معجزه خنده

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: معجزه خنده

سينماي‌ايران- حميدرضا اميدي سرور:
گيشه سينماها در بهار امسال هم آغازي اميدواركننده داشتند. همچون بهار سال پيش كه يك فيلم ديگر از سينماي ايران با كاركردي ميلياردي روي پرده سينماها بود؛ فيلمي كه اگرچه پيش از اكران صاحب‌نظران سينماي ايران چنين كاركردي در گيشه را براي آن پيش‌بيني نمي‌‌كردند.

اما به هر حال اين فيلم از ويژگي‌هايي برخوردار بود كه توانايي جذب تعداد انبوهي از علاقه‌مندان به سينما را داشت.

اما بسياري بر اين عقيد‌ه‌اند مهم‌ترين عاملي كه باعث شد دايره‌‌زنگي از چنين توفيقي برخوردار شود، عاملي است كه در سا‌ل‌هاي اخير همواره نقش تعيين‌كننده‌اي در كشيدن پاي تماشاگران به سالن‌هاي سينما داشته است، عاملي كه به راحتي در كنار چند ويژگي‌ جذاب در هر فيلم، مي‌تواند ضامن موفقيت آن باشد و آن چيزي نيست جز تعلق به گونه كمدي و توانايي خنداندن تماشاگران.

اگر نگاهي به پرفروش‌ترين آثار سال‌هاي اخير داشته باشيم. خواهيم ديد كه بخش قابل توجهي از آنها متعلق به گونه كمدي بوده‌اند.

4 فيلم ميلياردي تاريخ سينماي ايران يا به طور مشخص آثاري كمدي بوده‌اند يا اينكه رگه‌هاي پررنگي از حال و هواي كميك داشته‌اند. اين مسئله درباره بسياري از فيلم‌هاي صدر جدول فروش سال‌هاي اخير نيز مصداق پيدا مي‌كند.

تجربه اكران فيلم‌ها در اين سال‌ها ثابت كرده است كه تضمين شده‌ترين الگويي كه مي‌تواند تا حد زيادي سازندگان فيلم‌ها را نسبت به توفيق تجاري فيلم‌هايشان اميدواركند پيروي از الگوهاي رايج در سينماي كمدي است.

بنابراين دور از انتظار نيست كه اگر اين روزها گونه كمدي همچنان ژانر غالب در سينماي ايران به حساب مي‌آيد.‌ به صورتي كه حتي فيلم‌هايي كه مشخصا در گونه كمدي جاي نمي‌گيرند نيز براي بي‌بهره‌ نبودن از محسنات اين مسئله تا اندازه‌اي برخوردار از رنگ و بوي كمدي هستند.

متاسفانه سينماي تجاري ايران از آنجا كه همواره بر شيوه تقليد استوار و دنباله‌رو بوده است، همچنان بر اين مدار مي‌گردد و دستاورد آن با وجود فيلم‌هاي كمدي ساخته شده در اين سال‌ها به ندرت فيلم ارزنده‌اي در اين حيطه بوده است.

شايد دايره زنگي در مجموع فيلمي موجه‌تر از خيل آثار كمدي كم مايه‌اي است كه در اين آشفته بازار شاهد روي پرده رفتن آنها هستيم. اما اين دست آثار درصد بسيار پاييني از حجم كلي توليدات را تشكيل مي‌دهند. به هر حال گيشه ميلياردي يك اثر كمدي ديگر بهانه مناسبي است براي نگاهي گذرا بر اوضاع و احوال سينماي كمدي در سال‌هاي اخير.

از ديرباز در سينماي ايران رسم بر اين بوده است كه دست‌اندركاران سينماي بدنه، براي دست‌يابي به موفقيت تجاري به جاي آنكه به دنبال ايده‌ها و مضامين تازه باشند و خلق و جذابيت و نوآوري در آثارشان عاملي براي جلب توجه مخاطبان به حساب آيد، سعي بر آن داشته‌اند كه از روش‌هايي استفاده كنند كه متضمن كمترين ريسك در گيشه و استفاده از الگوهاي امتحان پس داده هستند.

از همين‌روست كه هرگاه فيلمي ساخته و با توفيق تجاري قابل توجهي روبه‌رو مي‌شود، خيلي زود نمونه‌هاي الگوبرداري شده و مشابه آن به بازار مي‌آيند. حتي اگر اين نسخه همچون نمونه اصلي در جذب مخاطب موفق‌ نباشد، باز هم مي‌توانند از توفيقي قابل قبول و از پيش مشخص بهره‌مند شود.

