طهران چگونه تهران شد؟

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: طهران چگونه تهران شد؟
شهر > هويت - سال از مديريت نهادي به نام شهرداري براي تهران و برخي از شهرهاي كشور مي‌گذرد.

105هنگامي كه براي نخستين بار اين نهاد شكل گرفت، تهران هنوز در محاصره ديواره‌هاي دارالخلافه ناصري بود اما همانگونه كه به‌تدريج پايتخت كشور بزرگ و بزرگ‌تر شد، شهرداري يا همان بلديه نيز گسترش يافت. تهران هيچ‌گاه از توسعه در سطح و تراكم باز نايستاده و هر روز كه شهر بزرگ‌تر شده، مديريت آن دشوارتر شده است به‌ويژه امروز كه 745كيلومتر مربع وسعت دارد و بيش از 10 ميليون نفر جمعيت.

تهران دوره ناصري( 1270- 1227)

محلات تهران در اين سال به پنج محله اصلي تقسيم مي‌شد. محله عودلاجان، ارگ، چال ميدان، سنگلج و بازار محلات پنجگانه شهر تهران بودند. اين محدوده دارالخلافه ناصري بود. اما اين شهر در زمان حكومت ناصرالدين شاه به‌تدريج گسترش يافت. در نخستين سال‌هاي حكومت ناصرالدين شاه بر كشور، تهران از محاصره ديوارهاي شاه طهماسب صفوي بيرون آمد. ديوارهايي كه شاه طهماسب صفوي در راه عبور از قزوين به شهرري در اطراف اين شهر بنا كرده بود و به نوعي اين شهر را مورد توجه قرار داده بود اما با گذشت سال‌ها و استقرار حكومت قاجار در تهران، اين شهر سرنوشت ديگري يافت. هنگامي كه براي نخستين بار آغامحمد‌خان قاجار اين روستاي در محاصره ديوار شاه طهماسبي را به پايتختي برگزيد، تهران نه شهر بود و نه جايي براي تشكيل حكومت. اما آغا‌محمدخان قاجار و شاهان پس از او خيلي زود از اين شهر پايتختي شكوهمند ساخت. توسعه شهري تهران از همان روزهاي آغازين شروع شد. نخستين جرقه اين رشد و توسعه را هم استقرار لشكر قجري در تهران به‌وجود آورد. پس از آن نيز به‌تدريج شاهان مختلف به بهانه احداث باغ و مستحدثات تهران را به‌تدريج بزرگ كردند. نخستين بار فتحعلي‌شاه قاجار در محدوده خيابان لاله‌زار فعلي، عمارت و باغ گلستان را پي ريخت كه بعدها اين محدوده به خيابان لاله‌زار بدل شد اما رشد و توسعه تهران از دوران ناصرالدين شاه رونق بيشتري گرفت. ناصرالدين شاه در اواسط دوران سلطنت خود ديوارهاي شاه‌طهماسبي را ويران كرد. با فروريزي ديوارهاي ضلع شرقي خيابان ناصرخسرو و خيابان سعدي ساخته شد و در ضلع غرب نيز خيابان خيام پي‌ريزي شد. در ضلع جنوب نيز خيابان 15خرداد بر ويرانه‌هاي ديوار ساخته شد. ناصرالدين شاه ديوارهاي جديدي اطراف دارالخلافه ساخت با 12دروازه. به اميد آنكه دارالخلافه‌اش از 10محله اصلي بيشتر نشود اما سرنوشت تهران ماجرايي ديگر بود. تا سال1270 يعني پنج‌ سال مانده به ترور ناصرالدين شاه، تهران توسعه بيشتري يافت. از شمال اين شهر به خيابان اميركبير رسيد و در ادامه به ميدان توپخانه متصل شد و در امتداد خيابان فياض‌بخش فعلي گسترش يافت. در غرب به خيابان وحدت‌اسلامي رسيد و تا حوالي خيابان مولوي فعلي در جنوب پيش رفت. خيابان مولوي محدوده جنوبي شهر تهران بود و در شرق نيز دارالخلافه به خيابان ري رسيد.

