تاريخ ايرانجنبش تنباكو از زبان پزشك ناصرالدين شاه-بخش پايانيپيروزي مردم بر شاه و درباريان

واضح آرشیو وب فارسی:دنياي اقتصاد: تاريخ ايرانجنبش تنباكو از زبان پزشك ناصرالدين شاه-بخش پايانيپيروزي مردم بر شاه و درباريان
پزشك مخصوص ناصرالدين شاه به نام فوريه، در سال‌هايي كه براي انجام وظيفه در تهران بود، شاهد شورش عليه اعطاي امتياز تنباكو به يك شركت انگليسي بود. وي از نزديك مي‌ديد كه شاه و درباريان براي اينكه مخالفت‌هاي مردم و روحانيون را بي‌‌اثر كنند از چه ترفندهايي استفاده مي‌كردند.

وي در نقل خاطرات خود از پيروزي مردم و روحانيون حكايت مي‌كند و پيامدهاي لغو امتياز تنباكو را در اداره كشور از سوي ناصرالدين شاه بررسي كرده است.
24 ژانويه = 23 جمادي‌الثاني
امروز جنازه يحيي‌خان را به مشهد فرستادند در حالي كه نعش برادرش در جهت مقابل، متوجه كربلا است. هيچ ملاحظه‌اي نمي‌تواند ايرانيان را از فرستادن جنازه‌هاي خود به مشاهد متبركه بازدارد؛ اگرچه مرده به مرضي ساري جان سپرده باشد.
مردن مشيرالدوله كه عهده‌دار دو وزارت عدليه و تجارت بود، ديگ جاه‌طلبي جمعي را به غليان آورده به اين معني كه چندين نفر در صدد گرفتن مقام او برآمده‌اند، حتي دوست من اعتمادالسلطنه هم كه هيچ وقت از هر مقامي كه داشته باشد راضي نيست، زن توطئه‌ساز خود اشرف‌السلطنه را پيش خانم انيس‌الدوله سوگلي ناصر‌الدين شاه فرستاده تا او شاه را به واگذاري وزارت عدليه به اعتماد‌السلطنه وادارد.شاه تا امروز به تكليف هيچ يك از اين مدعيان اعتنايي نكرده و به همه گفته كه هنوز نعش يحيي‌خان سرد نشده است تا جانشين جهت او تعيين شود. از اين جواب همه مدعيان بيم آن را دارند كه شاه انتخاب خود را كرده باشد و به تغيير آن نيز راضي نشود.اما اين يحيي‌خان نيكو‌سيرت در واقع حكم سبدي سوراخ را داشت كه هيچ چيز در آن بند نمي‌شد، با اينكه در نتيجه ازدواج با خواهر اعليحضرت شاه به او مال و منال بسياري بخشيده بود و از دو وزارتخانه زيردست خود نيز مداخل فراوان مي‌برد و در اعطاي بعضي امتيازات نيز مبلغ معتنابهي به او داده بودند؛ باز پس از فوت، قروض هنگفتي از او به جا ماند.وي مردي بود بسيار با لطف و مهمان‌نواز، يقينا بسياري از مردم از مرگ اين جوانمرد متاسف خواهند شد. شاه اين شوهر خواهر خود را بسيار دوست مي‌داشت، ليكن زياد هم اعمال و اقوال او را جدي نمي‌‌گفت.
25 ژانويه = 24 جمادي‌الثاني
شاه قبل از عزيمت يك نوع شوراي دولتي تشكيل داد و چنين به نظر مي‌رسد كه اين شورا دوام پيدا كند.
دشمنان صدراعظم از اين پيشامد خوشحالند، چه به تصور ايشان اين كار از قدرت سابق او مي‌كاهد و هرچه باشد وي ديگر نمي‌تواند مثل سابق فعال مايشاء‌ باشد؛ چنانكه همين شورا صورت اسامي كساني را كه بايد عهده‌دار وزارتخانه‌هاي تجارت و عدليه شوند تهيه كرده، به حضور شاه فرستاده است.
اين شورا از پنج عضو مركب است:
امين‌السلطان صدراعظم و وزير داخله
نايب‌السلطنه وزير جنگ
امين‌الدوله وزير پست
مخبرالدوله وزير علوم
معين‌الملك سفير سابق ايران در استانبول
معين‌الملك و عضد‌الملك ايلخاني قاجار كه به تازگي پسر خود را با دختر ثروتمند صاحب ديوان تزويج كرده بيش از همه براي جانشيني مشيرالدوله منظورنظر هستند.
