ياقوت هندوانه سمبك در سيني زرين كوير

واضح آرشیو وب فارسی:ایرنا: پناه بر خدا،انگار الانه كه زمين و زمان بر سرمان كون فيكون شود.انگار واويلاست.يهو ديو باد از دل آسمان وزيد. تن خسته زمين،روانداز كهنه اش را ورچيد و خاك عالم را بر سر ما ريخت. اصلا چشم ، چشم را نمي بيند،حتي در فاصله رودرو هم صدا به صدا نمي رسد. كركره پلكهايم را كيپاكيپ بسته و تور مژه هايم را به هم شلال كرده ام. عصريك روز بهاري است كه در دل برهوت خدا،در جولان توفان شن و رمل ويلانم.هو هوي دلگير باد عين يك ساز قديمي، توي سن كوير مي پيچد.وقتي وسوسه ترانه باد ، سكوت متين كوير را با نوايي سوزناك و حزين مي شكند،انگار همين الان داغ برادر ديده است. دانه هاي ريز رمل مثل نيشتر گلوله هاي الماس،سينه پربغض زمين و دل كدر آسمان را هدف گرفته.وقتي شلاق باد، گرده كوير را زير ضربات ويرانگرش مي گيرد و دانه هاي وروجك و تخس ماسه را روي سرش مي گذارد، اين بار از زمين است كه به آسمان مي بارد. با اينكه از نيمه ارديبهشت گذشته ايم و اينجا هم كوير خداست،هواي ملس بهاري با توفان بيرحم شن همدست شده و هوا، بفهمي نفمي، به سردي گراييده است. سر و صورتم را محكم پوشانده ام.از شدت توفان رمل، رنگ رخسار زمين و آسمان يكباره كبود شده، با اينكه هنوز دو ساعتي تا خاموشي مشعل نيمه نارنجي، نيمه ابري آسمان كوير باقي مانده،رنگ هوا گرگ و ميش– كه نه – دودي رنگ است . اينجا آخر دنيا نيست، يك مزرعه ناب صيفي كاري در كوير ايران است كه سازمان ملل، آنرا بعنوان يك مزرعه محصول ارگانيك(يعني بدون سم)و طبيعي، ثبت جهاني كرده است. اسمش سمبك(بر وزن تنبك)Sombak است ودربندريگ واقع در شمال شرقي آران و بيدگل(شمال استان اصفهان) قرار دارد. خودم هم مي دانم كه باورش سخت است اما باور كنيد كه در دل برهوت اين كويرخشك و سوزان،بي نظيرترين هندوانه دنيا عمل مي آيد.اگر باور نداريد بقيه يادداشتم را بخوانيد تا بدانيد. *كوير آران و بيدگل، سنتز اضداد آفريده هاي الهي* پيش از هر سخني، بگذاريد همين جا بگويم كه به نظر من، خيلي از كلمات در قاموس و فرهنگ محاوره اي ما تو سري خور، معلوم الحال و مظلومند، عين آدمهايي كه مادرزادي لنگند يا عين محكوماني با داغ ننگ كه اگر جان به جانشان هم كنيد، ديگر نمي توانند براحتي پيش عالم و آدم سربلند كنند. برخي از كلمات ما هم همين حالت را دارند و اگر مفهومي از آنها – درست ياغلطش بماند-در ذهن مردم جا افتاد،ديگر كار حضرت فيل است كه بخواهد آنرا دوباره در ذهن مردم، آبكشي،حك و اصلاح يا دستكم كامل كند. اين كلمه فلكزده و زبان بستهكويرهم از آن دسته كلمات است كه هركس نام آنرا بشنود ،بي اختيار و بي درنگ ،تنديسي يكدست تيره و تار و بدهيبت و مخوف بلكم عين يك غول بي شاخ ودم درذهنش مجسم مي كندكه شايد بيشتر به زمين تازه كشف شده سياركي ناشناخته و عاري از حيات به نظر آيد تا بخشي از زيستواره زمين ما. البته با وجود آن ذهنيتي كه گفتم،شنونده كوير نديده هم حق دارد اينگونه بينديشد اما راستش،حقيقت زادبوم خيلي از نقاط كويري كشور ما چيز ديگري است كه آدم از ديدن آنها ، زهره ترك كه هيچ، بلكه از فرط زيبايي هايش پس مي افتد. اين خطه كويري هم كه الان چند روز است من درآن پرسه مي زنم يعني كوير آران و بيدگل در 200 كيلومتري شمال استان اصفهان ، الحق والانصاف همينطور است كه گفتم و سنتز تنوع و تعارض مواهب زيباو بكرش دردل آن كولاك مي كند.