تهران پس از دوره ناصري( 1304-1270)

در سال‌هاي پاياني دوره ناصرالدين شاه روند گسترش تهران ادامه يافت. در طول سلطنت ناصرالدين شاه، هم خود وي‌ و هم درباريان در جاي جاي نقاط تهران بزرگ امروزين، براي خود كاخ و قصر و خانه ساخته بودند و هر كدام محله‌هاي چندين و چند گانه تهران را صاحب شدند و براي خود اقامتگاه‌هاي زمستاني و تابستاني ساختند. از كامرانيه امروزي كه خانه ييلاقي كامران‌ميرزا فرزند ناصرالدين شاه گرفته تا محله‌هاي يوسف ‌آباد كه متعلق به مستوفي الممالك شد اما همه اين روستاها و آبادي‌ها خارج از محدوده اصلي تهران بود. از سال1270 تا پايان روزگار قاجاريه محدوده شهري تهران بيشتر توسعه يافت. ديگر تهران آن محله‌هاي پنجگانه نبود. شهر در تمامي جهات توسعه يافته بود. در امتداد شمال خيابان مولوي شهر تهران به خيابان وليعصر رسيده بود. حتي در حوالي ميدان قزوين فعلي نيز برخي اقامت كرده بودند و غربي‌ترين ساكنان پايتخت را تشكيل مي‌دادند. در جنوب خيابان مولوي نيز تا حوالي ميدان شوش تهران ادامه يافته بود. در شرق نيز توسعه شهر تهران اندكي گسترش يافته بود و به خيابان اميرالملك و 17شهريور نيز رسيده بود اما محدوده شمال شرق بيشتر توسعه يافت. تهران از شمال‌شرق به موازات 17شهريور گسترش يافت و تا محدوده‌اي از ميدان امام حسين نيز رسيد. در شمال نيز خيابان انقلاب مرز شمالي شهر بود. در همين سال‌ها براي نخستين بار بلديه در شهرداري در سال1286 شمسي آغاز به كار كرد اما شهرداري در اين سال‌ها كه به سرپرستي مهندس باشي اداره مي‌شد نه تنها هيچ اختياري در تعيين محدوده شهر نداشت بلكه اساسا سازوكاري براي اداره پايتخت در اختيار نداشت.

تهران دوره پهلوي اول(1320 -1304)

بعد از كودتاي سال1299 و بر سر كار آمدن رضاخان سلسله قاجار پايان يافت. تهران بعد از جنگ جهاني اول پر بود از خارجي‌ها و اقتصاد نوظهور نفتي تحرك تازه‌اي به كشور داده بود. قرار بود كه كشور توسعه يابد. تهران هم مركز كشور بود و بايد نخستين اتفاق‌ها در تهران رخ مي‌داد. بنابراين آقاكريم بوذرجمهري، نخستين شهردار دوران پهلوي اول و همراه و همرزم رضاخان خيلي زود توانست چهره اين پايتخت تازه به نفت رسيده را عوض كند. فروريزي ديوارهاي ناصري و توسعه تهران نخستين گام اين شهردار ديكتاتور مآب بود. محدوده شهر تهران در عرض كمتر از 15سال توسعه‌اي حيرت‌آور داشت. تهران تا خيابان نواب صفوي امروزي پيش رفت و محله‌هاي بريانك، هلال‌احمر، قزوين، شهر جديد، هاشمي، دامپزشكي، نواب و جمهوري به پايتخت پيوستند. در شمال نيز تهران گسترش يافت و تا حوالي فاطمي امروزي پيش رفت و زمين‌هاي جلاليه(پارك لاله) كه روزگاري ميدان اسب سواري بود نيز در اين مدت به پايتخت پيوست. بلوار كشاورز نيز در اين محدوده به شهر افزوده شد. در شرق نيز محله‌هاي اتابك، تير‌دوقلو، خراسان، امام‌حسين و برخي از نقاط دماوند نيز به تهران افزوده شدند. در جنوب نيز محله شوش و انبار نفت نيز به تهران افزوده شد و خيابان شوش امروزي مرز جنوبي پايتخت قلمداد شد. در اين محدوده ساخت‌وساز توسعه يافت و محلات نيز به‌تدريج افزايش يافتند اما در خارج از محدوده شهري اتفاقات ديگري افتاد. سيدضياء طباطبايي، نخست‌وزير كابينه سياه پس از انجام ماموريت‌اش در حوالي سعادت‌آباد كه روستايي در شمال تهران بود براي خود يك گاوداري احداث كرد و مستغلاتي ساخت. در تجريش نيز برخي از دولتمردان به تصاحب اموال قاجارها پرداختند و بناهايي جديد ساختند. مهم‌ترين محور رشد تهران در شمال حوالي خيابان وليعصر بود اما در شرق بزرگراه مدرس نيز در محدوده‌هاي قيطريه نيز برخي محلات نخستين هسته شكل‌گيري خود را به شكل امروزي آغاز كردند و از صورت يك آبادي و ده خارج شدند. حوالي نياوران نيز به واسطه ساخت و سازهاي درباري نيز خيلي زود توسعه يافت و دستخوش تغيير شد. تجريش تا ميدان قدس امروزي نيز به‌صورت محله‌اي مستقل درآمد كه اين محدوده به‌صورت پراكنده و خطي تا حوالي پارك وي امتداد يافت.

