پيشينه تاريخي و انديشه سياسي اخوان‌المسلمينعلي جنتي

واضح آرشیو وب فارسی:آفتاب: پيشينه تاريخي و انديشه سياسي اخوان‌المسلمينعلي جنتي
اخوان‌المسلمين به عنوان جنبشي مهم، نقشي گسترده و تاثيرگذار در تحولات جهان عرب ايفا مي‌كند كه شناخت آن از ابعاد مختلف ضروري است. با بررسي پيشينه تاريخي و انديشه سياسي اين جنبش و تحولات مربوط به آن مي‌توان به نحو واقع‌گرايانه‌تري نقش‌آفريني كنوني و آينده آن را تبيين نمود. در اين راستا نوشتار حاضر به شكل‌گيري، اصول راهبردي مرامنامه، ساختار تشكيلاتي و رهبري اخوان‌المسلمين مي‌پردازد و به طور خاص بر تحولات انديشه سياسي اين جنبش متمركز مي‌شود.

آفتاب:

چكيده
اخوان‌المسلمين به عنوان جنبشي مهم، نقشي گسترده و تاثيرگذار در تحولات جهان عرب ايفا مي‌كند كه شناخت آن از ابعاد مختلف ضروري است. با بررسي پيشينه تاريخي و انديشه سياسي اين جنبش و تحولات مربوط به آن مي‌توان به نحو واقع‌گرايانه‌تري نقش‌آفريني كنوني و آينده آن را تبيين نمود. در اين راستا نوشتار حاضر به شكل‌گيري، اصول راهبردي مرامنامه، ساختار تشكيلاتي و رهبري اخوان‌المسلمين مي‌پردازد و به طور خاص بر تحولات انديشه سياسي اين جنبش متمركز مي‌شود.

مقدمه
جنبش اخوان‌المسلمين را مي‌توان گسترده‌ترين جنبش كنوني در جهان عرب محسوب كرد كه در كشورهاي مختلف، در قالب جريان‌هاي اخواني، تاثيراتي بر تحولات كشورهاي عربي دارد. اين جنبش از زمان شكل‌گيري توسط حسن البنا در مصر در سال 1928، شاهد دگرگوني‌هاي مهم فكري و ساختاري در اين كشور و گسترش به كشورهاي ديگر جهان عرب بوده است. در جريان خيزش‌ها و تحولات اخير منطقه خاورميانه و شمال آفريقا، اخوان‌المسلمين مشاركت فعالانه‌اي در تحولات داشته و در كشورهايي مانند مصر، توانسته است در رقابت‌هاي انتخاباتي، پيروزي‌هاي مهمي را به دست آورد. با توجه به اين جايگاه و نقش‌آفريني اخوان‌المسلمين، شناخت پيشينه تاريخي و انديشه سياسي آن اهميت بالايي دارد. براين اساس، در اين نوشتار ضمن اشاره به شكل‌گيري و اصول راهبردي مرامنامه اخوان‌المسلمين و همچنين ابعاد تشكيلاتي آن، سير انديشه سياسي و تحولات اخوان‌المسلمين مورد بررسي قرار خواهد گرفت.

1- شكل‌گيري جنبش اخوان‌المسلمين
جنبش اخوان‌المسلمين، بزرگ‌ترين جنبش اسلام‌گرا در جهان عرب مي‌باشد كه در سال 1928، توسط حسن البنا در مصر تأسيس شد و به سرعت در سراسر مصر و بسياري از كشورهاي عربي و اسلامي گسترش يافت. در ابتدا فعاليت‌هاي جنبش نيمه مخفي بود و سازمان اخوان‌المسلمين براي گسترش جنبش از جزوه، نامه، سخنراني و ملاقات‌هاي شخصي استفاده مي‌كرد. جنبش در شرايطي تأسيس شد كه از يك سو عناصر محافظه‌كار الازهر هرگونه سازش يا نوسازي جامعه و دگرگوني ديني را رد مي‌كردند و از سوي ديگر، نوگرايان به دنبال جامعه‌اي بودند كه در آن دين و سياست از هم جدا باشد. حسن البنا تلاش‌هاي خود را در سه مرحلة تبليغ، جذب و سازماندهي و اقدامات عملي آغاز نمود. هدف اصلي وي انجام اصلاحات سياسي، اجتماعي و اقتصادي در جامعة مصر و جهان اسلام بود و بر سازندگي فرد مسلمان، خانواده مسلمان، جامعه مسلمان و نهايتاً حكومت اسلامي، براساس تمدن اسلامي تأكيد نمود.

