مريخ‌ آشيانه ققنوس‌

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: مريخ‌ آشيانه ققنوس‌
جام جم آنلاين: دشتي غبارآلود، تمام چشم‌انداز پيش روي را پوشانده است. يك آن گمان مي‌كني در دشت‌هاي سله بسته كوير ايران گام برمي‌داري. چندضلعي‌هايي كه ناشي از فرو نشست يخ و آب هستند سطح زمين را پوشانده‌اند. باد بر سطح مي‌وزد و غبار سرخ‌فامي را برمي‌خيزاند. خورشيد در آسماني صورتي رنگ و در ارتفاعي نه‌چندان بالاتر از افق مي‌درخشد. دماي هوا اما برخلاف كوير مركزي ايران چندان گرم نيست. درگرم‌ترين زمان، دما در حد 30 درجه زير صفر است. اينجا مريخ است.

دره سبز در نزديكي كلاهك قطبي شمالي سياره سرخ اين روزها مهمان تازه‌اي دارد. ققنوس، پرواز 10 ماهه خود را پشت‌سر گذاشته و در فرودي رويايي در دره كم‌ارتفاع و هموار سبز، آشيانه گزيده است.

اين پرنده آهنين از دل 2 شكست پيشين، بال برآورد تا درك ما را نسبت به جهاني بسيار آشنا و در عين حال بسيار غريبه بهبود بخشد.

سفر به مريخ را شايد بتوان با هر صفتي توصيف كرد غير از ساده. كمي بيش از يك سوم ماموريت‌ها به اين سياره، مطابق برنامه به هدف رسيده‌اند. اين عدد براي آنها كه قصد فرود بر همسايه ما در منظومه شمسي را داشته‌اند حتي از اين هم كمتر است. از ميان 14 تلاش براي فرود بر مريخ، تنها 6 موفقيت در پرونده سفرها به چشم مي‌خورد.

وايكينگ 1 و 2، رهياب مريخ، روح، فرصت و اينك ققنوس. نگاهي به وضعيت مريخ و زمين، دشواري اين ماموريت‌ها را آشكار مي‌كند. زماني كه سفر طولاني به سوي مريخ با همه دشواري‌هايش تمام مي‌شود، تازه اوج كار فرا مي‌رسد. در جايي كه بشر هيچ قدرتي براي كنترل فرستاده خود ندارد، فضاپيما بايد تازه مراحل پيچيده فرود و ورود به جو سياره سرخ را آغاز كند.

مراحلي كه تنها چند ثانيه اختلاف در آغازشان يا كمتر از يك درجه اشتباه در زوايا، يك نتيجه به بار خواهد آورد: شكست مطلق. براي همين است كه وقتي ماموريتي تازه در راه قدم گذاشتن بر مريخ گام برمي‌دارد، در دوسوي سياره زمين، چشم‌هاي زيادي به نتايجي است كه با 15 دقيقه تاخير به زمين مي‌رسد تا از موفقيت مطمئن شوند و به همين دليل وقتي علائم فرود موفق به زمين مي‌رسد، اتاق كنترل ماموريت، بيشتر به استاديومي ورزشي شبيه مي‌شود كه قهرماني تيم محبوبش را جشن مي‌گيرد.

فريادها، شادي‌ها و اشك‌هاي اين بار براي ارج نهادن نهايت دقت علمي در كاوشي فراسوي خانه است. مقر آزمايشگاه جت پيشران ناسا‌ (JPL) در بامداد روز دوشنبه 6 خرداد نيز چنين وضعيتي داشت و در سراسر جهان ميليون‌ها نفر به تلويزيون‌ها و رايانه‌هاي خود خيره شده بودند تا در اين جشن پيروزي دانش بشري مشاركت كنند.

در سرزمين ما نيز چنين بود و همزمان با اشتياق در پاسادناي آمريكا، هزاران نفر به وبگاه نجوم‌
(www.nojumnews.com) چشم دوختند تا لحظه به لحظه مراحل فرود را دنبال كنند.

