مروري بر سينماي ناني مورتي بدرود دن جوليو

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: مروري بر سينماي ناني مورتي بدرود دن جوليو
سامي آستانناني مورتي ديگر فيلم نخواهد ساخت. امسال و با درخشش دوباره سينماي ايتاليا در فستيوال كن، آن هم به خاطر حضور دو فيلمسازي كه تحت تأثير مورتي و سينماي او هستند، شايد بد نباشد به اين وودي آلن ايتاليايي و آثارش نگاهي تازه بيندازيم. مورتي اخيراً اعلام كرده فيلمي نخواهد ساخت و فقط به عنوان بازيگر در سينما حضور خواهد داشت. كائوس آرام يكي از آخرين حضورهاي سينمايي اوست.---در دهه هشتاد و با آغاز نگرش بدبينانه عمده منتقدين ايتاليايي مبني بر «مرگ» موعود سينماي ايتاليا (همانند خيلي از كشورهاي ديگر صاحب سينما)، كارگرداناني در عرصه سينماي ايتاليا ظهوركردند كه رهيافت آنها به سينما غالباً برگرفته از ژانر كمدي امريكايي/ ايتاليايي بود و در قياس با تاريخ آثار كمدي در سينماي ايتاليا، سبك و اسلوب بديعي را به معرض نمايش مي گذاشتند. از جمله مهمترين اين كارگردانان (كه همگي در فيلم هاي خود به عنوان بازيگر نقش اصلي نيز حضور داشتند) مائوريتزيو نيكتتي، ناني مورتي و ماسيمو ترويزي را مي توان نام برد. پيتر بوندانللا در فصل آخر كتاب «تاريخ سينماي ايتاليا» (ترجمه سامي آستان) كه به سينماي ايتاليا در دهه نود اختصاص دارد، به همين كارگردانان اشاره دارد كه بيرون از مقوله تجاري سازي، خود را به عنوان «مولف» مطرح مي سازند.«شايد بزرگترين و سنتي ترين گروه، به محصولاتي از اين دهه تعلق داشته باشد كه مي توان از آنها تحت عنوان «سويه هايي جديد در سينماي كمدي، نمايش مضحك و زندگينامه» ياد كرد. خيلي از اين دسته از كارگردانان، با بردن جوايز معتبر جشنواره هاي فيلم در هاليوود يا كن چهره يي متمايز يافته اند و موفقيت بالنسبه خوبي در گيشه فروش پيدا كردند و به هر ترتيب خود را از كارگردانان سنتي كمدي ايتاليايي رايج جدا ساختند. برخلاف كارگردانان دهه چهل تا دهه هفتاد سينماي كمدي ايتاليا كه خود را به عنوان كارگرداناني «تجاري ساز» معرفي مي كردند، اين زمره كارگردانان دهه نود، صرف نظر از موفقيت تجاري شان و قرارگرفتن در جريان اصلي اين صنعت، خود را به عنوان «مولف» مطرح كردند.» ناني مورتي ناني (جوواني مورتي) در 19 آگوست 1953 به دنيا آمد. مورتي از همان كودكي شيفته و عاشق سينما (درونمايه اصلي همه آثار وي) و ورزش واترپلو (موضوع اصلي فيلم «Pallombella rossa» (1990)) بود و طي دهه هفتاد تقريباً به هر دو دلبستگي ديرينه اش دست يافت، هم كارگرداني را در پيش گرفت و هم براي تيم ملي واترپلوي دانشجويان ايتاليا انتخاب شد (مورتي تا اواخر دهه نود در ليگ دسته دوم واترپلوي ايتاليا بازي مي كرد). مورتي در دوران نوجواني با فروختن آلبوم هاي تمبر خود، يك دوربين «سوپر 8 » خريد تا بتواند آرزوها و بلندپروازي هاي سينماتيك خود را متجلي