2- اصول راهبردي مرامنامه اخوان
1. دعوت به اسلام ناب و سلف صالح و بازگشت به اسلام اصيل؛
2. عمل به سنت پيامبر در كليه امور اعتقادي و عبادي؛
3. خودسازي از طريق تهذيب نفس، مواظبت بر اعمال، دوستي و برادري در راه خدا؛
4. تشكيل‌ سازمان سياسي به منظور اصلاح حاكميت، تربيت مردم براساس عزت و كرامت انساني و تجديدنظر در رابطة امت اسلامي با ساير ملت‌ها؛
5. تأكيد بر كسب علم و دانش و فناوري به عنوان يك فريضه ديني؛
6. بهسازي جامعه و درمان بيماري‌هاي اجتماعي؛
7. انجام فعاليت‌هاي اقتصادي و كسب ثروت؛
8. تأكيد بر تربيت بدني و تقويت جسمي.
شعار اساسي اخوان‌المسلمين اين است كه خداوند هدف نهايي ما، پيامبر رهبر ما، قرآن قانون اساسي ما، جهاد در راه خدا شيوه ما و شهادت در راه خدا بزرگ‌ترين آرمان ما است.

3- ساختار تشكيلاتي و رهبري اخوان‌المسلمين

3-1- ساختار تشكيلاتي اخوان‌المسلمين
اركان اصلي جنبش اخوان‌المسلمين شامل مرشد عام، شوراي مشورتي و دفتر ارشاد عام مي‌باشد. شوراي مشورتي يا هيئت مؤسسان، مرجع قانون‌گذاري و سياست‌گذاري اخوان‌المسلمين محسوب مي‌شود و عهده‌دار نظارت عالي بر فعاليت‌هاي جمعيت و انتخاب مرشد عام بوده و مصوبات آن براي كليه اعضاء الزام‌آور مي‌باشد. شوراي مشورتي داراي 30 عضو است كه از بين شوراهاي مشورتي مناطق مختلف مصر انتخاب مي‌شوند و شورا مي‌تواند جداگانه 5 نفر از متخصصان را نيز به عضويت بپذيرد. اعضاء شورا براي مدت 4 سال انتخاب مي‌شوند. مرشد عام اخوان توسط اين شورا انتخاب مي‌شود و پس از پايان دوره مأموريت خود، تا پايان عمر همچنان عضو شوراي مشورتي باقي خواهد ماند، مگر آنكه در نتيجه اهمال در انجام وظايف خود بر كنار شود.
دفتر جهاني ارشاد عام مسئوليت عالي اجرايي فعاليت‌هاي اخوان‌المسلمين را بر عهده دارد و كلية فعاليت‌هاي اجرايي اخوان را اداره مي‌كند. دفتر ارشاد از 13 عضو تشكيل مي‌شود كه از سوي شوراي مشورتي، از مناطق مختلف انتخاب مي‌شوند.

3-2- مرشدهاي عام اخوان‌المسلمين
از آغاز تأسيس جنبش اخوان‌المسلمين تاكنون، افراد زير به عنوان مرشد عام جنبش انتخاب شده‌اند:
1. حسن البنا (1949-1928)؛
2. حسن الهضيبي (1973-1949)؛
3. عمرالتلمساني (1985-1973)؛
4. محمدحامد ابوالنصر (1996-1986)؛
5. مصطفي مشهور (2002-1996)؛
6. مأمون الهضيبي (2004-2002)؛
7. محمدمهدي عاكف (2010-2004)؛
8. محمد بديع (2010 تاكنون).

