این قند پارسی که به هیچ جا نمی‌رود!

واضح آرشیو وب فارسی:خبر آنلاین: وبلاگ > زائری، محمدرضا - اندیشمند معاصر لبنانی، دکتــــر طــلال عتریسی در آغاز کتاب «البعثات الیسوعیه»(1) جمله هایی از یک ژنرال فرانسوی قرن نوزدهم نقل می کند که مانند یادداشت های محرمانه لورنس عربستان(2) تکان دهنده و تأمل برانگیز است. ج. دی بریتون در سال 1841 میگوید: « وقتی در این سرزمین، علم و اخلاق و هنر و کشاورزی را به زبان فرانسوی آموزش می دهیم و منتشر می سازیم، در حقیقت ما بر مردم سلطه خواهیم یافت و بدین ترتیب فرانسه برای همیشه در این جا لشکری جان‎نثار خواهد داشت.»(3) ملاحظه روند گسترش و مسیر توسعه استعمار فرهنگی مدرن به خوبی نقش زبان و جایگاه آن در میان عوامل اساسی فرهنگ‎ساز را نشان میدهد و نیز تأثیر آن در سایر عناصر فرهنگی را آشکار میکند.اگر به جدیت از تمدن سخن می گوییم و به‎راستی در پی استحکام بنیان تمدن عظیم خود هستیم و برای نقش و موقعیت خود در منطقه و جهان ارزش قائلیم و اگر به ضرورت توسعه و گسترش حضور فرهنگی و تأثیر خود در آینده تحولات بین‎المللی باور داریم و اگر به حقیقت می دانیم رسیدن به چنین اهدافی دو عنصر مهم - یکی نگاه درازمدت و کلان و دیگری کار جمعی و هماهنگ - دارد، در این صورت خواهیم پذیرفت که باید پیش از هر کار دیگری به فکر گسترش و توسعه زبان و ادبیات فارسی با نگاهی درازمدت و تلاشی همگانی باشیم. روزگار نشستن و حسرت خوردن و به گذشته ها افتخار کردن گذشته است. اینک هر که برخیزد و همت کند، خواهد یافت و هرکه گام بردارد و بشتابد، خواهد رسید. این یادداشت مختصر نیز مجال پرداختن به مقدمات و تفاصیل گوناگون برای تبیین ضرورت و اهمیت توجه به این اصل اساسی و مهم را ندارد و فرض بر این نهاده است که اگر به بقای قدرتمند و مستقل در جهان نو باور داریم، باید حضور فرهنگی خود را تعریف کنیم و اگر نگوییم مهمترین عنصر، یکی از مهمترین ها زبان است. ما ایرانی ها البته به حکم طبیعت اجتماعی مان(4) در فرصت‎سوزی و ضایع کردن امکانات، مهارتی بی نظیر داریم. شاید قابلیت و امکان تاریخی که زبان فارسی برای حضور و تأثیر داشته و دارد کمتر زبانی در منطقه داشته باشد، اما بر عکس خودمان به راحتی این فرصتها را از دست داده و می دهیم. اینک از هند و پاکستان و ترکیه و کشورهای عربی سخنی نمی گوییم لیکن فقط ملاحظه اتفاقی که در همین چند سال اخیر در تاجیکستان و افغانستان افتاده است، می تواند آن مهارت ایرانی را نشان دهد! روند گسترش و تأثیر زبان های خارجی و وضعیت آموزش این زبان ها در کشورهای مختلف از جمله ایران و نقش کانال های مختلف ماهوارهای و فیلم های سینمایی و سریالهای تلویزیونی و اقتضائات طبیعی این توسعه و شیوه های آموزشی و عملکرد نمایندگی های فرهنگی غربی در کشورهای منطقه و تعاملات فرهنگی علمی از قبیل تبادل دانشجو، استاد و... و مقایسه کارنامه فرهنگی ما با آنها قصه پردردی است که به‎زودی پایان نمی یابد. از میان عوامل مختلف این مسئله تنها ذکر یک دلیل ما را از ذکر باقی بی‎نیاز می کند و آن