دراصل جذابيت اين خطه كويري به انباشتگي تناقضاتي است كه دل تو دل هم، خدا عمدا آنها را در كنار هم چيده است تا آدم را با زيبايي هاي جورواجورش سحر و جادو كند. با اين حساب اگر بگوييد كوير،گاهي زنگي زنگ است،گاهي مست مست،بيراه نگفته ايد. چرايش هم معلوم است شب شبش،آدم از سوز سرمايش به خود مي لرزد و روز روزش از زور گرمايش هلاك مي شود.تابش مستقيم گوي آفتابش در ميانه روز آنقدر آيينه چشم را مي آزارد كه به آدم مجال نمي دهد لحظه اي به دل آسمان خيره شود در عوض،شب ستاره بارانش،آنقدر جادويي است كه آدم براحتي نمي تواند از آن دل بكند. درگستره زمينش هم هزار جور ناز و ادا و پارادوكس و گوناگوني وجود دارد كه آدم را از خود بيخود مي كند.دريك گوشه اين سرزمين بكر ،انعكاس انوار سفيدفام كريستالهاي نمكش، شيشه چشم را مي زند و چسبيده به آن، زيبايي سنگهاي پخش و پلاي سيه فام آذرين، آدم را مات خود مي كند.در همان نزديكي ها ،بازهم از يكسو صحن پاتيناژ تلماسه هايش جان مي دهد براي غلت زدن و سرسره بازي و نقش و نگار كشيدن روي آئينه بوم كرم رنگش و از سوي ديگر همان درياچه اغواگر و جذاب نمكش، باتلاقهايي دارد كه اگر گذر يك آدم ناشي به آنها بيفتد، به همان جايي مي رود كه عرب ني انداخت. *درخشش نگين الماس سمبك در انگشتر ماهور* اصلا قشنگي كوير بخصوص كوير اين خطه از سرزمين پهناورمان به همين رنگارنگي و تنوع پديده هايش است كه يكي از آنها هم گودال هاي مسطح در محاصره تلماسه هاست كه به آنها چاله سمبك مي گويند.منطقه اي سراسر تپه ماهوري در30كيلومتري شمال كاشان و 10 كيلومتري آران و بيدگل. «تپه ماهور»،بندهاي ريگي متعددي است كه مثل دستگاه ماهور موسيقي، فراز و نشيب متناوبي دارد كه پشت در پشت هم گسترده شده اند و شايد ارتفاع بلندترينشان به 70 متر هم برسد. قدرمسلم و بطورطبيعي، آدم در تابه بريان كوير آنهم در خلال ماسه زاري كه عين رختي جواهرنشان بر تن زمين كشيده شده ، انتظار ديدن هيچ نشانه اي از آب و آبادي كه چه عرض كنم،خار و خاشاك را هم ندارد چه برسد به روييدن هندوانه اي پرآب كه در نوع خود بي نظير است با اين حال، در ميانه تلماسه هاي تفته و برشته زار اين گستره برهوتي و در درون چاله هاي بيضي و مستطيل شكل، آب گوارايي غل مي زند و هندوانه ي نابي توليد مي شود كه آدم از خوردن آنها حظ مي كند. همين موضوع هم يكي ديگر از همان معماهاي نغز يا نقض اين سرزمين عجيب و غريب است.بالاغيرتا آخر چه كسي باور مي كند كه در دل بر و بيابان و در گستره شنهاي داغ روان، هندوانه اي گوارا و جگرآسا به عمل آيد كه لنگه اش در هيچ كجاي ايران يا حتي دنيا يافت نشود.والله كه وجود چنين محصولي درچنين خطه ي عطشناكي،هميشه نوبر است. شگفتي ديگر اين است كه انجام اين نوع كشاورزي ديمي 300 ساله درچاله هاي سمبك اصلا بدون استفاده از هيچ وسيله آبرساني اعم ازچاه، قنات، رودخانه آنهم در دل كويري كه سال بسال براي بارش يك قطره باران لهلهه مي زند، صورت مي گيرد. البته آناني كه مردمان سختكوش كوير را مي شناسند،لابد مي دانند انجام چنين كارهاي شاق و محيرالعقولي از چنين كساني بعيد نيست و كويرنشينان در عين طبعي نرم، عزمي جزم و همتي والا دارند. *شكل و شمايل مزارع هندوانه سمبكي* مزارع صيفي كاري سمبك زمينهاي اند هموار شده در سطحي گودتر از تپه ماهوره هاي دل كويركه كشاورزان سختكوش آران و بيدگلي با استفاده از