26 ژانويه = 25 جمادي‌الثاني
امروز جارچي فتواي منع تحريم استعمال دخانيات را در كوچه‌ها جار زد و همه مردم شهر از اين مژده قرين مسرت شدند. با اين جار مسلم شد كه كار شركت انحصار دخانيات تمام شده، بلكه بايد اين را علامت مرگ قطعي آن شمرد، فقط عواقبي را كه از آن ناشي گشته بايد حل كرد. اين كار البته مستلزم وقت زيادي است، اما اگر طرفين حسن‌نيت به خرج دهند متضمن خطراتي از نوع خطراتي كه وجود آن ايجاد كرده و با طول مدت ممكن بود سخت‌تر شود، نيست.
شهرت دارد كه ظل‌السلطان منشي خود مشير‌الملك را به طمع مال فراوان او به قتل رسانده است.
28 ژانويه = 27 جمادي‌الثاني
رفت و آمدهاي دائمي بين تهران و دوشان‌تپه بالاخره مرض آنفلوآنزا را به اينجا نيز آورد، امروز صبح شاه كه شب را در تب و بي‌خوابي گذرانده بود زكام‌زده از خواب برخاست.
سفير عثماني كه از طرف دولت خود احضار شده بود، امروز حركت كرد و او با قريب چهل نفري نيز از اعضاي شرك انحصار دخانيات عازم شدند.
اين عده لابد تا مدتي حوادثي را كه در ايران ديده‌اند از ياد نخواهند برد مخصوصا آنها كه در روز شورش در اينجا بودند؛ چون غرامتي را كه گرفته‌اند فوق‌العاده است، خاطرشان قرين خرمي است. لابد براي تحصيل منفعت متوجه نقطه ديگري خواهند شد و در رفتن راضي‌اند وليكن مسرت ايرانيان البته بيشتر است.
30 ژانويه = 29 جمادي‌الثاني
امروز خوشحال‌ترين مردم معين‌الملك است كه به قول مشهور در استانبول آن كنيزك گرجي را كه در سفر فرنگ همراه ما بود به شاه پيشكش كرده بود.
وزارت تجارت و عدليه را شاه به او داد و به لقب مشيرالدوله سرافرازش كرد.
پسر پانزده ساله امين‌الدوله كه دختر اين وزير جديد نامزد اوست، لقب قديم پدرزن آينده خود يعني معين‌الملك را گرفت.اين القاب كه به جاي اسم معمول مي‌شود كم‌كم كار را به آنجا مي‌كشاند كه انسان بعد از مدتي ديگر نمي‌تواند در ايران مردم را از يكديگر تشخيص دهد. يك نفر در طي دوره خدمتگزاري چندين بار تغيير لقب مي‌دهد و لقب سابق او دير يا زود به كسي ديگر چه از منسوبان او باشد چه خارجي عطا مي‌شود، نتيجه اين كيفيت اين است كه اگر شما اين تغيير القاب را يادداشت نكرده باشيد، وقتي كه يكي از اين القاب را كه با هم نيز غالبا تشابه دارند بشنويد، نمي‌فهميد كه صحبت از كيست.
2 فوريه = 3 رجب
دو روز است كه به تهران برگشته‌ايم، ناخوشي شاه كه تقريبا به كلي رفع شده، سبب آن شد كه از شكار معمولي جاجرود صرف‌نظر كنيم و مستقيما به پايتخت برگرديم، شهر آرام‌تر از موقع رفتن ماست و به حالت عادي برگشته. جماعت قليان‌افروز مثل معمول در كوچه‌ها در حركت هستند و به كساني كه مايل باشند قليان‌هاي حاضر كرده خود را كرايه مي‌دهند.
امتيازات ديگري كه در دست خارجيان است نيز دچار شكست شده حتي مي‌گويند كه مقام بعضي از اروپاييان سخت متزلزل گرديده است از جمله رييس كل گمرك كه يك نفر ارمني استانبولي و رييس پليس كه اصلا اطريشي است، نسبت به مقام خود نگران شده‌اند.