سازد كه بيش از هر چيزي برگرفته از بينش سياسي وي بودند. مورتي فعاليت سينمايي اش را در دهه هفتاد و با ساخت چند فيلم كوتاه آغاز كرد. دو فيلم 26 دقيقه يي «Patژde bourgeois» (1973) و «La Sconfitta» (1973) كه مباحثي سياسي را در قالب هجوي نيشخنددار مطرح مي كردند و خود مورتي در آنها به عنوان بازيگر حضور داشت. فيلم Come parli, frate (1974) كه اقتباسي از نوول الساندرو مانزوني بود، نخستين فيلم بلند مورتي به شمار مي رود، اثري كميك و گروتسك كه ديدگاه ها و رهيافت هاي مورتي را نسبت به سينما، سياست و جهان مصرف گرا بروز مي دهد. فيلم «من شخصي بي نياز هستم» (1976)، مورتي را به عنوان كارگرداني چپگرا معرفي كرد، خصيصه يي كه در آثار بعدي وي نيز به تثبيت رسيد. سيمونا فروزي كه در فيلم «من شخصي بي نياز هستم» در كنار مورتي بازي قابل توجهي را ارائه داده بود در نخستين فيلم مهم مورتي «Ecce bombo» (1978)؛ (عنواني كه ارجاعي است به «Ecce Homo» انجيل) نيز ايفاي نقش داشت، فيلمي كه با دوربين 16 ميلي متري فيلمبرداري شد و سپس در قالب 35 ميلي متري درآمد . («Ecce bombo» در ايتاليا محبوب ترين فيلم مورتي قلمداد مي شود. ) «فيلمي كه جسورانه در اسلوب سينماي كمدي ايتاليايي روايت مي شود (خصوصاً در سبك و شيوه آلبرتو سوردي، شخصيت مشهور كمدي هاي ايتاليايي). همچنين مورتي در اين فيلم با نگاه چشمان يرقان زده هم نسلان پس از 1968 اش، نيمرخي از معاصران خود را به معرض نمايش مي گذارد، طراراني كه به مراتب شبيه اسلاف خود نقش بازي مي كنند و هرچند به دروغ وانمود مي كنند كه از آن نسل تنفر دارند؛ اما در واقع در حال واقعيت بخشيدن به آن هستند.» (تاريخ سينماي ايتاليا) فيلم بعدي مورتي «روياهاي طلايي» (1981) نام داشت و در همان سال برنده شير طلايي فستيوال فيلم ونيز شد. اين فيلم نيز «همانند فيلم «Ecce Bombo» كه تماماً مبتني بر كرنش به تاريخچه سينما بود (مورتي نقش كارگردان جواني را بازي مي كند كه در حال ساختن فيلمي است با عنوان «مامان فرويد»)، به نوعي مي تواند «هشت ونيم» دهه هشتاد تلقي شود.» (تاريخ سينماي ايتاليا) اما دو فيلم مهم دهه هشتاد مورتي «سفيد» (1984)، «توده تمام شده است» (1985)، مورتي را به عنوان مهمترين كارگردان دهه هشتاد ايتاليا مطرح ساخت. اوضاع آشفته و نابسامان سياسي و اجتماعي ايتاليا در اين دو اثر به بهترين شكل ممكن نمود پيدا مي كند. مورتي كه طبق معمول به عنوان كارگردان، بازيگر و فيلمنامه نويس فيلم خود ظاهر مي شد، با فيلم «سفيد» خود را به عنوان وودي آلن ايتاليا مطرح ساخت، هرچند بلاهت كاراكتر مورتي در جديت او بروز پيدا مي كند. «مورتي همانند وودي آلن خودش فيلمنامه هاي فيلم هايش را مي نويسد، آنها را كارگرداني مي كند و نقش هاي اصلي را هم خودش بازي مي كند و از اين بابت كه مشخصه خاص خلط نيشدار مورتي، او را از روال هاي معمول اسلپ استيك متعارف كمدي