صبح روز بعد از اين پخش مستقيم اطلاعات به زبان فارسي در ايران دكتر فيروز نادري، معاون ارشد مديريت استراتژيك ناسا در نامه‌اي از كار بزرگ ايرانيان در اطلاع‌رساني اين رويداد قدرداني كرد.

او نوشت آنچه در ايران انجام گرفت چيزي كم از اطلاع‌رساني وبگاه‌هاي آمريكايي و اروپايي كه نماينده‌اي در محل داشتند، نداشته است.

اما بهانه همه اين سرخوشي‌ها ماموريتي به نام فينيكس‌ (Phoenix) بود. نام اين ماموريت از پرنده‌اي افسانه‌اي گرفته شده است كه آن را مرغ‌آتش نيز مي‌نامند؛ پرنده‌اي كه چون مرگش فرا مي‌رسد در هيمه‌اي از آتش جان مي‌دهد و از خاكسترش پرنده‌اي تازه و زيبا متولد مي‌شود.

فينيكس نيز چنين كرد و از دل شكست‌هاي پيشين كاوش مريخ و بخصوص شكست تاسف‌بار كاوشگر قطب‌نشين مريخ سر برآورد تا تجربه‌هاي آن ماموريت و فناوري‌هاي جديد، اميدي جديد براي كاوش مريخ را به ارمغان آورد.

10 ماه پيش، پرتابگر «دلتا 2» محموله‌اي مهم را با خود به فضا برد. اين محموله پس از چندين تصحيح مداري مسيري دشوار و طولاني را به سوي سياره سرخ آغاز كرد، اگرچه در آن روز فاصله مريخ و زمين تنها 195 ميليون كيلومتر بود، اما ققنوس براي رسيدن به آن بايد مسافتي بيشتر را طي مي‌كرد، چراكه مريخ منتظر نايستاده و در فضا به دور خورشيد در حال گردش بود. به اين ترتيب طي 10 ماه بعد، فينيكس 679 ميليون كيلومتر را در فضا طي كرد تا بامداد 6 خرداد فرا برسد و لحظات دشوار فرود آغاز شود.

مريخ‌نورد فينيكس يك آزمايشگاه سطح‌نشين غيرمتحرك است و به دليل ابعاد بزرگ (زمان استقرار كامل فينيكس قطري معادل 5/5 متر و ارتفاعي معادل 2 متر دارد) و وزن زيادش (وزن آن 410 كيلوگرم است كه 59 كيلوگرم آن را ابزارهاي علمي‌اش تشكيل داده‌اند) نمي‌توانست از سناريوي فرود روح و فرصت استفاده كند.

آنها در آخرين مرحله فرود، با كمك كيسه‌هاي هوايي كه اطراف محفظه باد مي‌شد، ضربه ناشي از فرود را مهار كردند، اما اين بار فرود بايد مستقيم صورت مي‌گرفت، در حالي كه در دقايق پاياني همه چيز به محاسبات قبلي بستگي داشت و به دليل فاصله زمين و مريخ، حدود 15 دقيقه بعد به هدف مي‌رسيد كه در عمل بي‌فايده بود. پس از تثبيت سيستم فشار كه ساعت 46/3 بامداد (همه وقت‌ها به زمان مركزي ايران است) روز دوشنبه 6 خرداد رخ داد، در ساعت 09/4 بامداد، محفظه فرود از سيستم كنترلي كه او را تا اين مرحله از سفر همراهي كرده بود، جدا شد. دقايقي بعد در حالي كه اين محفظه سرعتي معادل 5/7 كيلومتر بر ثانيه داشت وارد لايه‌هاي بالايي جو مريخ شد.

برخورد با جو مريخ در زاويه مناسب، باعث ايجاد اصطكاك شديد و كم شدن سرعت فرود شد. ساعت 19/4 بامداد چترهاي نجات باز شدند و لحظاتي بعد پوشش مريخ‌نشين به كناري افتاد و پايه‌هاي فرود آماده شدند. موجي از اضطراب و تشويش اتاق كنترل ماموريت را در اين دقايق فراگرفته بود.