تهران آغاز دوره پهلوي دوم ( 1327-1320)

پس از جنگ جهاني اول و سقوط رضاخان، محمدرضا پهلوي بدون هيچ تجربه‌اي بر كرسي پادشاهي نشست. بنابراين نه كسي در تهران مي‌توانست جلوي گسترش تهران را بگيرد و نه هيچ شهرداري در نبود قدرت قابل توجهي مي‌توانست در برابر توسعه تهران قد برافرازد. در كمتر از هفت سال تهران به اندازه 15سال قبلش توسعه يافت. توسعه تهران در غرب به محدوده خيابان آزادي رسيد. خيابان‌هاي خوش، كارون و جيحون نيز در اين دوره شكل گرفت. شمال تهران نيز به محدوده خيابان كريم‌خان رسيد و محدوده‌هاي خيابان فلسطين تا فاطمي و بخش‌هايي از يوسف‌آباد نيز در اين سال‌ها شكل گرفت. در شرق نيز تهران در عرض كمتر از هفت‌سال به محدوده خيابان‌هاي پيروزي و شكوفه رسيد. همچنين محله نظام‌آباد در اين محدوده شكل گرفت و اطراف خيابان دماوند نيز تا حوالي خيابان مسيل باختر توسعه يافت. اين هفت سال رشدي عجيب در توسعه تهران داشت.

انفجار شهري تهران (1335-1327)

يك قرن پس از تاجگذاري ناصرالدين شاه اتفاق عجيبي رخ داد. انفجار شهر در تمامي بخش‌ها و اسكان شهروندان در نقاط مختلف محدوده فعلي. شكل‌گيري محله‌هاي جديد و توسعه بي‌ضابطه شهر. شهرري كه از مدت‌ها پيش از پايتختي تهران، محلي براي زندگي بود، با توسعه اندكي كه در دوره پهلوي اول داشت، در اين دوره رشدي چشمگيري يافت. استقرار بيشترين تعداد جمعيت در اين دوره در شهر ري رخ داد. به موازات خيابان فدائيان‌اسلام فعلي محله‌هاي گوناگوني شكل گرفتند. محله دولت‌آباد در اين دوره شكل گرفت. همچنين محله‌هايي چون قلعه‌مرغي كه در دوره پيش، بخش‌هايي از آن شكل گرفته بود، توسعه قابل توجهي يافت. بعثت، چيت سازي، هلال احمر، آزادمرد، نازي آباد و جوانمرد قصاب در محدوده جنوب شهر شكل گرفت. در غرب نيز شهر به سمت مهرآباد توسعه يافت و محله‌هاي سي‌متري جي، 21متري و آذري در اين دوره زماني شكل گرفتند. در شمال نيز محله‌هاي يوسف‌آباد و امير‌آباد توسعه يافتند و هسته اوليه عباس‌آباد نيز در اين دوره گسترش يافت. در بخش‌هاي شمالي‌تر شهر، محدوده يخچال، زرگنده، ظفر و ميرداماد نيز به محدوده شهري درآمدند، اما همچنان با هسته مركزي شهر فاصله داشتند. در دامنه‌هاي البرز شهر تداوم يافت و بخش‌هاي بيشتري از نياوران توسعه يافت. حوالي خيابان‌هاي مقدس اردبيلي و پسيان نيز در اين دوره شاهد استقرار بيشتر شهروندان بود. همچنين در ادامه جاده قديم شميران نيز در محدوده الهيه شهرنشيني رونق بيشتري پيدا كرد. براي نخستين بار در اين دوره محدوده‌هايي از جاده لشكرك نيز به شهر تهران پيوست. حوالي دروازه‌شميران نيز از جمعيت بيشتري برخوردار شد و بخشي ديگر از جمعيت تهران نيز در سمت شرق تهران و در امتداد خيابان دماوند مستقر شدند. محله نارمك تهران نيز در اين مدت شكل اوليه خود را پيدا كرد و اما محله تهران‌نو شاهد توسعه بيشتري بود. در شرق نيز محله دولاب و آهنگ اندكي توسعه يافت و خراسان نيز بزرگ‌تر شد.