ايتاليايي جدا مي سازد، لحن هجوآميز و خودآگاهانه آن در طيف فيلمسازي ايتاليا كاملاً منحصر به فرد است.» (همان) مورتي در فيلم «سفيد»، نقش يك پروفسور رياضي جوان به نام ميكله را در دبيرستاني بازي مي كند كه مانياي كمال و آراستگي اش او را به يك قاتل تبديل مي كند. ايده طعنه آميز مورتي از اثر هم طرازكننده منحوس انقلاب هاي فرهنگي در ايتالياي پس از 1968 براي تبيين كامل ترسيم مضحك دبيرستان ميكله استفاده مي كند؛ مديري كه او را مرلين مونرو مي نامند به ميكله مي گويد كه وظيفه او «شناخت دادن» به دانش آموزان است، نه «شكل دادن» به آنها؛ روانكاو دانشكده (و نه روانكاو دانش آموزان)؛ و اشكال مختلفي از بازي ها (دستگاه هاي پين بال و...) كه به نظر مي آيد بيشتر هدف سرگرم كردن آنها است تا آموزش. «مورتي با فيلم «توده پايان يافته است» هم از حيث تجاري و هم پذيرش از سوي منتقدين با موفقيت بسيار مواجه شد و جايزه خرس نقره يي جشنواره فيلم برلين را تصاحب كرد. مورتي در اين فيلم نقش دن جوليو كشيش جواني را بازي مي كند كه به لحاظ شخصيتي با ميكله قاتل عصبي «سفيد» تشابهاتي دارد، خصوصاً بيانات واهي و علاقه وافرش به كمال گرايي. در هر حال دن جوليو نه تنها قابليت بسزايي براي حرفه اش دارد اما از طرفي قوياً معتقد است كه او رسالت كمك به ديگران را در شرايط نياز برعهده دارد. ضمن آنكه تمام تلاش هايش براي جلب توجه اطرافيانش عقيم مي ماند. پدرش، مادرش را به خاطر دختري جوان ترك مي كند؛ خواهرش حامله مي شود و قصد سقط آن را دارد؛ دوستان سابقش هم پيش تر ها از روزهاي انقلابي تر گذشته، يا تروريست هاي سابق و روشنفكراني نسبتاً ديوانه هستند يا خودپرستاني خودمحور. اما مخرج مشترك همه آن كساني كه او را احاطه كرده اند لاقيدي مصلوب و مطلق آنها نسبت به اشتياق او براي به جاآوردن رسالت خود به عنوان يك كشيش است. در نهايت، دن جوليو تصميم مي گيرد قصبه خود را ترك كند و راهي كليسايي محقر در امريكاي جنوبي شود؛ جايي كه اهالي آنجا حقيقتاً به همدلي او نياز دارند.» (همان)مشخصه كمدي ناني مورتي ابداً نمي تواند به انگ تفكري پوشالي متهم شود. مورتي در دو فيلم «Pallombella rossa» (1990) و «آوريل» (1998) از خصيصه هجوآميز خلط روشنفكري اش و سينماي خودارجاع مبتني بر پيشرفت هاي سياسي ايتالياي معاصر رومي گرداند زيرا اين دو فيلم با مناقشات ايدئولوژيكي خاصي در ايتاليا (تبديل حزب كمونيست ايتاليا به يك حزب دموكراتيك - اجتماعي چپگرا، و نيز انتخابات 1998) به غايت در تعامل است و مشاهده آنها براي مخاطبان غيرايتاليايي بسيار دشوار است. مورتي پيش از ساخت مشهورترين فيلم خود «خاطرات عزيز» (1993)، فيلم مستند «چيز» (1990) را ساخت كه به دليل موضوع شديداً سياسي آن كه در تمسخر و نكوهش حزب كمونيسم بود، به مدت 10 سال در توقيف نمايش قرار گرفت. «اما «خاطرات عزيز» با داشتن بخش بسياري از همان ملاحظات ايدئولوژيكي، اتصالي همه جانبه را با مخاطبان مختلف جهان برقرار مي سازد و براي مورتي جايزه بهترين كارگرداني از جشنواره كن 1994 را به ارمغان مي آورد.