عدم باور مسئولان فرهنگی و عدم اعتقاد به ضرورت این موضوع در طول سال های گذشته است. باید به تلخی اعتراف کرد که جز مقام معظم رهبری - که از زمان تصدی ریاست جمهوری بدین موضوع اهتمام داشته است - و اندک شخصیت های دیگر، معمولا متصدیان سیاستگذاری و اجرای برنامه های فرهنگی خصوصا در حوزه خارجی که دارای این دغدغه نبوده اند. و گاه هم چنین انتظار و توقعی بی جا بوده است، مثلا وقتی رایزن فرهنگی ما در یک کشور خود دارای اصالت ایرانی نبوده - و به خوبی نمیتواند بدین زبان سخن بگوید و با میراث فرهنگی و علمی و تاریخی فارسی بیگانه است - چگونه می شود از او انتظار داشت برای ترویج و گسترش این زبان شور و انگیزه ای داشته باشد؟ تمدن‎سازی با نگاه درازمدت معنی دارد، نه با تصور و ذهنیت چهارسال و هشت سال(5) و تمدن‎سازی با ادبیات و معماری و هنری ماندگار می شود که چون اهرام مصر چند هزار سال بماند و چون دیوار چین قرن ها بپاید. و شگفتا که این دیدگاه و باور را تعالیم اسلامی از آغاز در خود داشته است که «برای دنیا چنان کارکنید که گویی تا ابد زنده اید»(6). و اگر اینک ایران اسلامی به پشتوانه نهضت و انقلاب عظیم امام خمینی و خون مطهر شهدا و ایستادگی و همراهی مردم با آرمانها و صلابت و درایت مقام معظم رهبری، افق های تازه ای برای معرفی ایران با اوصاف علمی و نوآوریهای فکری و تازه‎سازی دانش و بینش جوانانش یافته است و میخواهد تصویر متفاوتی از خود به جهان عرضه کند، بازشناسی زبان فارسی به عنوان یک زبان علمی تازه ضرورت دارد. اگر اینک چشم‎اندازی نو از حرکت و پویش فرهنگی با تکیه بر پیشینه پرافتخار فرهنگ و دانش این مرز و بوم دیده می شود و قرار است بر بنیان مستحکم ابن سیناها و خوارزمی ها و خواجه نصیرها و مولوی ها بنای رفیع و شکوهمند ایران نو ساخته شود و برآید، ناچار باید لوازم و اقتضائات آن را نیز در نظر داشت و به تناسب هدف بزرگ و عظیم با همت بزرگ و توان فراوان به میدان درآمد. باید پذیرفت که اگر روزگاری زبان فارسی بدون سیاستگذاری کلان و فهم منافع استراتژیک به بنگاله می رفت و آوازه شهرت و حضور بزرگان ادب و فرهنگ ایران تا آن سوی هند و چین می رسید و جذابیت موزه ها و کتابخانه های دنیا را فراهم میساخت، امروز متاسفانه علی‎رغم وجود اینترنت و ماهواره و ارتباطات آسان و امکانات فراوان این قند فارسی تقریبا به هیچ جا نمی رود!بررسی گذرای وضعیت آموزش و توسعه زبان فارسی در لبنان به عنوان یک نمونه می تواند نشان‎دهنده کارنامه نه چندان درخشان ما در این زمینه باشد و البته این ملاحظات پیش از هر چیز به کار استفاده در طراحی سیاست های رو‎به آینده خواهد آمد. ارتباطات تاریخی و تعاملات مشترک ایران و لبنان از یک سو و عواملی مانند حضور موفق ایرانیان در لبنان - خصوصا در دو قرن اخیر - شرایط بسیار مناسبی برای گسترش و آموزش زبان فارسی در این کشور فراهم ساخته است. در عین‎حال، موقعیت جغرافیایی لبنان و نقش‎آفرینی فرهنگی و اجتماعی آن در کشورهای عربی (با توجه به محدودیت حضور مستقیم ایران در این کشورها برای این