5 فوريه = 6 رجب
چون شاه از طرز رفتار پليس هنگام شورش اهالي پايتخت به هيچ وجه راضي نبود و مي‌گفت كه پليس نه توانسته بود اين حادثه را پيش‌بيني كند، نه جلوي آن را بگيرد، رييس آن را عوض كرد و معاون آن اداره يعني ابوتراب خان را كه مردي زيرك و مهربان است به آجوداني خود برگزيده و مقام معاونت پليس را ملغي ساخته است.
نايب‌الحكومه تهران اين مقام را كه تيول نايب‌السلطنه است از او به ماهي 1000 تومان اجاره كرده و انصاف اين است كه اين مبلغ براي چنين مقامي بسيار كم است.
6 فوريه = 7 رجب
شاه به‌غير از آنكه مالك سرزميني است كه بر آن سلطنت مي‌كند و به ميل خود مي‌تواند در آن تصرف نمايد وارث حقيقي هر ايراني نيز كه بميرد محسوب مي‌شود و مي‌تواند به اراده شخصي تمام اموال او را در ضبط آرد يا آن را كلا يا جز به كسان متوفي واگذارد، چنانكه به غير از مقداري از املاك مشير‌الدوله كه ماه گذشته در گذشت، بقيه دارايي او را با 8000 تومان مستمري او به پسرش حسين‌خان وا گذاشته است.
7 فوريه = 8 رجب
امروز قطعه الماس معروف درياي نور را ملاحظه كردم. شاه كه تازه از آنفلوآنزا راحت شده، ولي هنوز ضعف دارد آن را از جيب خود بيرون آورد و گفت كه چون همراه داشتن آن باعث تقويت مزاج است آن را در جيب خود گذاشته‌ام.
اين قطعه الماس پهن و مسطح است و شباهتي به بعضي از سرتنگ‌ها دارد؛ آن را به شكل هرمي مثلث‌ القاعده تراشيده‌اند؛ قاعده آن چهار سانتيمتر طول و سه سانتي‌متر عرض دارد و طرف ديگر آن قريب به يك نصف از اين مقدار كمتر است و ارتفاع آن قدري از دو سانتي‌متر بيشتر است.تمام سطوح آن صاف و يكنواخت است جز يك طرف كه فتحعلي شاه نام خود را بر آن حك كرده است. اگر از جانب سطوح در آن نگاه كنند بي‌رنگ است و اگر از جانب اضلاع به نسبت وضع نور به رنگ گلي يا بنفش خفيفي نموده مي‌شود. اعليحضرت به من مي‌گفت كه درياي نور يكي از جواهرات تاج كوروش كبير بوده است.
8 فوريه = 9 رجب
شكوه‌السلطنه مادر وليعهد كه هنوز از بستر بيماري آنفلوآنزا برنخاسته مرا به استشاره به بالين خود خواست. عده اطبايي كه به امر او حاضر شديم شش تن ايراني و فرنگي بوديم و چون مريض ديد كه در طرز مداوا بين ما اتفاق حاصل نمي‌شود متوسل به استخاره شد و چون استخاره براي معالجه به اطباي ايراني راه داد، من بيرون آمدم.
انتشار مرض آنفلوآنزا اتفاقا مصادف با زمستاني ملايم شده است. از اوايل آذر كه فقط چند روز سرد شده و يك برف افتاده بود ديگر همه وقت آسمان صاف و درجه حرارت قابل تحمل بوده است جز اينكه ديشب توفاني برخاست و صفحه آسمان فيروزه‌فام را مكدر ساخت اما چه طوفاني! تگرگ و باران به قدري زياد بود كه غالب بام‌ها را آسيب رسانده و يكي از آنها را فرود آورده و دو جوان بيست ساله را در زير آوار گرفته است.اين قبيل حوادث هر سال اتفاق مي‌افتد و اگر در شب رخ دهد خطر آن بيشتر مي‌شود.