نقد هاي بسيار خوبي درباره آن نوشته مي شود، ضمن آنكه اين فيلم به بازار فيلم امريكا نيز وارد مي شود؛ اتفاقي كه با آثار پيشين وي ميسر نبود. فيلم هاي مورتي آگاهي احساسي را درباره وضعيت سينما در جهاني پست مدرنيستي كه تحت تسلط رسانه هاي جمعي و تلويزيون واقع شده است - مشخصه بارز سينماي نيكتتي- با حسي از طنزي طعنه آميز و گزنده تركيب مي كند كه بر مجموعه يي به مراتب ژرفناك تر از ايده هايي بنا مي شود كه شايد در كمدي هاي غگابريلهف سالواتورز به مفهوم «گريز» اختصاص داده مي شود. برعكس مورتي با اذعان به اينكه ايتاليا كشوري است كه با «ظاهر كاذب، كلمات بيخود، فرهنگ رسانه يي، فقدان ذائقه، و چشم پوشي هاي ايدئولوژيكي و فرهنگي» قابل توصيف است، ارتباطي آميخته به «عشق- تنفر» را نسبت به ايتالياي مدرن منعكس مي سازد و برخلاف سالواتورز به پذيرش گريز به عنوان گريزي پاسخگو براي چنين شرايطي هيچ رغبتي ندارد.» (همان)«شايد دقيق تر باشد كه مشخصه اصلي سينماي مورتي را در «خاطرات عزيز»، فرم مقاله نويسي سينمايي بناميم، زيرا اين فيلم بيش از هر چيزي جستاري درباره جلوه هاي سينمايي است، مورتي بر تحريك مخاطبش به تفكر درباره مسائل اجتماعي و اخلاقي ايتالياي معاصر غوص مي كند، و با مركزيت قرار دادن خودش به عنوان تك پروتاگونيست سه اپيزود فيلمش قصد دارد روزنامه فيلمي خودش را بيافريند؛ سه اپيزود «با وسپاي خودم»، «جزاير» و «دكترها». مورتي در آثار قبلي خود، پروتاگونيست هايي را خلق كرده بود كه تا حدود كمي گونه هاي مستوري از خود او بودند. اما در اين فيلم، او (همانند نيكتتي) چرخش دوربين را مستقيماً به سمت خود مي گيرد. هر يك از سه اپيزود اين فيلم، وسوسه مشهور مورتي به ستايش، همرنگي با جماعت، تفكر به لحاظ سياسي درست و استفاده از مسائل پيش پا افتاده به عنوان ابزاري براي هم پيوندي كاذب را نمود مي دهند. بخش نهايي فيلم شايد تاثربرانگيزترين اپيزود فيلم است، از اين جهت كه در آن مورتي توضيح مي دهد كه چگونه توالي بي پايان دكترها و درمانگاه ها براي تشخيص عامل سرطاني (غده هادكين) كه از آن رنج مي برد با شكست مواجه مي شود. و اين درحالي است كه مورتي با مراجعه به فرهنگ تك جلدي پزشكي كه مي تواند از هر كتابفروشي آن را بخرد، خود را نجات دهد، اپيزود دوم تلاش پرفاجعه مورتي و دوستي را براي ديدار از جزاير آئولين (ليپاري، استرومبولي و...)