بي‌برنامگي در بلديه (1345- 1335)

در فاصله زماني 1335 تا 1345 تهران شكل كلي امروزي خود را به‌دست آورد. در اين دوره شهر ري گسترش بيشتري يافت و تا جاده ورامين نيز پيش رفت. محدوده محله سيمان كه از دوره پيش رشد يافته بود، در اين دوره تكميل شد و توسعه يافت. دولت‌آباد نيز شاهد گسترش بيشتري بود و خيابان يازدهم و توحيد نيز در اين دوره شكل گرفتند. همزمان حوالي كارخانه برق و آرامگاه نيز شهر تهران گسترش قابل توجهي يافت و تا حوالي ياخچي‌آباد نيز گسترش يافت. در اين دوره خاني‌آباد نو شكل گرفت و محدوده قلعه‌مرغي نيز به‌طور كامل به محدوده شهر تهران پيوست. در غرب نيز محدوده‌هاي سازمان آب، يافت‌آباد، مهر‌آباد، ابوذر، فلاح و ديگر محلات غربي توسعه قابل توجهي يافتند. همچنين نخستين محله‌هاي تهرانسر نيز در غرب تهران در اين دوره پي ريزي شد. اما بيش از همه در اين دوره تهران در شمال رشد كرد. ساخت شهرك‌هاي ژاندارمري و رشد شهر به سمت غرب مرزهاي تهران را به آريا شهر رساند. توسعه تهران در دريان نو و شهرآرا باعث شد مرزهاي شهر به محدوده آرياشهر برسد. از طرفي توسعه شهر در شمال عباس‌آباد(خيابان شهيد بهشتي) ادامه يافت و به محدوده بزرگراه فعلي رسالت رسيد. يوسف‌آباد نيز توسعه بيشتري يافت و شهر دربخش‌هاي شمالي‌تر در محدوده اختياريه، حسين‌آباد، مبارك‌آباد، لويزان، شميران نو، شمس‌آباد و بخش‌هاي بزرگي از كامرانيه، اقدسيه، ولنجك،دركه، كوي مكانيزه، ازگل، الهيه و جردن در اين دوره شاهد استقرار بيشتري شد. همچنين در اين دوره بود كه محله نارمك به طور كامل شكل گرفت و تهران‌نو نيز توسعه بيشتري يافت. محله مجيديه در اين دوره تا حوالي خيابان هنگام فعلي گسترش يافت. نخستين مرحله از شكل‌گيري تهرانپارس نيز در اين دوره آغاز شد. در اين دوره شهردارهاي تهران عمدتا شهردارهاي كم تواني بودند. بسياري از شهرك‌هاي تهران در اين دوره شكل گرفت و بخشي از آنها نيز با مشورت برخي از مشاوران خارجي پي ريزي شدند. از جمله آن نارمك كه از دوره پيش شاهد ساخت‌وساز بود، در اين دوره با برنامه‌ريزي مشاوران آلماني سر و شكلي گرفت.

نخستين طرح جامع شهري(1357- 1345)

اما داستان رشد تهران به سال1345 ختم نشد. از سال 1345 تا 1357 تهران همچنان شاهد رشد بود؛ رشدي كه هيچ‌گاه مهار نشد. در جنوب شرقي تهران در اين دوره محله افسريه شكل گرفت. محدوده خاوران نيز شاهد رشد جمعيت بيشتري شد و در شرق اين رشد ادامه يافت و به بزرگراه اسبدواني رسيد. همچنين محله اصفهانك در شرق تهران، در اين دوره شاهد استقرار بيشتر جمعيت شد. محدوده‌هاي بزرگراه شهيد محلاتي امروز كه از دوره قبل شاهد رشد شهرنشيني بود، در اين دوره تكميل شد و جمعيت به حوالي قصر فيروزه نيز رسيد. در شمال شرقي نيز تهرانپارس به‌طور كامل به خيابان رسالت امروزي متصل شد. محله‌هاي وحيديه و مجيديه نيز در اين دوره توسعه بيشتري يافت و داووديه نيز در شمال گسترش يافت. حوالي خيابان وليعصر كنوني در اين دوره كه مصادف با شهرداري غلامرضا نيك‌پي بود تا تجريش پر از جمعيت شد و ساختمان‌ها و بناهاي جديدي ساخته شدند. اگرچه در اين دوره نخستين طرح جامع شهري تهران تهيه شد اما تهران همچنان در حال رشد بود و هيچ‌چيز نمي‌توانست اين رشد را متوقف كند. بيشترين توسعه محله قلهك در اين دوره شكل گرفت و رستم‌آباد در شمال بزرگراه صدر فعلي نيز به محدوده تهران پيوست. نياوران در اين دوره رشدي عجيب داشت و اقدسيه و آجودانيه نيز توسعه يافت. كوي‌گيشا در اين دوره به‌طور كامل ساخته شد و بسياري از بزرگراه‌هاي تهران نيز در اين دوره پي‌ريزي شد. تهرانسر در غرب نيز در اين دوره رشدي چشمگير داشت. شهرك وليعصر، محله توليد دارو و يافت آباد در اين دوره كاملا توسعه قابل توجهي يافت. اما اين پايان توسعه تهران نبود. تهران همچنان در حال رشد بود و اين داستان بعد از انقلاب تهران نيز تداوم داشت.

شنبه|ا|27|ا|خرداد|ا|1391

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 214]