3-3- شخصيت‌هاي تاريخي اخوان‌المسلمين
تعدادي از شخصيت‌هاي اسلامي نقش عمده‌اي در گسترش انديشه اخوان‌المسلمين داشته‌اند ازجمله:
1. سيد قطب انديشمند اسلامي
2. شيخ محمدغزالي امام و مبلغ اسلامي
3. شيخ يوسف القرضاوي رئيس اتحاديه جهاني علماي مسلمين
4. شيخ احمد ياسين موسس جنبش حماس در فلسطين
5. دكتر زغلول النجار امام و مبلغ اسلامي
6. دكتر مصطفي السباعي مؤسس جنبش اخوان در سوريه
7. محمدمحمود الصواف مؤسس جنبش اخوان در عراق
8. شيخ عبدالله عزام امام المجاهدين العرب در افغانستان
9. محفوظ نحناح مؤسس جنبش اخوان در الجزائر
10. شيخ سيد حوي انديشمند اسلامي سوريه

3-4- اعضاء و هواداران اخوان‌المسلمين
در زمينة تعداد اعضاء و هواداران جنبش اخوان‌المسلمين، اختلاف‌نظر فراواني ديده مي‌شود. براساس اعلام يوسف ندا مسئول روابط سياسي بين‌المللي اخوان در سال 2007، آمار جمعيت اخوان از يك ميليون نفر تجاوز كرده است و اعضاء اخوان در 72 كشور اسلامي و غيراسلامي حضور دارند. عبدالحميد غزالي، مشاور سياسي مرشد عام، تعداد اعضاء اخوان‌المسلمين را 10 ميليون نفر و هواداران را 5 ميليون نفر ذكر كرده است. در عين حال، دكتر عبدالستار المليجي، عضو سابق اخوان‌المسلمين مي‌گويد مجموع اعضاء و هواداران اخوان از يكصد هزار نفر تجاوز نمي‌كند كه به نظر مي‌رسد با توجه به سابقه 80 ساله جنبش اخوان‌المسلمين و حضور اعضاء آن در كشورهاي مختلف، جمعيت آنان بيش از اين تعداد باشد.