آب انباشته در سفره هاي زير تلماسه ها ، به كشت و كار در آنها مي پردازند. اين آب در عمقي كمتر از يك متر قابل دسترس است و ريشه گياه ديم هم براحتي مي تواند به آن برسد. دردامنه تلماسه هاي اين خطه خشك،حدود سه قرن است كه زمينهايي توسط كشاورزان آران و بيدگلي به شكل بيضي يا مستطيل هموار شده و در داخل آنها هندوانه مخصوصي بعنوان هندوانه سمبكي به عمل مي آيد. صيفي كاران براي جلوگيري از نفوذ رمل يا حيوانات موذي به داخل اين مزارع، حصارهايي با استفاده از ابزار مختلف از ني گرفته تا تخته سه لايي، تايرهاي مستعمل ماشين و حتي ورق هاي پانچ نقشه هاي فرش ماشيني كشيده اند. گفتم كه ويژگي چاله هاي سمبك، امكان رسيدن در عمق كمتر از يك متر به آب شيرين و قابل آشاميدن است به همين خاطر هم كشاورزان در داخل اين مزارع براي استفاده خود چاه هايي نيز حفر كرده اند و داخل آن را لوله سيماني قرار داده تا آب داخل لوله جمع شود، آب شيرين و گوارايي كه از آب شهري منطقه نيز سبكتر است. صيفي كاران همچنين براي استراحت خود و فرار از گزند اشعه ي سوزان خورشيد كوير داربست ها و آلاچيق هايي در حواشي مزارع خود به نام تالار سراپا مي كنند تا در آنجا به استراحت و مراقبت از محصولشان بپردازند. در بدور ورودم به مزرعه سمبك، من در زير يكي از همين تالارها داشتم با يك صيفي كار گل مي گفتم و گل مي شنفتم اما مگر آن توفان بلا گذاشت و حرفهايمان، تمام شده نشده، زديم به چاك. كار سخت و طاقت فرساي كشاورزي در دل كوير باعث مي شود صيفي كاران بخصوص هنگام برداشت محصول(اوايل تيرماه به بعد يعني در اوج گرما)ناگزير شوند از ساعت 12 شب تا 6صبح به مزرعه هايشان بيايند. يكي ديگر از اقدامات در راه محصول آوري صيفي سمبكي اين است كه كشاورزان معمولا يك يا چند مترسك يا لولو در هر مزرعه سنبل مي كنند تا شر پرندگان را از سر محصولات خود كم كنند. مساحت هر چاله 600 مترمربع تا يك هكتار است و جالب اينكه تمام كشاورزان اين مزارع صاحب سند مالكيت زمين هستند. محصولات چاله سمبك ياهمان هنداونه درنوع خود خاص و منحصر بفرد است،دو و نيم برابر بودن هندوانه هاي سمبك(اعم از انواع تخم حنائي،تخم سياه و چيتي) نسبت به هندوانه هاي معمولي، پايين بودن ميزان قند موجود در آن و مناسب بودن اين محصول براي ديابتي ها و بيماران كليوي و گوارشي از ويژگي هاي ثمره اين چاله هاست كه سبب شده مشتريان پروپا قرص داشته باشد هرچند صيفي كاران اغلب محصول به بار نشسته را به مصرف خود مي رسانند تا فروش آن در بازار مصرف. زمان كشت هندوانه سمبكي از پنجم تا پانزدهم فروردين و زمان برداشت آن از اول تير تا نيمه هاي شهريور ماه هر سال است. البته گاهي دركنار هندوانه محصولات ديگري نظير خربزه و كدو حلوايي نيزكشت مي شود. مثلا در مزرعه غلامرضا مهديزاده كه ما عصر آنروز گذرمان به آنجا افتاد و در همانجا دچار توفان شديم ، امسال براي اولين بار خيار هم كاشته شده است. اين صيفي كار اهل كوير،آنقدر از قوت و بركت اين چاله ها راضي است كه مي گويد:سالي دو تا سه چين محصول از مزرعه اش برداشت مي كند و از مزرعه اش حتي هندوانه 18 كيلوئي هم به دست آمده است. گفته مي شود سر جمع در اين مزرعه هاي واقع در ميان تپه ماهوري كوير در حال حاضر يكصد كشاورز مشغول فعاليت اند. نحوه كاشت ، داشت و برداشت اين محصول كويري منحصر بفرد از زبان عباسعلي حجتي تبار ديگر كشاورز مزرعه ي سمبك