همين 7 دقيقه پاياني، بسياري از طرح‌‌ها را به شكست كشانده بود. با هر داده تله متري كه از طريق مدار گرد اديسه مريخ دريافت و به زمين رله مي‌شد، شادي و نگراني هم اوج مي‌گرفت. پيش از فرود چتر جدا شد و مريخ‌نشين را در آخرين ثانيه‌هاي فرود رها كرد. اين كار براي آن صورت مي‌گرفت تا بعد از فرود، چتر روي خود دستگاه نيفتد.

تنها 18 ثانيه پيش از تماس با زمين، موتورهاي عمودي روشن شدند تا سرعت فرود را در آخرين لحظات كم كنند و آن را به 4/2 متر بر ثانيه برسانند. داده‌هاي رسيده از اديسه مريخ كاهش متر به متر فاصله تا سطح را بيان مي‌كردند. 100 متر، 50 متر، 15 متر و زماني كه داده‌ها و بلندگوي مقر كنترل، تماس موفق با سطح را اعلام كرد، فريادي از شادي نه‌تنها در مقر كنترل كه در بسياري از نقاط جهان طنين‌انداز شد.

فينيكس، ششمين سفير زميني شد كه با موفقيت بر مريخ گام نهاده بود. ساعت 24/4 را نشان مي‌داد و درآن لحظه مريخ براي اولين بار به طور همزمان ميزبان 3 كاوشگر سطحي زميني فعال شده بود.

بري گلداشتاين، مدير ماموريت ققنوس در حالي كه نمي‌توانست احساسات خود را كنترل كند، اعلام كرد: فرود فينيكس مانند يك رويا بود و حتي در رويا هم نمي‌توانستيم تصور كنيم همه چيز اينقدر خوب پيش رود. من از روند كار شوكه شده‌ام. در كنار او پيتر اسميت، محقق ارشد ماموريت اعلام كرد: فينيكس در دشتي مسطح است و همه چيز عالي و خوب پيش رفت.

اين ماموريت گام بزرگي براي مساله آب بر مريخ به شمار مي‌رود و براي اولين بار ربات در جايي فرود آمده است كه احتمالا مي‌تواند آب منجمد را بر سياره‌اي ديگر مورد آزمايش قرار دهد. چارلز الاچي، رئيس جي.پي.ال نيز اين فرود را به همكاران خود و مردم تبريك گفت و مايكل گريفين، رئيس ناسا هم در توصيف اين ماموريت، از يكي از جملات تاريخي عصر فضا كه زماني كندي هنگام برنامه‌ريزي فتح ماه از آن سخن گفته بود، كمك گرفت: ما اين كار را انجام داديم نه به اين دليل كه ساده بود، بلكه به اين علت كه كاري مهم و مشكل بود.

فينيكس در منطقه‌اي كه به طور غير رسمي دره سبز ناميده مي‌شود، فرود آمد. اين منطقه در 68 درجه و
35 دقيقه شمالي و 233 درجه شرقي مريخ واقع شده است و حدود 50 كيلومتر طول و 250 متر عمق دارد و از ساختارهاي چند ضلعي تشكيل شده است.

ققنوس اولين مريخ‌نشيني است كه در چنين عرض بالايي فرود مي‌آيد؛ جايي كه احتمال يافتن آب منجمد در زير لايه‌اي از سطح بسيار بالاست و شايد يكي از بهترين نقاطي باشد كه نوعي از حيات را در گذشته يا اكنون ميزباني كند.

يكي از اصلي‌ترين ماموريت‌هاي فينيكس، همين جستجوي آب و حيات است. اين مريخ‌نشين كه آزمايشگاهي كوچك به شمار مي‌رود به يك بازوي رباتيك 5/2 متري مجهز است كه مي‌تواند دورتر از محل فرود كه كمتر در معرض آثار حرارتي موتورها هنگام فرود بوده‌اند، از لايه‌اي به عمق چند سانتي‌متر نمونه‌برداري كند. لايه‌هاي زيرين مي‌توانند ميزبان بقايايي از گذشته مريخ باشند.