4- انديشه سياسي اخوان‌المسلمين
اصول انديشه سياسي اخوان را مي‌توان به شرح زير خلاصه نمود:
1. ارشاد، تبليغ و سازندگي جامعه براي تأسيس حكومت اسلامي؛
2. سياست گام به گام و اتخاذ روش‌هاي مسالمت‌آميز در فعاليت‌هاي سياسي و در ارتباط با نظام‌هاي حاكم؛
3. تحزب‌گرايي و بهره‌گيري از تشكيلات براي دستيابي به اهداف سياسي؛
4. كثرت‌گرايي و اعتقاد به دموكراسي در درون و بيرون سازمان اخوان‌المسلمين؛
5. تأكيد بر مفهوم امت اسلامي در برابر ملت؛
6. تعامل با فرق مسلمان و اجتناب از جدال‌ها و درگيري‌هاي فرقه‌اي؛
7. ضديت با اسرائيل به عنوان مولود نامشروع غرب در سرزمين‌هاي اسلامي؛
8. تعامل با فرق غيرمسلمان به ويژه قبطي‌ها در داخل مصر؛
9. مشاركت زنان در كليه فعاليت‌هاي سياسي و اجتماعي به جز تصدي پست رئيس كشور؛
10. تعامل مثبت با بيگانگان و جهان غرب به جز قدرت‌هاي استعماري؛
11. حمايت از مقاومت فلسطين.
مواضع و ديدگاه‌هاي جنبش اخوان‌المسلمين در طول تاريخ، در معرض تغيير و تحول بوده است. پس از مرگ حسن البنا برخي از گروه‌ها و افراد تندرو در جامعه آزاد شدند و به تدريج جماعت‌هاي جهادي كوچك و بزرگ مانند جماعت جهاد اسلامي در مصر شكل گرفت كه بعدها پايه اصلي تشكيل القاعده قرار گرفتند. جماعت اخوان‌المسلمين سال‌ها مشي سياسي خود را بر ارشاد و تبليغ در بطن جامعة مسلمانان قرار داد تا جامعة اسلامي را براي برپايي حكومت اسلامي آماده سازد، ولي جماعت‌هاي جهادي خواستار حركت‌هاي انقلابي و اصلاح امور به صورت جهادي شدند.
سيدقطب كه خود از نظريه‌پردازان مورد احترام جنبش اخوان بود، اساساً با مفهوم تحزب مخالف بود و سرشت حكومتي را كه برپايه انتخابات و تحزب باشد، با روح اسلام مغاير مي‌دانست؛ ولي جنبش اخوان‌المسلمين رسماً تحزب و تكثر در حكومت را پذيرفت و برخلاف جريانات سلفي جهادي كه قوانين موجود را نتيجه تصويب كافران مي‌دانند و اصولاً دموكراسي و تكثر را خلاف شرع تلقي مي‌كنند، به گسترش سازمان سياسي اخوان پرداخت. سيدقطب و برخي از اسلام‌گرايان سلفي، در آغاز چندان اهميتي به مفهوم ملت نمي‌دادند و همواره بر امت اسلامي تأكيد داشتند و ملت را مفهومي وارداتي و غربي دانسته و قوميت‌گرايي و ناسيوناليسم را نشانه‌اي از جاهليت قلمداد مي‌كردند، ولي به مرور زمان جماعت اخوان‌المسلمين با كاستن از نقش جهاني خود، تمركز بيشتري بر ملي‌گرايي نمود؛ همچنان كه مي‌توان رگه‌هايي از ملي‌گرايي عربي را در ديدگاه‌هاي برخي از رهبران اخوان‌المسلمين مشاهده نمود.
جنبش اخوان‌المسلمين با اتخاذ راهبرد عمل‌گرايانه، ضمن حفظ عقايد و مواضع منفي خود نسبت به رژيم صهيونيستي، در مقطع كنوني تمايلي به برهم زدن روابط مصر با اسرائيل ندارد و پس از سقوط مبارك، رهبران اخوان‌المسلمين به آمريكايي‌ها نزديك شده و نسبت به قرارداد كمپ ديويد نيز نظر كاملاً منفي ندارند؛ در حالي كه در گذشته به شدت با آن مخالفت مي‌ورزيدند. جنبش اخوان قائل به امكان برقراري تعامل سازنده و رابطه سياسي براساس احترام متقابل با غرب است. اخيراً نيز رئيس حزب آزادي و عدالت وابسته به اخوان، در ديدار با معاون وزير امور خارجه آمريكا آمادگي خود را براي همكاري با ايالات متحده اعلام نمود.
اخوان‌المسلمين اساساً خود را از درگيري‌هاي بين مذاهب كنار كشيده و مسئله اصلي خود را اتحاد و اتفاق اسلامي و رهايي از يوغ بيگانگان مي‌داند و ضمن برقراري رابطه حسنه با جريانات مختلف اهل سنت، با شيعيان نيز رابطه‌اي متعادل برقرار كرده است. ملاقات برخي از رهبران اخوان با آيت‌الله كاشاني و فدائيان اسلام و نيز رابطه نزديك برخي از رهبران كنوني اخوان در تونس و سودان از جمله راشد الغنوشي و حسن ترابي با شيعيان و جمهوري اسلامي ايران، در همين رابطه ارزيابي مي‌شود. همچنين ارتباط اخوان‌المسلمين با ساير فرق غيراسلامي از جمله اقباط مصر، قابل توجه است و تعدادي از شخصيت‌هاي مسيحي مصر در انتخابات اخير، در فهرست كانديداهاي حزب آزادي و عدالت قرار داشتند.

