم آنلاين: كتب اربعه شيعه، گوهرهاي گرانبهايي هستند كه از ابتداي تاليف تاكنون مورد توجه علماي شيعه و اقشار مختلف قرار گرفته‌اند و در حقيقت، بخش اعظمي از متون ديني و مكتبي تشيع در اين 4 كتاب ارزشمند نهفته است.ضرورت شناخت بيش از پيش جامعه نسبت به اين 4 مجموعه روايي مهم‌ترين هدف تدوين اين مقاله بوده است، ضمن اين‌كه سعي شده در خصوص روند تدوين اين كتب و احوال مولفان آنها توضيحات مختصر و مفيدي ارائه شود تا خوانندگان بتوانند با مطالعه آن، شناخت مناسبي درباره محتويات اين كتاب‌ها و چگونگي جمع‌آوري و تدوين آنها كسب كنند.

گفتني است منابع اصلي نويسنده در تهيه اين مقاله 2 كتاب تاريخ عمومي حديث ، نوشته دكتر مجيد معارف و علم‌الحديث ، نوشته كاظم مدير شانه‌چي بوده است.

تاريخ حديث شيعه، فراز و نشيب‌هاي متعددي پشت سر گذاشته و حوادث تلخ و شيريني به خود ديده است و مي‌توان گفت اين دانش همانند هر دانش ديگر، از مراحلي عبور كرده و دوران‌هايي را به خود اختصاص داده است كه در راس آن مي‌توان از 2 دوره متقدمان و متاخران ياد كرد. در تمايز اين دوره مي‌توان گفت دوره متقدمان همان 5 قرن نخست هجري است كه در اين دوره حديث شيعه توسط ائمه معصومين عليهم السلام صادر شد، به وسيله اصحاب و راويان آن حضرات به رشته تحرير درآمد، سپس توسط دانشمندان طبقات بعد، دسته‌بندي و تدوين شد و در نهايت از سوي محدثان سه گانه اول يعني شيخ كليني، شيخ صدوق و شيخ طوسي دركتب اربعه جاي گرفت.

ضمن اين‌كه مقصود از دوره متاخران، دوره پيدايش مجامع تكميلي در حديث شيعه است. اين دوران از ابتداي قرن ششم آغاز شده و تا عصر معاصران ادامه مي‌يابد كه در اين عصر نيز محدثان عظيم‌الشاني همچون شيخ حر عاملي صاحب كتاب وسائل‌الشيعه، فيض كاشاني صاحب كتاب وافي و علامه مجلسي صاحب كتاب بحار الانوار ظهور كردند.

در مقايسه عصر متقدمان با دوره متاخران مي‌توان گفت كه حديث شيعه به واقع محصول دوره متقدمان بوده و آثار دوره بعد به نوعي طبقه‌بندي، تكميل و تحليل آثار متقدمان است. (تاريخ عمومي حديث، 2 201)‌ بر همين اساس در اين مقاله 4 كتاب اصلي حديث شيعه كه در دوره متقدمان تاليف شده و شالوده و اساس روايات و احاديث شيعه محسوب مي‌شوند (كه عبارتند از الكافي، من لايحضره الفقيه، تهذيب‌الاحكام و استبصار) در نگاهي اجمالي مورد بررسي قرار گرفته‌اند.

الكافي‌

ابوجعفر محمد بن اسحاق كليني رازي، مولف نخستين كتاب از كتب اربعه شيعه به نام الكافي است. زادگاه كليني، روستاي كلين از توابع شهرري بوده و وفات او سال 329 هجري در بغداد اتفاق افتاده است. وي سال‌هاي ابتداي زندگي خود را در زادگاه خود سپري كرد و سپس براي كسب معلومات ديني ابتدا به قم و سپس به حوزه‌هاي كوفه، نيشابور و بغداد نيز سفر كرد. (همان، 356)‌

در مورد وجه تسميه كتاب كافي به نظر مي‌رسد اين كتاب از سوي مولف آن مسمي به كافي نبوده است. اما مي‌توان احتمال داد كه عنوان الكافي از خطبه وي در شروع كتاب، آنجا كه مي‌نويسد:

«و‌قلت انك تحب ان يكون عندك كتاب كاف يجمع فيه من جميع فنون علم الدين...» اقتباس شده است. (همان، 360)‌

كتاب كافي نزد علما و محدثان شيعه از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. كافي شامل 16199 حديث و مشتمل بر 30 كتاب در اصول عقايد و احاديث احكام فقهي و در پايان، بخشي در خطب و مواعظ به الروضه است كه بعضي در انتساب اين بخش به كليني ترديد دارند. (علم‌الحديث 7 96)‌

با مطالعه مقدمه كافي روشن مي‌شود كه مرحوم كليني اين كتاب را به تقاضاي يكي از دوستان و مريدان خود كه احتمالا محمد بن احمد بن عبدالله بن قضاعه صفواني يا محمد بن ابراهيم نعماني بوده، نوشته است. او از شيخ كليني درخواست مي‌كند با نوشتن (كتاب) جامع مذهبي خود گامي در جهت رفع نابساماني‌هاي موجود بردارد.

ضمن اين‌كه گفتني است از اواخر قرن سوم، گام‌هايي در تدوين حديث برداشته و كتبي تاليف شد، ولي هيچيك از آنها، دانشمندان را از مراجعه به اصول اوليه بي‌نياز نكرد، اما مرحوم كليني با تاليف كافي، دانشمندان را تا حد زيادي از مراجعه به كتب اوليه بي‌نياز كرد. همچنين مي‌توان گفت يكي از انگيزه‌هاي كليني در تاليف كتاب خود، كثرت روايات و احاديث متعارض در آن دوره بوده است. (تاريخ عمومي حديث، 361)‌

كتاب كافي ميان كتب اربعه از نظر احاطه و اشتمال بر فقهيات و عقايد، منحصر به فرد است و شيخ كليني موفق شده است با جمع‌آوري روايات در هر باب، اثري بديع و كم‌نظير به‌وجود آورد و بسياري از دانشمندان، مرحوم كليني را از حيث ضبط و اتقان مورد ستايش قرار داده و كتاب وي را بي‌نظير يا كم‌نظير توصيف كرده‌اند.

سيره كليني در زمينه سند روايات، درج آن به صورت كامل است. از اين‌رو روايات و احاديث كتاب جز در مواردي اندك، مزين به سلسله سندي است كه واسطه‌هاي بين او تا امام معصوم عليه‌السلام را به طور كامل نشان مي‌دهد. (همان، 3 362)‌

مرحوم كليني با بيشترين اقامت در قم موفق شد اكثر روايات خود را از مشايخ و منابع موجود در اين شهر به دست آورد و در تاليف كتاب از آن بهره‌برداري كند، اما بررسي اسناد روايات كتاب نشان مي‌دهد كه كليني روايات خود را در مجموع از 34 نفر روايت كرده است. (همان، 368 358)‌

از معروف‌ترين شرح‌ها و حاشيه‌هاي اين كتاب مي‌توان به مرآه‌العقول علامه مجلسي، شرح اصول كافي تاليف اميراسماعيل خاتون‌آبادي، شرح اصول كافي از ملاصدراي شيرازي، شرح ملاخليل قزويني بر اصول كافي به زبان فارسي موسوم به صافي و شرح عربي همين دانشمند به نام شافي و الرواشح السماويه في شرح الكافي تاليف سيدمحمدباقر محقق داماد اشاره كرد. (همان، 422)‌

من لايحضره الفقيه‌

ابوجعفر محمد بن علي بن موسي بن بابويه قمي معروف به شيخ صدوق از محدثان بزرگ شيعه در قرن چهارم هجري مولف كتاب ارزشمند من لايحضره الفقيه است كه به عنوان دومين كتاب از كتب اربعه شيعه محسوب مي‌شود.