هدف) اهمیت بیشتری به این موقعیت می دهد. نمایشگاه بین المللی کتاب بیروت که با پنجاه سال سابقه نقش ممتازی در داد و ستدهای فرهنگی منطقه ایفا می کند، یک نمونه از این فرصت‎هاست. (و شگفتا که برخلاف عربستان و کویت و کشورهای کوچکی مانند بحرین و قطر که از این فرصت به‎خوبی بهره می گیرند، غرفه ایران در برخی سالها از غرفه یک ناشر معمولی لبنانی کمرونق تر است.) دکتر «ویکتور کک» استاد برجسته مسیحی که در جوانی برای تحصیل در مقطع دکتری به ایران آمده، بیش از هرکسی برای معرفی و ترویج زبان و فرهنگ فارسی کوشیده و همچنان به تلاش مشغول است. او که اخیرا بعد از سال ها تلاش به خاطر تأسیس مقطع کارشناسی زبان وادب فارسی در دانشگاه روح القدس (کسلیک) شادمان است، از روزهایی میگوید که دفتر گروه زبان فارسی در دانشگاه لبنان حتی برای نشستن اساتید مناسب نبوده است و اگر کسی از اساتید کهن سال و خسته می توانست عرق‎ریزان و نفس زنان خود را بدون آسانسور به اتاقی در طبقه هفتم ساختمان برساند، تازه با سقفی روبه‎رو بود که چکه میکرد و پنجره هایی که شاید شیشه نداشت. خاطرات دکتر مرا به یاد سال گذشته می اندازد که مؤسسه کنفوسیوس در دانشگاه فرانسوی بیروت رونق بیشتری گرفت (و بعدا شنیدم سفارت چین فقط چند صد هزار دلار برای ترویج زبان چینی به این دانشگاه پرداخت کرده است) و با خود می اندیشم ظرفیت آموزش زبان چینی در لبنان کجا و زبان فارسی کجا! فرصت و موقعیت لبنان برای ارتباط با جهان شاید در نوع خود بی‎نظیر باشد علاوه بر شرایطی که در این کشور برای تحکیم روابط با مسیحیت و نقش‎آفرینی هوشمند در کشورهای مختلف و تقویت جایگاه ایران وجود دارد. دکتر ویکتور با شور و حرارت خاص خود و عشقی که به ایران و زبان فارسی دارد از برهان ها و دلایلی می گوید که برای توسعه آموزش زبان فارسی برای مدیران دانشگاهی لبنان می آورد و گذشته از جایگاه و موقعیت تاریخی این زبان به یک مثال ساده روی می آورد و می گوید مقایسه حضور بین‎المللی ادبیات فارسی در جهان برای نشان دادن اهمیت آن کافی است. او از همکاران خود می پرسد: «کدام چهره ادبیات ایتالیا جهانی است؟ پاسخ می دهند: دانته؛ می پرسد: در فرانسه؟ می گویند: ویکتور هوگو؛ می پرسد: انگلیس؟ می گویند: شکسپیر و اسپانیا؟ سروانتس. سپس از ایران می پرسد و یک یک به یاد می آورند: مولانا، خیام، عطار، حافظ، سعدی و...» او به ظرفیتهای آموزش آکادمیک در کشورهای عربی مانند مصر، الجزایر، تونس و مغرب اشاره می کند و از آمادگی و علاقه استادانی سخن می گوید که علی‎رغم همه مشکلات همچنان این چراغ را روشن نگه داشته اند. درد دل های دکتر مرا به یاد خاطره یکی از دیپلمات های کشورمان می اندازد که می گفت آموزش و پرورش در یکی از مناطق روسیه تصمیم گرفته بود آموزش زبان فارسی را جزو برنامه های درسی مدارس قرار دهد و این موضوع را با نمایندگان رسمی و سیاسی ایران مطرح ساخت، اما نامه‎نگاری ها با تهران و تقاضاها و پیگیری ها عملا به نتیجه نرسید و بعد از مدتی اصل مسئله به دلیل فقدان استاد منتفی شد. خوشبختانه در