اينگونه است كه پس از آماده كردن زمين و مساعد شدن آن، ابتدا گودال هايي استوانه اي شكل به عرض نيم متر وعمق يك تا 5/1 متر تا حدي كه به آب برسد،كنده و سپس تخمه هاي هندوانه در آنها كاشته مي شود؛در مرحله بعد، بوته هندوانه با جذب آب از دل زمين سر از خاك بيرون مي آورد و پس از وجين كردن و مراقبتهاي پياپي در مقابل حيوانات موذي،بالاخره محصول آن در اوايل تيرماه بدست مي آيد. آنطور كه عباسعلي گويد، اكنون بطور متوسط از هر هكتار از اين اراضي كويري 5 تا 10 تن هندوانه برداشت مي شود . راه دسترسي به چاله هاي سمبك آران و بيدگل هم چندان سخت نيست . اين چاله ها تا چندسال پيش تنها داراي جاده اي مالرو بود كه فقط كشاورزان در آن رفت و آمد مي كردند اما بتازگي يك جاده دو فرسخي خاكي توسط جهاد كشاورزي كشيده شده كه اياب و ذهاب سمبكي ها را راحت كرده است. دور بودن مزرعه ها ي سمبك و هزينه ي بالاي كشت از جمله مشكلاتي است كه كشاورزان قانع اين منطقه از آنها سخن مي گويند. *ثبت جهاني مزارع سمبك راستش آمار دقيقي در باره تعداد چاله هاي سمبك وجود ندارد با اين حال به گفته نادر مزينيمدير جهاد كشاورزي آران و بيدگل،تعداد اين مزارع در دهه ي شصت420 چاله بود اما براثر رشد جهشي توليد محصولات زراعي در سطح كشور و گرايش به كشاورزي صنعتي در دهه ي هفتاد، تعداد اين چاله ها در اين شهرستان يكباره به 70 چاله كاهش يافت. وي گفت: زماني كه از سال 1360 حفر چاه‌هاي عميق با آب فراوان و كشاورزي صنعتي و مكانيزه و نيز توسعه فرهنگ شهرنشيني رواج پيدا كرد و رونق كشاورزي در مزارع بومي با عملكرد پايين كاهش يافت، كشاورزان آران و بيدگلي نيز چاله‌ها را رها كرده و كشاورزي را در مزارع مكانيزه دنبال كردندتا جايي كه تنها 70 چاله در اين مزرعه باقي ماند. با اين حال، شكر خدا، خبر خوش اين است كه به مرور زمان با گرايش به توليد محصولات ارگانيك بخاطر عوارض محصولات مدرن كه معمولا به ضرب و زور كود شيميايي و سموم دفع آفات بصورت پيشرس توليد مي شود و هزار درد بي درمان هم همراه خود مي آورد، هشت سالي است كه دوباره چاله هاي سمبكي آران و بيدگل جان تازه اي گرفته اند تا جائي كه اكنون يكصد مزرعه ي فعال در اين خطه وجود دارد هر چند برخي آمار تعداد مزارع غيرفعال اين منطقه را نيز تا چهارصد چاله برآورد مي كنند. البته همت والاي صيفي كاران سمبكي در كشت ارگانيك بي اجر و مزد نمانده و باعث شده كه مزارع سمبك آران و بيدگل در سال 1385توسط سازمان ملل متحد(unp) ثبت جهاني شود و به همين دليل هم طبق برنامه سازمان ملل متحد،طي دو سال گذشته مزرعه سمبك از تسهيلات مستمر بهره مند شده است. از قرار معلوم، سازمان ملل در سطح جهان برنامه‌اي به نام sgp دارد تا مناطق بكر و دست نخورده محلي را كه بهره‌برداران بومي حفظ كرده‌اند از طريق تسهيلات بين‌المللي gef مورد حمايت خود قرار دهد. از همين روست كه مزرعه هاي سمبك نيز تاكنون از تسهيلات unp استفاده كرده كه اين حمايتها مقطعي نيست و قرار است به صورت دائم ادامه يابد. مزيني،كمك به احيا،اصلاح و حفاظت ازمنابع طبيعي و تنوع زيستي،ايجاد اشتغال محلي، معيشت جايگزين، توانمندسازي جامعه محلي، از طريق سپردن پروژه، اجرا،پايش و ارزيابي به جامعه محلي و مناطق مختلف با حمايت unp را برخي از اهداف اين اقدام جهاني برشمرد. آنطوريكه از قرائن پيداست پس از اينكه عوارض منفي استفاده از نهاده هاي بيشتر