به اين ترتيب با نگاهي به تاريخ سينماي ايران نمونه‌هاي بارزي از جريان‌هايي را شاهد خواهيم بود كه توفيق تجاري يك فيلم باعث شكل‌گيري موجي از فيلم‌هايي شده است كه با كپي‌برداري از نمونه مادر ساخته شده‌اند.

خوشبختانه اين معضل در سينماي پس از سال‌هاي انقلاب صورت ديگري به خود گرفته است كه در مجموع شكل آزاردهنده گذشته را ندارد. به اين ترتيب كه لااقل دنباله‌روها و كساني كه قصد بهره برداري از پارامترهاي توفيق يك فيلم هستند به جاي كپي كاري نعل به نعل از حال و هوا، چگونگي داستان و حتي شخصيت‌ها و... تنها به يكسري ويژگي‌هاي كلي نگرانه‌تر بسنده كرده‌اند.

به اين ترتيب توفيق قابل توجه و جريان‌ساز يك فيلم در گيشه تنها منجر به عنايت ديگران در سطح ويژگي‌هاي كلي مضموني يا اغلب ويژگي‌هاي ژانري است كه فيلم مورد نظر در آن جاي مي‌گيرد.

براين اساس در طول نزديك به 3 دهه سينماي پس از انقلاب در دوره‌هاي مختلف شاهد رواج يافتن يك ژانر مشخص به عنوان گونه غالب در توليدات بدنه سينماي ايران هستيم. براي نمونه فيلمي چون سفر سنگ كه در آستانه پيروزي انقلاب به نمايش درآمد موجي از فيلم‌هاي دهقاني را به دنبال داشت كه به قيام مظلوم عليه‌ ظالم مي‌پرداختند، ملودرام خانوادگي موفقي چون بگذار زندگي كنم در ميانه دهه 60، الگوي ما در فيلم‌هاي بسياري بود كه در آن سال‌ها ساخته شد،.

توفيق در خور توجه فيلم افعي در گيشه سرآغاز ساخت فيلم‌هاي اكشن و حادثه پردازانه بود. شور عشق زمينه‌ساز رويكرد سينماي ايران به فيلم‌هاي جوانگرايانه و كم‌مايه عشقي بود و...

سينماي كمدي نيز كم و بيش از چنين شرايطي برخوردار بوده است و در واقع آنچه باعث رويكرد غالب فيلمسازان سينماي تجاري به اين گونه سينمايي شده است توفيق گيشه‌اي فيلم‌هايي بوده است كه از مضمون كميك برخوردار بوده‌اند.

البته با اين تفاوت كه اين‌بار به جاي يك فيلم جريان‌ساز، مجموعه‌اي از فيلم‌ها بوده‌اند كه با توفيق تجاري‌شان رفته رفته گونه كمدي را عرصه‌اي قابل اطمينان براي موفقيت و گيشه جلوه‌گر ساخته‌ و طيف گسترده‌اي از فيلمسازان را به سمت و سوي اين سينما سوق داد‌ه‌اند.

نكته اينجاست كه سينماي كمدي در طول سال‌هاي گذشته همواره يكي از گونه‌هاي مورد علاقه در ميان توده تماشاگران بوده است. كم نيستند فيلم‌هاي كمدي موفقي كه در دوران رواج و رونق ديگر گونه‌ها ساخته شد‌ه‌اند. اما در سال‌هاي اخير مجموعه‌اي از عوامل دست به دست هم داده‌اند تا اين اقبال شكل گسترده‌تري به خود گرفته، تا حدي كه گونه كمدي را در صدر نشانده است.

وجه تمايزگونه كمدي با ديگر گونه‌هاي غالب در سينماي ايران اين بوده است كه به لحاظ زماني از تداوم بيشتري نيز برخوردار شده است و همچنان نيز شرايط به گونه‌اي است كه با توجه به توفيق كمدي‌هاي بسيار پر فروش امسال و سال گذشته، بي‌شك اين اقبال تداوم يافته و لااقل به اين زودي‌ها احتمال نمي‌رود بتوان جايگزيني براي آن متصوركرد چه بسا كه در يكي دو سال گذشته با توجه برخي از فيلمسازان به سينماي وحشت و موفقيت نسبي بعضي از اين فيلم‌ها احتمال داده مي‌شد به تدريج سينماي وحشت به دليل تازگي، جذابيت و دست نخورده بودنش در سينماي ايران، جايگزين گونه كمدي شود، اما در عمل اينگونه نشد.