، و تقلاي عبث آنها را براي يافتن مكاني كه بتوانند فكر كنند و بنويسند، وقايع شماري مي كند. دوستش كه ادعا مي كند در تمام عمرش تلويزيون تماشا نكرده و 10 سال اخير زندگي اش را وقف خواندن دقيق «اوليس» غجيمزف جويس كرده است، تماشاچي سوآپ اپراهاي تلويزيون و يكي از تعقيب كنندگان پروپاقرص برنامه «بد و زيبا» از آب درمي آيد و مورتي را وادار مي كند از توريست هاي امريكايي بر دامنه آتشفشان استرومبولي درباره قسمت هاي آينده اين برنامه براي دوستش توضيح دهد، درباره چيزي كه طبيعتاً در ايالات متحده در راس برنامه ها است.» (همان)«به هر حال اين اپيزود نخست فيلم است كه به شكلي عالي پرسونايي را به ثبت مي رساند كه مورتي در تمام سينماي خود آن را پيش افكني كرده است. در اين اپيزود، ما او را سوار بر موتور در تابستان رم مي بينيم، زماني كه عمده مردم شهر در ساحل شهر به سر مي برند يا راهي آنجا هستند. صداي روي تصوير درباره برخي از آن چيزهايي كه مشاهده مي كنيم به ما گزارش هايي را مي دهد و مورتي كارگردان به تحليل آنچه مورتي بازيگري بر پرده انجام مي دهد مي پردازد. در ايتاليا برخلاف امريكا كه در آنجا تابستان يكي از فصول پردرآمد براي اكران فيلم هاي مهم است، سينما به خواب زمستاني فرو مي رود. در نتيجه، در جريان اين ور و آن ور رفتن هاي مورتي در تمامي بخش هاي مورد علاقه او از شهر (معمولاً مناطقي كه ديگران آنها را به چشم نمي آورند)، طبيعتاً اهميت سينما مطرح مي شود و اينكه او مجبور است به تماشاي فيلمي برود كه معمولاً مورد انتخاب او نيست. ما انواع كارهايي را مي بينيم كه او علاقه دارد - زيرا او جنيفر بيلز را ملاقات مي كند (ستاره فيلم «فلش دنس») كه با دوستش در رم در حال قدم زدن است. او تنها در سالن سينما مي نشيند و با زجر يكي از فيلم هاي شبه روشنفكري دهه گذشته را تماشا مي كند كه در آن همه كاراكترها دائماً درباره اينكه چگونه زندگي شان با شكست روبه رو شده و استعداد هاي نسل آنها تلف شده است، صحبت مي كنند. مورتي با نفرت تمام شروع به پاسخ دادن به اين نظرات مي كند و از آنها مي پرسد چرا تا اين حد بر اعلام اين مطلب تكيه دارند كه «ما» شكست خورده ايم؛ «شما شعارهاي وحشتناك و خشن سر داديد. شما زشت و كريه شده ايد. من شعارهاي درست را فرياد زدم، من يك 40 ساله برتر هستم،» مورتي به خاطر تمجيد ريويويي درباره فيلم «هنري؛ پرتره يك قاتل» (1990) جان مك ناتون، اين فيلم را مي بيند اما سپس در سكانسي فانتزي با منتقدي مواجه مي شود كه اين ريويوي احمقانه را نوشته است و براي او نمونه هايي از فيلمش را مي خواند در حالي كه تلاش مي كند بخوابد تا اينكه منتقد بيچاره به التماس مي افتد. نظر به اينكه سهم زيادي از جذابيت «خاطرات عزيز» به خاطر روايت جذاب و طعنه آميز صداي روي تصوير خود كارگردان است كه تفاسيري را درباره آنچه مي بينيم مبذول مي دارد، تاثيرگذارترين سكانس فيلم، سكوت انتهاي اپيزود نخست است، هنگامي كه مورتي با موتور وسپاي خود از حاشيه شهر رم عبور مي كند، به بازديد از جايي مي رود كه شاعر و كارگردان ايتاليايي پي ير پائولو پازوليني توسط معشوق پسرش در 1975 كشته شده است. پستي و كثيفي اين مكان كه در تضاد با اهميت كسي است كه در اينجا كشته شده، ما را به درنگ در شرايط