شيخ صدوق در حوالي سال 320 هجري در خانواده‌اي كه همگي از فضل و دانش بهره داشتند به دنيا آمد و پدر او علي بن حسين بن موسي خود از علماي بزرگ شيعه و استاد و سرآمد محدثان حوزه قم در عصر خود بود. (همان، 371)‌

شيخ صدوق پس از وفات پدر به مجلس درس ابوجعفر محمد بن حسن بن احمدبن الوليد كه از رجال بزرگ شيعه بوده روي آورد و مدت 15 سال از محضر آن دانشمند بزرگ بهره گرفت. وي با فراگيري فقه و حديث در مكتب اين استاد براي نخستين بار با معيارهاي نقد و بررسي روايات آشنا شد به طوري كه از برخي كتب شيخ صدوق برمي‌آيد وي به رغم ارادتي كه به پدر خود مي‌ورزيد در بعضي موارد آراي ابن الوليد را به نظرات پدرش ترجيح داده است.

به هر حال، دقت در زندگي هفتاد و چند ساله شيخ صدوق نشان مي‌دهد او سراسر حيات پربار خود را در مسير تعليم و تعلم، نگارش و تاليف كتاب‌هاي مختلف ازجمله معاني‌الاخبار، عيون‌اخبارالرضا، خصال، علل‌الشرايع، توحيد، كمال‌الدين و همچنين دفاع متعهدانه از مذهب و بالاخره پيشوايي علمي و مرجعيت عامه سپري كرد و سرانجام در سال 381 در شهرري بدرود حيات گفت و همان جا به خاك سپرده شد. (همان، 2 371)‌

كتاب ارزشمند من لايحضره‌الفقيه كه احاديث فقهي را بر حسب فروع آن دسته‌بندي كرده از زمان تاليف تاكنون مورد توجه محققان واقع شده و به عنوان دومين كتاب از كتب اربعه به حساب آمده است.

درخصوص انگيزه تاليف اين كتاب شيخ صدوق خود در مقدمه كتابش مي‌نويسد: «... شريف‌الدين ابوعبدالله معروف به نعمه بر من وارد شد و با مجالست خويش، مسرت مرا تداوم بخشيد. او در اثناي سخنان خود به من خاطرنشان كرد كه محمد بن زكرياي رازي كتابي در موضوع طب نوشته و آن را من لايحضره‌الطبيب ناميده است و به همين ترتيب، از من خواست به تاليف كتابي در فن فقه، حلال و حرام و شرايع و احكام بپردازم كه اين كتاب چكيده جامعي از مصنفاتم در اين زمينه باشد و آن را «من لايحضره الفقيه» نامگذاري كنم تا او بتواند به آن مراجعه كند، به مطالب‌ آن اعتماد نمايد و تكيه‌گاه او در فتوا باشد... من در خواست وي را اجابت كردم و اين كتاب را براي او با حذف سند نوشتم.

ضمنا من در تاليف اين كتاب تنها به ذكر رواياتي پرداختم كه به آن فتوا داده و به صحت آنها حكم مي‌كنم و علاوه بر آن معتقدم كه اين روايات بين من و خداي من حجت است». (همان، به نقل از من‌لايحضر)‌

آنچنان كه از مقدمه ذكرشده برمي‌آيد، شيخ صدوق كتاب خود را به عنوان يك خودآموز فقهي كه بتواند پاسخگوي مسائل شرعي مردم باشد نوشته است تا يك كتاب درسي براي حوزه‌هاي علمي و ديني. مساله قابل ذكر اين ‌كه عصر شيخ صدوق دوره‌اي بود كه فقه شيعه هنوز از شكل ماثور خود خارج نشده بود، به اين معني كه در صدور احكام و فتاوا ‌فقهاي شيعه تنها از متن روايات و احاديث و آثار بهره مي‌بردند، گرچه گرايش‌هايي نيز درخصوص استنباط و اجتهادات فقهي به چشم مي‌خورد.