براي توليد بيشتر مشخص و آلودگي‌هاي زيست محيطي بر اثر مصرف كودها و سموم در آب، خاك و خود محصولات هويدا شد، كشت محصولات ارگانيك هم رونق گرفته است. اگر مي خواهيد ارزش محصولات ارگانيك توليدشده دراين مزارع كويري را بدانيد خوب است به هشدار اخير دكتر حسن عسكري رييس موسسه تحقيقات گياه پزشكي كشور كه همين چند روز پيش در بندر عباس اعلام كرد توجه كنيد دائر بر اينكه ميزان سموم و كودهاي شيميايي موجود در برخي محصولات كشاورزي بيش از حد مجاز است و مهمترين دليل آن هم مصرف نابجاي آفت كش ها و استفاده از وسايل نامناسب بكار گرفته در اين زمينه است. اين در حالي است كه به گفته مسعود عطارها يك عضو موسسه ي ايكو موس ايران ،محصولات منطقه ي چاله سمبك آران و بيدگل از نظر پيراستگي از اينگونه آلودگي ها ، يكي از بي نظيرترين مناطق بكر جهان است . عطارها مي گويد:در سال 1385 طي ارتباط با سازمان ملل متحد مزرعه مورد توجه قرار گرفت و طبق برنامه ي توسعه ي سازمان ملل در دو مرحله مزرعه از تسهيلات بهره مند شد. به همين دليل است كه وي خواستار ثبت مزرعه ي سمبك در فهرست آثار ملي به عنوان ميراث طبيعي كشور شده و معتقد است در مزرعه ي سمبك برغم درجه ي بالاي آب، نقطه ي تبخير صفر است و آب پرت نمي شود. عدم آلودگي آب و زمين مزارع سمبك، بالابودن ميزان بهره برداري از زمين غني اين مزارع، سبكي آب و توليد محصول ارگانيك از ويژگي هاي است كه اين دوستدار و هميار طبيعت براي چاله هاي سمبك بر مي شمارد. اهميت ارگانيكي و جهاني منطقه بكر سمبك بگونه اي است كه برخي كارشناسان معتقدند كه اين منطقه ظرفيت بيشتري هم دارد و مي شود به عنوان يك منطقه تجاري، كشاورزي، اقتصادي، گردشگري، علمي و تحقيقاتي در آن سرمايه گذاري كرد. به گفته مدير جهاد كشاورزي شهرستان آران و بيدگل، با توجه به اينكه كشت هندوانه سمبكي سالم و ارگانيك است و كشاورزان از سموم شيميايي براي رشد اين محصول استفاده نمي كنند، مصرف و تقاضاي اين نوع هندوانه در حال افزايش است بگونه‌اي كه برخي از متخصصان ، هندوانه سمبك را براي بيماران ديابتي خود توصيه مي‌كنند. وسعت كنوني مزارع سمبك 50 هكتار است اما اينك عمق سفره هاي آب زيرزميني در اين منطقه توسط كارشناسان در حال بررسي است ضمن اينكه مزرعه هاي سمبك با مساحت قبلي،قابليت احياء شدن دوباره را دارد. ويژگي منحصر به فرد اين منطقه، سطح بالاي سفر‌ه‌هاي زيرزميني و شيرين بودن آب در اين نقطه از كوير است و تمام نوار بند ريگ شهرستان آران و بيدگل كه از ابوزيدآباد تا درياچه نمك و حدود 90 كيلومتر امتداد دارد، واجد اين شرايط است. ‌اكنون سمبك، چارتاغي و چاه عروس سه منطقه عمده فعاليت كشاورزي در اين محدوده كويري هستند و در اين ميان منطقه سمبك با مساحت قبلي آن قابل احياست اما براي افزايش كشاورزي دراين مناطق لازم است تا امور آب منطقه وضعيت و سطح آب را بررسي كرده و بر اساس آن براي افزايش اين محدوده تصميم‌گيري شود. كوير بخصوص در اوج شدت گرمايش بسيار طاقت فرساست اما حدس كيف و صفاي تناول هندوانه ياقوت نشان و آبدار به بار نشسته در تيرماه كشنده اين خطه آنهم در دل داغ كويري كه گاه رنگ و رويش آنگونه مهيب و غضبناك است(كه اول كار برايتان گفتم)،كار چندان مشكلي نيست . ج.ج/1724 /543

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ایرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 749]