اين ذرات در دل آزمايشگاهي كوچك حرارت داده مي‌شوند و با كمك انواع ابزارهاي علمي و طيف‌سنج‌هاي مختلف، اجزاي سازنده آنها شناسايي مي‌شود.

بعد از وايكينگ 1، اين مريخ‌نشين نخستين نمونه‌اي است كه مي‌تواند نشانه‌هايي از حيات قديمي يا فعلي را جستجو كند؛ اما در عين حال وظايف ديگري نيز به عهده اين آزمايشگاه است. مريخ جوي رقيق و فشاري پايين دارد. به همين دليل دما بسرعت با تغيير ارتفاع تغيير مي‌كند و در فاصله‌اي معادل 2 متر، ممكن است اختلاف دمايي چندين درجه‌اي وجود داشته باشد.

اين مريخ نورد به آزمايشگاه هواشناسي مجهز است كه نه تنها سرعت و جهت باد و دما و فشار را اندازه مي‌گيرد كه با تابش ليزري به جو مريخ و رصد بازتاب آن، وضعيت لايه‌هاي مختلف جو مريخ را نيز محاسبه مي‌كند و همه اين داده‌هاي با ارزش، سال‌ها وقت محققان را براي تحقيق خواهد گرفت و در نهايت كمك خواهد كرد تا انسان بتواند برنامه درستي براي سفر آينده‌اش به مريخ بريزد.

وقتي حدود ساعت 6 بامداد، نخستين تصاوير فينيكس از دشتي لم يزرع و كويري سرد و خشك به زمين مخابره شد، بار ديگر غريو شادي به آسمان رفت. چشم اندازي متفاوت از سياره سرخ فام مريخ كه در گذشته‌اي دور بستر درياهايي بزرگ از آب مايع بوده و ساختاري بسيار شبيه زمين داشته است، پيش چشمان ما جان گرفت.

قرار است فينيكس 90 روز مريخي با كمك صفحات خورشيدي‌اش به فعاليت بپردازد، اما اگر شرايط خوب باشد امكان تمديد آن نيز وجود دارد؛ البته روح و فرصت كه قرار بود 90 روز بر مريخ فعاليت كنند تاكنون 4 سال است كه مشغول پرسه‌زني بر سطح سياره سرخند.

ماموريت موفق مريخ‌نشين ققنوس نكته مهم ديگري هم به همراه داشت و آن اهميت برنامه‌ريزي دقيق علمي است. اين كه مهندسان طرحي را براي شرايطي دشوار آماده كنند و آنقدر دقيق پيش روند كه ميليون‌ها كيلومتر دورتر از دسترس آنها همه چيز به شكل طبيعي جلو رود، بيشتر شبيه معجزه است، اما معجزه‌اي كه ذهن انسان آن را به تحقق رسانده است. كار گروهي دشوار و سخت، پشت صحنه اين ماموريت با درس گرفتن از اشتباه‌هاي گذشته، موفقيت آن را تضمين كرد.

از سوي ديگر، اين ماموريت بار ديگر اهميت فناوري اطلاعات را به رخ كشيد، جايي كه ماموريتي در ميليون‌ها كيلومتر دورتر از ما در حال رخ دادن بود. به يمن فناوري مدرن اطلاعات، ميليون‌ها نفر توانستند در اين هيجان شريك شوند.

جهان ما روز به روز كوچك‌تر مي‌شود. انسان اينك به فراسوي سياره خود مي‌نگرد و راه را به سوي دشت بي‌پايان ستاره‌ها هموار مي‌كند. اينچنين ماموريت‌هايي فراتر از مرزهاي سياسي اهميت دارند و اعتبار آن بيشتر به نام بشر ثبت مي‌شود.

پوريا ناظمي‌
سه شنبه 14 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 379]