ديدگاه اخوان‌المسلمين نسبت به حقوق زنان كاملاً مثبت بوده و اين جنبش اعتقاد به مشاركت زنان در كلية شئون سياسي و اجتماعي، در چهارچوب اصول اسلامي دارد و به جز تصدي پست رئيس كشور، زنان مي‌توانند در ساير مسئولت‌هاي اداري و اجتماعي مشاركت نمايند. در زمان حسن البنا و در آغاز تأسيس جنبش اخوان‌المسلمين، بخش زنان مسلمان نيز در سازمان تشكيل و خانم لبيبه احمد رياست آن را به عهده گرفت. در كليه فهرست‌هاي انتخاباتي اخوان نيز همواره نام تعدادي از زنان ديده مي‌شود.

در زمينة حمايت از مقاومت فلسطين، اخوان‌المسلمين همواره در جنگ‌هاي فلسطيني‌ها عليه دولت صهيونيستي مشاركت فعال داشته و گرايش فكري اعضاء اخوان، در جهت حمايت از مقاومت بوده و اين امر در كليه كتاب‌ها، سرودها و ادبيات آنان مشهود است. البته پس از قيام 26 ژانويه 2011 در مصر، ‌مرشد عام اخوان‌المسلمين اعلام نمود كه قرارداد كمپ ديويد لغو نخواهد شد، اگر چه ممكن است اصلاحاتي در آن به عمل آيد و اين پيام روشني به اسرائيل و قدرت‌هاي جهاني بود كه اخوان‌المسلمين به دنبال انهدام و نابودي دولت اسرائيل نيست. رهبران جنبش حماس از جمله اسماعيل هنيه و خالد مشعل، عموماً داراي گرايش اخوان‌المسلمين بوده و از نظر فكري وابسته به آن جنبش مي‌باشند.

4-1- ديدگاه اخوان نسبت به دموكراسي
جنبش اخوان‌المسلمين، عميقاً به دموكراسي اعتقاد دارد و نظرسنجي يك مركز مطالعاتي آمريكا نشان مي‌دهد كه دو سوم مصري‌ها (69 درصد)، اعتقاد دارند كه اخوان‌المسلمين يك جريان دموكراتيك است. خليل العناني، نويسنده مصري در كتاب خود در سال 2007 نوشت: «شكاف عميقي بين اعضاء اخوان‌المسلمين در مورد فهم دموكراسي وجود دارد و بيشتر اعضاء دموكراسي را نه به عنوان يك ارزش بلكه به عنوان يك روش اجرايي پذيرفته‌اند؛ به اين معنا كه در انتخابات و تظاهرات شركت مي‌كنند ولي ايمان به دموكراسي به معناي برابري، آزادي و عدالت ندارند».

دكتر ايمن الظواهري، شخصيت دوم القاعده و رهبر جماعت جهاد اسلامي مصر، در كتاب خود «الحصادالمر»، به شدت از اخوان انتقاد كرده و دليل انحراف آنان را تأييد حكام مصر، موافقت با قانون اساسي و دموكراسي و پذيرش احزاب سكولار و غيراسلامي، پذيرش مشاركت در گردش مسالمت‌آميز قدرت، پذيرش قوانين و مقررات حاكم بر مصر و جهان اسلام و مخالفت اخوان با خشونت و عمليات مسلحانه ذكر مي‌كند كه اين خود نشان دهنده نوع گرايش اخوان‌المسلمين مي‌باشد.