ديگر ويژگي گونه كمدي، كه تا حد زيادي منجر به تداوم توفيق آن شده انعطاف‌پذيري آن به عنوان يك الگوي فراگير است؛ الگويي كه مي‌تواند ايده‌هاي متنوعي، برگرفته از گونه‌هاي ديگر را در دل خود جاي دهد يا اينكه با آميزش آن با ديگر گونه‌ها آثاري را ارائه كند كه هم علاقه‌مندان سينماي كمدي را جذب خود كند و هم علاقه‌مندان ديگر گونه‌هاي سينمايي را.
اما فارغ از اين مسئله، فيلم كمدي، كارگردان كمدي‌ساز و همچنين بازيگران نقش‌هاي كميك و... اغلب به لحاظ هنري در ميان عامه مردم جدي گرفته نمي‌شوند.

شايد اين تلقي در رابطه با آنها از اين رو باشد كه كار آنها چون با شوخي و خنده سر و كار دارد، في‌نفسه سبك و غيرجدي فرض مي‌شود. اما نكته جالب آن است كه وقتي براي همين تماشاگران پاي انتخاب فيلم در ميان باشد فيلم‌هاي كمدي را براي تماشا برمي‌گزينند، به اين دليل ساده كه چنين فيلم‌هايي را بهترين گزينه براي سرگرمي به حساب مي‌آورند؛ سرگرمي‌هايي كه فضاي توأم با نشاط آن، مورد توجه توده مردم در كشور ما قرار مي‌گيرد، به نظر از همين منظر است كه آنها وقتي مي‌خواهند كاري جدي و سنگين انتخاب كنند، سراغ تراژدي مي‌روند.

ظاهراً اين مسئله ريشه عميق در ذهن مخاطبان داشته و حتي در ديگر فرهنگ‌ها نيز مشاهده مي‌شود. مثلاً در يونان باستان نيز بسياري بر اين عقيده بودند كه تراژدي در قياس با كمدي از سطح هنري بالاتري برخوردار است و اغلب نيز نمايش‌هاي كمدي را آثاري صرفاً سرگرم‌كننده و بسيار كم‌مايه‌تر محسوب مي‌كردند. به هر حال اين تصور همچنان در ميان توده مردم مشاهده مي‌شود؛ حتي اگر فرض بر اين باشد كه تماشاگران جدي و حرفه‌اي‌تر سينما بر ارزش‌هاي هنري كمدي‌هاي برجسته‌ تاريخ سينما، واقف باشند.

به هر حال ميل و گرايش توده مردم در كشور ما به سينماي كمدي كه در سال‌هاي اخير بيش از هر زمان ديگري خود را نشان مي‌دهد بي‌شك ريشه در پاره‌اي شرايط و ناهنجاري‌هاي اجتماعي دارد كه باعث مي‌شود مخاطبان عام سينما زماني كه سينما را به عنوان ابزاري سرگرمي‌ساز برمي‌گزينند، طالب تماشاي آثاري هستند كه توانايي فراهم آوردن ساعاتي پرنشاط و توأم با خنده را داشته باشند تا به اين ترتيب لااقل ساعاتي را به دور از مشكلات خود سپري كنند.

از آنجايي كه توليدات سينماي بدنه، حاصل بازار عرضه و تقاضاست، قابل پيش‌بيني است كه دست‌اندركاران سينماي تجاري متأثر از چنين شرايطي بيش از هر زماني به ساخت آثاري با حال و هواي كميك گرايش داشته باشند، به‌ويژه آنكه پيش‌فرض‌هايي اين چنين در عمل نيز با استقبال بسياري روبه‌رو شده و بازده مالي وسوسه‌كننده‌اي نيز براي اين دست توليدكنندگان سينماي ايران داشته باشند.

از طرفي اين تلقي باعث مي‌شود كه خواه‌ناخواه سازندگان فيلم‌ها به جاي توجه به كيفيت هنري توليداتشان، به كميت بسنده كرده و آثاري بيشتر ولي با كيفيت‌ نازل‌تر را ارائه كنند. آنها براي خنداندن مخاطب ساده‌ترين راه را برمي‌گزينند كه همان شيوه‌هاي پيش پا افتاده و البته امتحان پس داده باشد.

در چنين شرايطي است كه با وجود افزايش چشمگير توليدات سينماي كمدي، به ندرت شاهد ارائه آثاري هستيم كه از كيفيت مطلوبي برخوردار باشند.

فيلم‌هاي كمدي اغلب آثاري فكر نشده و سهل‌انگارانه‌اند كه به‌طور عمده بر كمدي كلام متكي هستند و از آنجايي كه پاره‌اي بازيگران به برخورداري از قريحه و ذوق بداهه‌گويي كميك شهره‌اند، سازندگان فيلم‌هاي كمدي به جاي آنكه زحمت چنداني به خود بدهند با استفاده از اين بازيگران به آسان‌ترين روش فيلم‌‌هايي به اصطلاح كمدي را ارائه مي‌كنند؛ آثاري كه بهره چنداني از اصلي‌ترين ويژگي سينما كه جنبه بصري باشد نبرده‌اند و فيلم‌هاي كمدي بدون شوخي‌هاي بصري و صرفاً متكي به مزه‌پراني‌هاي شنيداري را پيش روي مخاطب مي‌گذارند.