لبنان از چند سال گذشته اقداماتی توسط مدارس المهدی وابسته به حزب‎ا... برای آموزش زبان فارسی در این مدارس آغاز شده است که هرچند به نسبت کل فضای لبنان و کشورهای عربی قابل ذکر نیست، ولی در مجموع این تلاش ها و برخی فعالیت های رایزنی فرهنگی ایران در بیروت قدم های کوچکی است که می تواند با حمایت و هدایت به مقصد برسد. فعالیت پراکنده نهادهای فرهنگی جمهوری اسلامی در طی سی سال گذشته در این زمینه گرچه قبل انکار نیست، اما به نسبت نیاز و ضرورت و شرایط جدید نظام و مردم ما نیاز به بازنگری و تغییر و تحول اساسی دارد و شک نیست که هر چه برای این هدف بودجه اختصاص یابد و هر گونه هزینه شود، ارزش دارد. به‎نظر می رسد پیش از هر چیز باید این فعالیتهای پراکنده را در یک سازمان منسجم و منظم و متخصص (مانند فرهنگستان زبان و ادب فارسی) یکپارچه کرد و با یک مدیریت هوشمند و لایق به دستگاه ها و نهادهای گوناگون چون دیپلماسی خارجی و رسانه های بین المللی ایران و... مأموریت داد و البته در بالاترین سطوح و بر اساس یک اعتقاد و باور و عزم ملی به این نهاد جدید اختیار و امکانات داد. چنین مدیریتی اگر نگاهی درازمدت و عاقلانه داشته باشد و به آینده ای دور نظر کند، می تواند با سیاست گذاری صحیح فرصت را برای معرفی تمدن و فرهنگ ایران و عرضه دستاوردهای افتخارآمیز جمهوری اسلامی برای جهانیان مغتنم شمارد و این قند فارسی را نه تنها به بنگال، بلکه به اوج عزت و شهرت برساند. شاید برخی از نخستین گام‎هایی که میتوان برای تأمین این هدف برداشت - در نگاهی گذرا - اینها باشد: تأسیس شبکه تلویزیونی مخصوص آموزش زبان فارسی، عقد توافق رسمی برای آموزش زبان فارسی در مدارس و دانشگاه های کشورهای مختلف، ترتیب دادن سفرهای مکرر و رفت و آمدهای اساتید خارجی به ایران با هدف مشخص (7)، تأمین نیازهای اولیه سخت‎افزاری مانند ساختمان آبرومند و بودجه اولیه و نیازهای نرم‎افزاری مانند بازآموزی اساتید و ارسال منابع آموزشی، طراحی و تولید کتاب ها و نرم‎افزارها و بسته های مختلف آموزش زبان بر اساس شیوه های جدید آموزش زبان به خارجی ها، حمایت پایان‎نامه های دانشگاهی با موضوعات مرتبط، تأمین منابع برای کتابخانه های دانشگاهی و مراکز فرهنگی آموزشی، برگزاری نمایشگاه های کتاب و عکس برای تبیین جایگاه و اهمیت و موقعیت فرهنگ فارسی و ایرانی، انتشار مقالات و گزارش ها و فیلم های مستند و داستانی برای معرفی شایسته این موضوع و نشان دادن اهمیت و ضرورت آن در رسانه های خارجی(8)، ایجاد فرصت های شغلی برای کسانی که زبان فارسی را می آموزند، برقراری ارتباط با کسانی که در دهه های گذشته این زبان را فرا گرفته اند. شاید هنوز برای اقدام دیر نباشد، اما تردید نیست که اگر بیش از این سستی و کوتاهی کنیم، همین میراث باقیمانده و موجود را نیز نتوان نجات داد و نه تنها مولوی را ترکیه و ابن سینا را آسیای میانه تصاحب کنند، بلکه نام ایران نیز در مزایده رقابت های فرهنگی بین‎المللی از دست برود. متأسفانه تاریخ ظهور و افول تمدن ها چندان تجربه خوشایندی برای پژوهشگران