4-2- تحولات انديشه سياسي اخوان‌المسلمين
جنبش اخوان‌المسلمين از زمان تشكيل خود تاكنون دچار فراز و نشيب‌هاي زيادي در افكار و آرمان‌هاي خود شده است. شكل‌يابي اخوان‌المسلمين بازتاب شرايط اجتماعي، سياسي و اقتصادي خاصي بود كه بر جامعة مصر در آن زمان حكمفرما بود. در آن شرايط حسن البنا خواهان بازگشت به انديشه‌هاي قرآني و پرهيز از جدال‌هاي فرقه‌اي و وحدت جامعة اسلامي بود. وي خواستار بازگشت به اسلام واقعي براي حل مشكلات جامعه و رها شدن از بحران‌ها بود. يكي از شعارهاي اساسي اخوان‌المسلمين، عدالت اجتماعي و برقراري حكومت اسلامي در جامعه بود كه شعارهاي جامعه پسند و آرماني به شمار مي‌آمد. از آنجا كه اين شعارها در مورد همه جوامع اسلامي بود، از مصر فراتر رفت و توانست در كشورهاي اسلامي ديگر پايگاه‌هايي پيدا كند؛ اگرچه آنها در خيلي از زمينه‌ها با اخوان‌المسلمين مصر اختلافاتي داشتند. برداشت جمعيت‌هاي اخوان در كشورهاي مختلف نيز اجتهادي است و هريك به گونه‌اي متفاوت عمل مي‌كنند و مركزيتي براي تصميم‌گيري وجود ندارد. در عراق برخي از عناصر اخوان با اشغالگران همكاري داشتند. در الجزائر اخواني‌ها با نظاميان بر ضد جبهه نجات همكاري مي‌كردند. حسن الترابي در سودان، اعتقاد به مرجعيت اسلامي براي حكومت دارد. اخوان‌المسلمين تونس ديدگاه‌هاي روشنفكرانه‌اي نسبت به اداره جامعه دارند. در سوريه، اخوان‌المسلمين هم‌اكنون با آمريكا و جريانات لائيك تركيه عليه بشاراسد همكاري مي‌كنند و در مصر نيز اخوان‌المسلمين كاملاً به آمريكا نزديك شده‌اند. در اردن، جريان كنوني اخوان‌المسلمين اصلاح‌طلب‌تر از رهبران قبلي اخوان است و در فلسطين نيز برخلاف ديدگاه اخوان مصر نسبت به نظام‌هاي حاكم، جريان حماس با رهبران همه كشورهاي اسلامي همكاري دارد. در مصر جريان «الوسط»، كه مترقي‌تر از اخوان‌المسلمين مي‌باشد، در سال 1996 از جنبش جدا شد. اين حزب پايگاه اصلي خود را جوانان مي‌داند و داراي انديشه‌هاي اصلاح‌طلبانه در زمينه آزادي‌هاي سياسي و حقوق زنان مي‌باشد. مسئوليت حزب را ابوالعلاء ماضي به عهده دارد كه قبلاً از اعضاء برجسته اخوان‌المسلمين بوده و همراه با جمعي ديگر، از جنبش اخوان انشعاب كرده است. حزب الوسط توانست در انتخابات اخير پارلمان مصر 6 درصد آراء را كسب نمايد.

نتيجه‌گيري
جنبش اخوان‌المسلمين از زمان تاسيس آن شاهد تحولات مختلف از نظر رهبري، ساختاري و انديشه‌اي بوده است. شخصيت‌هاي تاريخي اخوان‌المسلمين از سيدقطب و شيخ محمد غزالي تا شخصيت‌هاي سوري و عراقي و فلسطيني را شامل مي‌شود و در حدود هشت دهه گذشته هشت نفر به عنوان مرشد عام آن انتخاب شده‌اند. در عرصه انديشه‌اي به رغم برخي اصول مانند ارشاد و تبليغ براي حكومت اسلامي، سياست گام به گام و مسالمت‌آميز، كثرت‌گرايي و تحزب‌گرايي، به مواردي مانند ضديت با اسرائيل و حمايت از مقاومت فلسطين نيز مي‌توان اشاره كرد. اخواني‌ها به تدريج از ايده‌هايي مانند خلافت و امت اسلامي به سوي دموكراسي، تحزب‌گرايي و توجه به حقوق زنان حركت كرده‌اند و نوعي عملگرايي و توجه به واقعيت‌هاي موجود نيز در آنها مشاهده مي‌شود. با وجود اين نوع تغييرات، اخواني‌ها سعي كرده‌اند تا اصولي مانند وحدت اسلامي و حمايت از مقاومت فلسطين را حفظ نمايند. اين موضوع، يعني همراه ساختن برخي تغييرات با حفظ برخي اصول، به تداوم حيات سياسي و موفقيت آن به خصوص در عرصه سياسي مصر منجر شده است.

كد مطلب : 148382

سه|ا|شنبه|ا|16|ا|اسفند|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: آفتاب]

[مشاهده در: www.aftabnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 53]