از اين رو مرحوم شيخ صدوق با پيروي از روش غالب اين دوره، ‌كتاب خود را به عنوان يك رساله عمليه نوشت. اين مجموعه فقهي حديثي با آن كه بيانگر فتاواي شيخ صدوق بود، لكن پس از درگذشت مولف آن منسوخ نشد، زيرا متن آن چيزي جز روايات اهل بيت عليه‌السلام نبود، ضمنا با آن كه كتاب در آغاز تنها سندي براي مراجعه مردم به شمار مي‌رفت، ولي بتدريج مورد توجه علما و دانشمندان واقع شد و همراه با كتاب‌هاي كافي و تهذيب و استبصار مدار و محور احكام شرعي قرار گرفت. (همان،8 377)‌

بدون شك حجم قابل توجهي از مطالب كتب و اصول اوليه در اين كتاب منعكس شده است كه شيخ صدوق تنها به قسمتي از آنها اشاره كرده است. از ميان كتب صدر اول وي به كتاب‌هاي حريز بن عبيدالله سجستاني، عبدالله بن علي حلبي و ابن ابي عمير ازدي دسترسي داشته و اين عده بعضا با يك واسطه از راويان امام صادق عليه‌السلام بوده‌اند.

شيخ صدوق همچنين با تكيه بر تصانيف عده‌اي از بزرگان شيعه همانند علي بن مهزيار اهوازي، حسين بن سعيد اهوازي و... كتاب خود را نوشت و اين عده علاوه بر آن كه عموما حيات چند نفر از امامان را درك كردند، از وكلا و‌ معتمدان آن بزرگواران به شمار مي‌رفتند، ضمنا هر يك در عصر خود از فحول علماي شيعه و چهره‌هاي موثق و معتبر علمي بوده‌اند. اما 3 مرجع عمده صدوق در تاليف من لايحضره الفقيه عبارت است از كتاب الرحمه سعد بن عبدالله اشعري، جامع استادش ابن وليد و كتاب شرايع پدرش و مي‌توان گفت اين‌ 3 نفر از شخصيت‌هاي بزرگ شيعه در عصر خود بوده‌اند. (همان، 378)‌

كتاب فوق به نقلي شامل 9044 حديث است (علم‌الحديث، 98)‌ و ازجمله شرح‌ها و حواشي معروف اين كتاب مي‌توان به روضه‌المتقين تاليف مولي محمدتقي مجلسي معروف به مجلسي اول، معاهد التنبيه تاليف شيخ محمد بن زين‌الدين شهيد ثاني، معراج التنبيه تاليف شيخ يوسف بحراني و لوامع قدسيه يا لوامه صاحبقراني به فارسي، تاليف محمدتقي مجلسي اشاره كرد.

تهذيب و استبصار دو اثر گرانقدر شيخ طوسي‌

ابوجعفر محمد بن حسن طوسي يا همان شيح طوسي فقيه، رجالي، مفسر و محقق بزرگ شيعه است كه وي را به شيخ‌الطائفه لقب داده‌اند. وي سال 385 هجري قمري در منطقه طوس خراسان به دنيا آمد و در همان شهر مقدمات علوم را فراگرفت. وي سال 408 هجري براي تكميل معلومات خود عازم بغداد شد و از اين دوره بود كه مراحل ترقي و پيشرفت را بسرعت طي كرد. وي در سال 460 هجري در سن 75 سالگي در نجف اشرف دعوت حق را لبيك گفت. (تاريخ عمومي حديث، 4 383)‌

وي نزد شيخ مفيد و سيدمرتضي علم‌الهدي تلمذ كرد و پس از سيدمرتضي 12 سال در بغداد مرجعيت عامه داشت. شيخ پايه‌گذار علوم اسلامي در مذهب تشيع است و هموست كه حوزه علمي شيعه را به نجف انتقال داد و در واقع تاسيس كرد. شيخ ابتدا كتاب تهذيب را تاليف كرد و به دليل اين ‌كه در جمع‌آوري اين كتاب با تعارض و تنافي ظواهر بعضي از اخبار و روايات مواجه شد، تصميم گرفت كتاب مستقلي كه جامع اين دسته از اخبار و احاديث باشد تدوين كند و از همين رو كتاب استبصار را در اين خصوص تاليف كرد. (علم‌الحديث، 9 98)‌