10 فوريه = 11 رجب
جمع كثيري عقيده دارند كه در حوادث اخير انگشت روسيه سخت دخيل و اين حادثه هم يك فصل از داستان رقابت ديرينه روس و انگليس بوده است. اين دفعه غلبه كلي با روسيه شده است تا آنجا كه امين‌السلطان پس از شكستي كه در تعقيب سياست سابق خود خورد براي آنكه از صدارت نيفتد با زيركي مخصوص خود را به روس‌ها نزديك كرده است و همين امروز پس از آنكه انحصار دخانيات از ميان رفته و اميد به برگشت آرامش در مملكت زيادتر شده است امين‌السلطان تغيير سياست خود را علني كرد به اين معني كه به سفارت روس رفت و تا مدتي قريب به سه ساعت با «دوبوتزوف» وزير مختار مشغول صحبت بود و به او اطمينان داد كه از روش سابق برگشته سپس او را مخاطب ساخته گفت: «ممكن است شما به قول من اعتماد نكنيد ولي عمليات من در آينده صدق اين مقال را ظاهر خواهد ساخت.»
روس‌ها طبعا بايد از اين پيشامد خوشحال باشند، زيرا كه در دست داشتن امين‌السلطان براي ايشان از اصرار در عزل او كه طرف علاقه كلي شاه است به مراتب بهتر است به همين جهت وزير مختار از صميم قلب به امين‌السلطان اطمينان داد كه اگر چنانكه مي‌گويد عمل كند مورد حمايت دولت روسيه و شخص او خواهد بود.يكي از علل پيشقدمي امين‌السلطان در اين راه اخباري بود كه نمايندگان ايران از پطرزبورگ و استانبول به شاه داده و لطف امپراطور روسيه را به او رسانده بودند به اين مضمون كه امپراطور وعده داده است كه در باب حل اختلافات سرحدي بين ايران و عثماني و موضوع صدور تنباكوي ايران با سلطان عثماني داخل مذاكره شود.
11 فوريه = 12 رجب
امروز اعليحضرت وزير مختار روسيه را به حضور پذيرفت و بياناتي را كه امين‌السلطان به او كرده بود تاييد نمود و رضامندي خود را از الفتي كه بين دولت‌هاي ايران و روسيه پيش آمده به او خاطرنشان ساخت.شاه وقتي كه از اين مجلس بيرون آمد بشاش بود و يقين است كه از تمام شدن نگراني‌هاي اخير خود كه خالي از اهميت نيز نبود خرم است و نشانه فوري اين خرمي آنكه دستور تهيه اسباب سفر داده و قرار است كه ابتدا براي شكار كه ناخوشي مانع اجراي آن شده بود برويم سپس يك سفر طويل‌تري به نواحي غربي عازم شويم.
دستور آتش‌بازي براي امشب كه شب تولد حضرت علي است داده شده، مدت‌ها بود كه اين ايام را به اين خوشي نديده بوديم.
24 فوريه = 25 رجب
ده روز تمام را در جاجرود به شكار مشغول بوديم. در طي اين مدت مذاكرات راجع به مقدار غرامات شركت دخانيات تمام شده بود. چون صاحبان سهام فقط خساراتي را كه ديده‌اند مطالبه مي‌كنند حصول توافق بين طرفين آسان است؛ با تمام اين احوال هنوز مبلغي كه طرفين به قول آن تن در دهند معين نشده است.
20 مارس = 20 شعبان
مراسم برگزاري عيد نوروز امروز ساعت شش صبح به عمل آمد. با اينكه ساعت اقامه جشن خيلي زود تعيين شده بود جمع زيادي با نشان‌ها و حمايل به حضور آمده بودند و هر كدام هم يك كيسه قرمز محتوي 150 شاهي سفيد (تقريبا 15 فرانك) عيدي گرفتند.
21 مارس = 21 شعبان
سلام بزرگي كه در اين ايام شاه در آن سفراي خارجي را مي‌پذيرد امسال شكوه مخصوصي داشت و بعد از اتمام سلام نمايشي از كشتي‌گيران داده شد كه من تاكنون نديده بودم، شاه بهترين جواهرات سلطنتي را به خود زده بود، جقه لطيف كلاه او به هر حركت مختصر سر مي‌درخشيد و الماس‌هاي درشت روي لباس او به تلالو تمام برق مي‌زد.
همين كه سلام تمام شده شاه از اطاق تخت طاوس بيرون رفت و پس از آنكه لباس خود را عوض كرد و لباس ساده‌اي پوشيد به دفترخانه كه ما در آنجا به انتظار او بوديم و در حكم دفتر حكومتي است آمد.مدخل دفترخانه در ميدان شاه گوشه دست راست خيابان نايب‌السلطنه در آن طرف از ميدان كه مقابل نقاره‌خانه است و يكي از راه‌هاي ارگ محسوب مي‌شود قرار دارد.