و اهل فکر نقل نمی کند و اگر بخواهیم در کشاکش افراط و تفریط هایمان میان ناسیونالیزم ایرانی بی تعهد و فراموشی حقیقت و جایگاه میراث ملی به نزاع های جاهلانه ادامه دهیم، معلوم نیست چه سرنوشتی در انتظار میراث ارزشمند فارسی‎مان خواهد بود. پینوشتها: (1) کتاب «البعثات الیسوعیه» (طلال العتریسی - الوکاله العالمیه للتوزیع - بیروت - 1987) به مطالعه و بررسی اسناد و مدارک فعالیت های تبشیری مسیحی در جهت کادرسازی سیاسی و اجتماعی در لبنان و منطقه می پردازد. این کتاب در اصل پایان نامه دکترای وی در دانشگاه سوربون است. (2) زهدی الفاتح - لورنس العرب، علی خطی هرتزل - دارالنفائس - بیروت - 1991. در این یادداشت ها نیت واقعی وزارت امور خارجه بریتانیا و نقشه و برنامه دقیق لورنس در کشورهای عربی آشکار می شود. (3) دانشگاه فرانسوی بیروت (سن ژوزف) و نقشی که از حدود 150 سال پیش تا‎کنون در نخبه‎پروری و تربیت کادر سیاسی لبنان و کشورهای عربی ایفا کرده است، به تنهایی گواه این مدعاست. (4) این ویژگی های مشترک و جالب توجه، همیشه اهل فکر و قلم را به خود مشغول داشته است. به‎جز اشارههای پراکنده در آثار نویسندگان معاصر برخی به شکل مستقل بدین موضوع پرداخته اند، از سید محمدعلی جمالزاده با «خلقیات ما ایرانیان» تا مرحوم مهدی بازرگان و... (5) اکنون که فاجعه عمیق تر است و افراد حتی به تصدی یک پست و سمت تا شش ماه بعد هم اطمینانی ندارند، اما مطمئن هستند هر کسی که بعد از آنها بیاید، کلیه سیاست ها را تغییر خواهد داد. (6) یکی از اندیشمندان مسیحی می گوید این حدیث معجزه معجزه هاست که: «برای دنیا چنان کار کنید که گویی تا ابد زنده اید و به آخرت چنان بپردازید که گویی فردا می میرید» و اعتدالی که در جمع بین دنیا و آخرت و ماده و معنی هست نظیر ندارد. نقل از رشید سلیم الخوری (الشاعر القروی، الأعمال الکامله، النثر - ص 222 (7) گاه امکانات هست و بودجه هم هزینه می شود اما چون انسجام لازم در پیگیری و تأمین هدف مشخص وجود ندارد، نتیجه مورد توقع حاصل نمی شود، بلکه برعکس با هزینه خودمان، خلاف هدف محقق می گردد. باید از آغاز هدف و نتیجه مشخصی که قرار است تأمین شود، در نظر داشت و برای آن تلاش کرد؛ وگرنه سمینارها و کنفرانس ها و مهمانی ها و دعوت ها همیشه بوده و خواهد بود. (8) چندی پیش که دکتر غلامعلی حداد عادل برای رونمایی نسخه عربی دانشنامه جهان اسلام به بیروت سفر کرد، در مراسم جشن رونمایی این دانشنامه فیلمی مستند به نمایش در آمد. بسیاری از شخصیت های فرهنگی و علمی و سیاسی برجسته لبنان بعد از نمایش این فیلم و مشاهده صحنه هایی از واقعیت امروز ایران اسلامی، صراحتا از تعجب و شگفت‎زدگی خود می گفتند و اعتراف می کردند که اصلا چنین تصوری از ایران نداشته‎اند. این حقیقتی تلخ است که در بهترین حالت، تصور موجود از ایران چیزی مانند عربستان سعودی یا عراق است!

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبر آنلاین]

[مشاهده در: www.khabaronline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 510]