تهذيب الاحكام‌

كتاب تهذيب يكي از 4 كتاب اصلي و جوامع قديمي شيعه در رشته حديث است كه از زمان تاليف تاكنون مورد رجوع فقها و محدثان بوده است. شيخ طوسي اين كتاب را از اصول مورد اعتماد قدما و منابعي كه در بدو ورود به بغداد در اختيار بوده است تاليف كرد. قسمتي از اين كتاب در دوره حيات شيخ مفيد و به عنوان شرح رساله فقهي او يعني «مقنعه» نگارش يافت. شيخ طوسي در آن زمان 25 يا 26 سال بيشتر نداشت و سپس بعد از وفات استاد خود آن را كامل كرد.

كتاب تهذيب پس از نگارش بسرعت مورد توجه و در حوزه‌هاي علمي مورد استنساخ قرار گرفت. اين كتاب طبق شمارش مرحوم شيخ آقابزرگ تهراني داراي 13590 روايت بوده كه در قالب 23 كتاب فقهي و 393 باب تنظيم شده است. ضمنا به دليل توجه زياد علماي شيعه به اين كتاب، كتب زيادي بر مبناي تهذيب نوشته شده، به طوري كه گفته مي‌شود 16 شرح و20 حاشيه بر آن نوشته شده است.

اما درباره انگيزه تاليف كتاب تهذيب، شيخ طوسي در مقدمه كتاب خود ابتدا به واقعيت تضاد و تعارض موجود در روايات شيعه در آن دوران و در نتيجه طعن مخالفان نسبت به شيعيان اشاره مي‌كند و پس از آن توصيه شيخي فاضل را در چاره‌جوي اين مشكل يادآور مي‌شود. (همان، به نقل از تهذيب، ج 1)‌

اين گونه كه از مقدمه برمي‌آيد، شيخ طوسي نگارش تهذيب را در حيات استاد خود شيخ مفيد آغاز كرد. او موفق شد تمام كتاب طهارت و قسمتي از كتاب صلاه را در حيات استاد خود بنويسد و بقيه آن را پس از وفات استاد مورد نگارش قرار دهد. او رساله مقنعه شيخ مفيد را به عنوان چارچوب كار خود انتخاب كرد تا اولا از اعتبار استاد خود به عنوان مرجع شيعيان استفاده كند و ثانيا بين ديدگاه‌هاي استادان خود در زمينه حديث توافق به عمل آورد. (همان، 391)‌

در جلد نخست كتاب تهذيب، روايات معمولا با سند كامل درج شده و اين روايات اكثرا از سوي استاد اول او يعني شيخ مفيد نقل شده است، اما پس از وفات شيخ مفيد، شيخ طوسي تصميم گرفت مستقيما به كتب پيشينيان مراجعه كرده و از اين كتب روايات خود را استخراج كند. او به اين صورت واسطه ميان خود و صاحبان كتاب را حذف كرد و سپس در پايان كتاب براي خارج كردن روايات از عارضه ارسال به نگارش اسامي مشيخه (استادان روايت‌كننده) مبادرت ورزيد.

ضمن آن كه مولفان اين مصادر همگي از بزرگان صاحب‌نام تشيع و از استوانه‌هاي گرانقدر مذهب بوده‌اند و كتاب‌هاي شيخ آينه‌اي از آثار و مولفات آنان است. (همان، 392)‌

مساله مهم قابل ذكر اين است كه كتاب‌هاي تهذيب و استبصار شيخ طوسي در شناخت شرايطي كه امامان شيعه (عليهم‌السلام) در آن به سر مي‌برده‌اند و نيز بررسي عنصر تقيه در مسير حديث شيعه، منابع مهمي به شمار مي‌روند.