كنوني دولت ايتاليا وادار مي كند. يك بار ديگر مانند بهترين كارگردانان اين دوره، مورتي غبا اين فيلمف سندي ارائه داده است كه ايده هاي قابل تامل و يك فيلمنامه خوب مي تواند فيلمي متقاعدكننده توليد كند، بدون هزينه كردن ميليون ها دلار براي فيلمي اكشن با تعقيب و گريزهاي ماشين ها و انفجارهاي شديد براي رقابت با فرم هاي روايت داستاني هاليوودي. به گونه يي ضدونقيض، همين خصوصي ترين خاطرات سينمايي مورتي در جهت جلب توجه تمامي مخاطبان سينما ثبت شد، مخاطباني كه هريك از آنها به وضوح در پرسوناي مورتي چيزي از خويش را مشاهده كردند.» (همان)مورتي پس از ساخت فيلمي كوتاه (1994)كه كاري اشتراكي با چند كارگردان بود فيلم كوتاهي را تحت عنوان «روز شروع كلوزآپ» (1996) ساخت كه در ستايش «كلوزآپ» عباس كيارستمي بود. كمدي «آوريل» كه داستاني از زندگي خود مورتي را به نمايش مي گذاشت علاوه بر نامزدي نخل طلاي كن بهترين فيلم، يكي از بهترين بازيگران سال هاي اخير سينماي ايتاليا را مطرح ساخت؛ سيلويو ارلاندو. شاهكار مورتي «اتاق پسر» (2001) برنده نخل طلاي كن همان سال شد. درام «اتاق پسر» داستان روانكاوي به نام جوواني و خانواده او را پس از مرگ پسرشان روايت مي كند. «اتاق پسر» سواي از جوايز متعددي كه نصيب خود كرد، محبوب ترين فيلم مورتي نزد منتقدان است و برخي آن را همطراز بهترين هاي تاريخ سينماي ايتاليا مي دانند. فيلم كوتاه «آخرين مشتري» (2003) و درام كمدي «كيمن» (2006) فيلم هاي بعدي كارنامه درخشان مورتي هستند. مورتي به عنوان آخرين فيلم كارنامه خود در مقام كارگردان، اپيزودDiario di uno spettatore (2007) را براي مجموعه 33 فيلم كوتاه از 33 كارگردان « درباره سينما» ساخت و براي هميشه از عرصه كارگرداني كناره گيري كرد و تصميم گرفت تنها به عنوان بازيگر در سينما حضور پيدا كند. در كارنامه بازيگري مورتي دو فيلم «من مي تونم اينو تو چشمات بخونم» (2006) ساخته واليا سانتللا و «خائوس آرام» (2008) ساخته آنتونيو لوئيجي گريمالدي جزء عالي ترين نمونه ها محسوب مي شوند. كناره گيري ناني مورتي از سمت كارگرداني، سواي تمامي پشتوانه فكري و نگرشي شخص مورتي، در دوره يي كه مطابق سنت هميشگي سينماي اين كشور تك و توك استعدادهاي جواني در عرصه سينما ظهور پيدا مي كنند، براي جهان سينماي ايتاليا سكته سهمگيني تلقي مي شود. مورتي از سينمايي كناره گرفت كه خودش آن را بنا نهاده بود؛ سينمايي كمدي و گروتسك و درعين حال سياه و غم انگيز. در واقع شايد بهترين مصداق ممكن براي شخصيت مورتي در تاريخ سينماي ايتاليا كاراكتر دن جوليو است. او از سرزميني دل مي كند كه ديگر به حضور او احتياج ندارد. ولي در واقع اين گونه نيست و شايد فقدان حضور مورتي به عنوان كارگردان به اندازه مفلوج شدن آنتونيوني در دهه 80 اسفناك و جبران ناپذير باشد.
دوشنبه 20 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 476]