به گونه‌اي كه اگر صنعت سينما هنوز ناطق نشده بود، تماشاي اكثريت قريب به اتفاق اين فيلم‌ها نه تنها لبخندي ‌بر لب آنها نمي‌آورد، بلكه بعيد به نظر مي‌رسيد مخاطبان حتي مي‌توانستند، سر از داستان آنها در بياورند.

اين تلقي سهل‌انگارانه، نسبت به ساخت فيلم كمدي باعث شده است، برخي از فيلمسازان كه دستمايه آثارشان سنخيتي براي آنكه از خيل علاقه‌مندان فيلم‌‌هاي كمدي بي‌بهره نمانند و با اين ترفند سعي دارند كه با افزودن رگه‌هايي از رنگ و بوي كمدي بر تعداد مخاطبان فيلم خود بيفزايند.

اين تمهيد اگرچه در افزودن به ميزان كاركرد فيلم‌ها در گيشه تا حد زيادي موفق عمل مي‌كند، اما ناگفته پيداست كه به لحاظ كيفي نه تنها تأثير سازنده بر فيلم‌ها نمي‌گذارد، بلكه به جهت تحميلي بودن آن لطمه‌هاي زيادي نيز به اغلب فيلم‌‌هايي از اين دست وارد مي‌سازد.

شكل اجراي اين تمهيدات نيز به‌طور عمده با افزودن شخصيت‌هايي فرعي و در اصل زائد (و قابل حذف!) صورت مي‌گيرد، شخصيت‌هايي كه قرار است به ظاهر متضمن مزه‌پراني در فيلم باشند و اغلب از ميان بازيگران طنزهاي تلويزيوني انتخاب شده و به عنوان وردست قهرمان فيلم اين اجازه را دارند كه هر آنچه در چنته دارند براي خنداندن تماشاگر رو كنند.

اين شخصيت‌ها آشكارا يادآور بازيگران نقش‌هاي مكملي است كه در سينماي گذشته در كنار قهرمان اصلي فيلم قرار گرفته و در طول فيلم هر از گاهي براي انبساط خاطر مخاطبان خودي نشان مي‌دادند! بازيگراني كه اگرچه در تصور عام به عنوان كمدين شناخته مي‌شدند اما اگر تمام كارنامه كاري آنها را زير و رو كنيم يك فيلم كمدي قابل اعتنا و داراي ارزش هنري و سينمايي نمي‌توان يافت.

با اين اوصاف اگرچه اين روزها دوران اوج سينماي كمدي به لحاظ اقبال عمومي و كثرت توليدات سينماي ايران به حساب مي‌آيد اما بضاعت كيفي آن به اندازه‌اي پايين است كه نمي‌توان ادعا كرد به موازات اين رشد كمي، چيز دندان‌گيري به اندوخته كيفي‌اش افزوده شده است. در طول اين سال‌ها، فيلم‌هاي كمدي پرفروش، فراوان داشته‌ايم.

حتي نازل‌ترين و كم‌مايه‌ترين كمدي‌ها نيز اغلب كاركردهاي قابل قبولي به لحاظ تجاري داشته‌اند، فيلم‌هايي كه اگر بخواهيم نام آنها را به خاطر بياوريم با دشواري روبه‌رو مي‌شويم، اما در كنار اين فيلم‌ها فيلم‌هاي ارزشمند و به يادماندني بسيار اندك بوده‌اند، فيلم‌هايي كه اتفاقا برخي از آنها كاركرد بسيار خوبي نيز در گيشه داشته‌اند و به عنوان موفق‌ترين فيلم‌هاي سال در بالاي جدول پرفروش‌ها قرار گرفته‌اند (نمونه‌اش ميهمان مامان)

اما هنگامي كه توده مخاطبان از اين فيلم‌ها نيز در كنار آثار نازل استقبال به محل مي‌آوردند، بديهي است كه به لحاظ ارزش هنري نمي‌توانند تمايزي ميان آنها قائل شوند، بنابراين از توليدكنندگاني كه توفيق در گيشه را اصلي‌ترين هدف خود محسوب مي‌كنند، نبايد انتظار داشت كه از ميان دوراهي كه به يك هدف ختم مي‌شوند، راه دشوار را انتخاب كنند!

تاريخ درج: 9 خرداد 1387 ساعت 13:29 تاريخ تاييد: 9 خرداد 1387 ساعت 14:48 تاريخ به روز رساني: 9 خرداد 1387 ساعت 14:47
پنجشنبه 9 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 266]