بناي داخلي اين بنا متوجه منتهي‌اليه جنوبي حياط طويلي است كه دورادور آن درختان كهن مخصوصا چنار كاشته‌اند و تخت خانه در منتهي‌اليه شمالي آن واقع شده. عده‌اي از صاحبان مشاغل كه در مراسم سلام شركت كرده بودند در اين حياط قدم مي‌زدند، نظاميان دور حوض مركزي به حال صف ايستاده بودند و عده كثيري تماشايي در اطراف جمعيت داشتند. قريب بيست ورزشكار و پهلوان در آنجا انتظار مقدم شاه را مي‌كشيدند تا شروع به شيرين‌كاري كنند. پهلوانان تا كمر لخت تنكه‌اي كه به زانوي ايشان ختم مي‌شد در پا داشتند.ما براي اينكه همه جا را خوب ببينيم در بالاخانه عمارت جا گرفتيم. ورزش با تخت شنا و بند و كشتي با دست عينا همان‌ها است كه در همه جاي دنيا معمول است، ولي ميل‌گرداني اين پهلوانان جنبه اختصاصي دارد و مهارت تامي مي‌خواهد كه كار هر كس نيست.يك عده از اين پهلوانان كه عضلاتي قوي دارند و خارج از تناسب نيز نيستند از اين ميل‌هاي سنگين دو عدد را در دست مي‌گيرند و به انواع مختلف آنها را با سهولتي حيرت‌آور و بي‌آنكه بدن ايشان حركتي كند دور سر خود مي‌گردانند و در آخر كار تا مدتي بالنسبه طويل ميل‌ها را عمودي در هوا نگاه مي‌دارند و خود بر يك لنگه پا مي‌ايستند.ناصر‌الدين شاه از اين قبيل نمايش‌ها لذت مي‌برد و مي‌توان گفت كه لذت او در ديدن اين منظره كمتر از لذتي كه از نمايش‌‌هاي تكيه دولت مي‌برد نيست، در تمام مدت سر پا ايستاده بود و وقتي كه عمليات ورزشكاران تمام شد دو سه چنگ اشرفي در ميان ايشان پاشيد و رفت.
5 آوريل = 5 رمضان
بالاخره در موضوع مبلغ غرامات بين دولت ايران و شركت سابق انحصار دخانيات توافق حاصل شد به اين معني كه بعد از مذاكرات زياد و طولاني دولت ايران و سفارت انگليس امروز قراري را امضا كردند كه به موجب آن دولت ايران متعهد شد كه در ظرف چهار ماه مبلغ 500.000 ليره انگليسي به شركت مذكور بپردازد به شرط آنكه شركت هم از حق امتياز صرفنظر كند و تمام بناها و توتوني را كه در داخله مصرف دارد به ايران واگذار نمايد چه شركت انحصار دخانيات با دست وسايطي قراري با دولت عثماني براي صدور مقداري از تنباكو ايران بسته و متعهد شده بود كه به اين قرار عمل كند يا راه‌حل ديگر براي آن بيابد.سفارت ما توسط اعتماد‌السلطنه به شاه پيشنهاد كرد كه اين مبلغ را از يكي از بانك‌هاي فرانسوي قرض بگيرد و فورا طلب شركت را رد كرد و در عوض دولت ايران به عنوان ضمانت گمركات و يك عده از معادن فيروزه را كه تا به حال جزو امتيازات بانك شاهنشاهي به انگليس‌ها داده نشده به آن بانك فرانسوي واگذارد.چه اين پيشنهاد از طرف دولت ايران پذيرفته شود چه نشود امر مسلم اينكه علي‌العجاله مساله مشكلي كه تمام مملكت را به جنب و جوش انداخته و ممكن بود آن را به انقلاب بكشاند حل شده و ايرانياني كه چند روز است داخل ماه رمضان شده‌اند پس از نجات از آن كابوس مي‌توانند به راحت ماه خود را به سر برسانند.

پنجشنبه|ا|6|ا|بهمن|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: دنياي اقتصاد]

[مشاهده در: www.donya-e-eqtesad.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 77]