كتاب تهذيب داراي شرح‌هاي متعددي است كه در اين ميان، مي‌توان به احياء‌الاحاديث محمدتقي مجلسي، ملاذالاخيار نوشته محمدباقر مجلسي، غايه‌المرام و مقصودالانام نوشته سيدنعمت‌الله جزايري، شرح تهذيب تاليف شهيد ثاني و شرح تهذيب از محمدامين بن محمد شريف استرآبادي اخباري اشاره كرد. (ر.ك، همان، 425)‌

استبصار

گفته مي‌شود شيخ طوسي ابتدا كتاب تهذيب را تاليف كرد و از آنجا كه طي جمع‌آوري آن به تعارض و تنافي ظواهر برخي اخبار برخورد كرد، به فكر تاليف كتاب جداگانه‌اي كه جامع اين دسته از احاديث باشد، افتاد و كتاب استبصار را تاليف و با اصول علمي به جمع مضامين و توفيق اخبار اهتمام كرد. كتاب استبصار داراي 5511 حديث و در 925 باب جمع‌آوري شده است. (علم‌الحديث، 99)‌

نام كامل اين كتاب الاستبصار في اختلف من الاخبار است و همانند تهذيب از زمان تاليف تاكنون همواره مورد توجه فقها قرار گرفته و به عنوان چهارمين كتاب از كتب اربعه مطرح است.

اين كتاب در 3 جزء اصلي تنظيم شده كه 2 جزء آن در عبارات و جزء سوم مربوط به معاملات و بقيه ابواب فقه است.
شيخ طوسي خود درباره انگيزه تاليف اين كتاب مي‌نويسد: پس از تاليف كتاب تهذيب، جمعي از دانشمندان كه آن را مطالعه كردند و كتاب جامعي تشخيص دادند و مشاهده كردند، كمتر حديثي است مگر اين كه در آن ذكر شده و براي مبتدي و فقيه و متوسط هر كدام به نحوي قابل استفاده است و همه مي‌توانند مطلوب خود را از ‌آن برگيرند، خواستار كتابي شدند كه احاديث مختلف به طور اختصار در آن به طور جداگانه جمع‌آوري شود و در ضمن به اين نكته توجه دادند كه براي اين مقصود بايد عنايت بيشتري مبذول داشت؛ زيرا نفعش بيشتر است.

از سويي به اين جهت كه در گذشته هيچ يك از بزرگان علماي ما كه درباره اخبار و فقه و حلال و حرام كتاب نوشته‌اند در اين باره كتابي تاليف نكرده‌اند، از من خواستند چنين كتابي را تاليف كنم. (تاريخ عمومي حديث، 394)‌

اما درباره سيره شيخ طوسي در درج روايات اين كتاب بايد گفت او در استبصار نيز از نقطه‌نظر سند روايات روشي شبيه به تهذيب داشته است، به اين معني كه در دو جزء اول و دوم كتاب، سند روايات را به صورت كامل درج كرده ولي در جزء سوم بيشتر روش اختصار سند و تنظيم مشيخه (استادان روايت‌كننده) را برگزيده است.

اين كتاب از نسخ خطي عتيق و بي‌مانندي برخوردار است كه تنها 2 نسخه خطي معتبر آن در كتابخانه ملي ملك وجود دارد. همچنين بايد گفت براساس بررسي‌هاي به عمل آمده از قرن پنجم تاكنون شرح‌ها و تعليقات بسياري بر كتاب استبصار نوشته شده است كه طبق قولي رقم آنها به 24 شرح و تعليق مي‌رسد كه حاكي از اهميت اين كتاب و توجه دانشمندان شيعه به آن است. (همان، 5 394)‌

در ميان اين شرح‌ها مي‌توان به شرح ميرزا حسن بن عبدالرسول حسيني زنوزي، شرح شيخ عبدالرضا طفيلي نجفي، شرح شيخ عبداللطيف بن ابي جامع عاملي با عنوان جامع‌الاخبار في شرح الاستبصار، حاشيه ميرمحمدباقر داماد، حاشيه سيدنعمت‌الله جزايري و نيز شرح وي بر استبصار با نام كشف‌الاسرار اشاره كرد. (همان، 425)‌

منابع:

1- تاريخ عمومي حديث، دكتر مجيد معارف، انتشارات كوير.

2- علم‌الحديث، كاظم مدير شانه‌چي، دفتر انتشارات اسلامي.

حامد علي‌اكبرزاده‌
پنجشنبه 23 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 275]