‏تعزيه؛ ميراث معنوي ايرانيان

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: ‏تعزيه؛ ميراث معنوي ايرانيان

البته نه اين كه گمان پيش آيد كه هر يك از تعزيه‌ها اشعارشان از يك نوع است. نه، هرگز چنين نيست. بلكه در هر تعزيه‌اي مي‌توان انواعشان را ديد كه به مناسبت حال و قال به صورت حماسي، يا تغزلي يا غير آنها در متن تعزيه جا گرفته‌اند....» (برگرفته از مقالة «بافت ساختاري تعزيه»، صادق همايوني، فصل‌نامه فرهنگ مردم، سال هفتم، پاييز و زمستان 87)

‏

تعزيه و موسيقي

بدون انكار، شبيه‌خواني (تعزيه) بزرگترين نقش را در نگهداري، انتشار و رواج موسيقي ملّي و قديمي ايران برعهده داشته است. زيرا كه در طول تاريخ پر افت و خيز موسيقي ايران، به خصوص پس از اسلام، گاه در برخي دوران فقط همين تعزيه ترنّم‌بخش نغمات موسيقي ايراني بوده است. چون شيوة بيان حوادث در تعزيه مبتني بر آواز بود، معمولاً تعزيه خوانان با مقام‌ها و گوشه‌هاي موسيقي ايراني آشنايي داشتند. معين‌البكاء يا دستيارش (ناظم‌البكاء)، كودكان خوش صدا را با نقش‌هاي كوچك و كم اهميت و به اصطلاح «بچه‌خوان» تعليم مي‌دادند تا رفته رفته با آگاهي بر ظرايف اجراي آواز، تعزيه‌خوان‌ شوند. از اين رو، تعزيه را يكي از مهمترين عوامل حفظ بخشي از نغمات موسيقي ايراني دانسته‌اند.‏

‏ در هر تعزيه ممكن بود اشعار در گوشه‌ها و دستگاه‌هاي متعددي خوانده شود. البته در سؤال و جواب‌ها لازم بود كه تناسب مقام‌ها رعايت شود؛ مثلاً اگر «امام‌خوان» (كسي كه نقش ائمه و به ويژه امام حسين ـ عليه السلام ـ را برعهده مي‌گرفت) در دستگاه شور مي‌خواند، «عباس‌خوان» هم بايد در همان دستگاه جواب او را مي‌داد. تغيير دستگاه‌ها در تعزيه معمولاً ناشي از تغيير صحنه و موضوع وقايع بود. بنابراين، تعزيه‌خوان «مركب‌خواني» (خواندن قطعه‌اي در چند دستگاه موسيقي) نمي‌كرد و لازم نبود براي تغيير دستگاه‌ها از مايه‌هاي انتقالي استفاده كند. ‏

‏ «اشقيا خوان» (كسي كه نقش دشمن امام را برعهده مي‌گرفت)، برخلاف ساير تعزيه‌خوانان، اشعار را به آواز نمي‌خواند، بلكه به اصطلاح «اشتلم» (رجزخواني) مي‌كرد. برخي از تعزيه‌خوانان مشهور دورة قاجار و بعد از آن كه با موسيقي آوازي آشنا بودند، عبارتند از: خواجه حسين علي خان معاصر فتحعلي شاه و محمد شاه، سيد مصطفي ميرعزا و فرزندش سيد كاظم ميرغم، سيد زين العابدين قراب كاشي، رضاقلي تجريشي، سيد عبدالباقي بختياري، ملاحسين امام خوان، ميرزا غلامحسين عباس‌خوان، سيد احمدخان كه نقش حر و حضرت عباس را بسيار خوب اجرا مي‌كرد و اولين خواننده‌اي است كه برخي از آوازهاي او بر صفحه گرامافون ضبط شده است، ميرزا رحيم كمانچه‌كش، قلي‌خان شاهي كه نقش حضرت زينب سلام الله عليها را با آواز دشتي بسيار مؤثر مي‌خواند، حبيب‌الله اسب بمردي، ملا داداش طالقاني، حاج ملا رجعبلي در نقش امام خوان و اقبال آذر (متوفي 1350 ش).

ارتباط ميان تعزيه و موسيقي، تنها از طريق آواز نبوده، بلكه سازهاي موسيقي نيز در مجالس تعزيه به كار مي‌رفت. چنان كه گاه پيش از آغاز تعزيه و به جاي «پيش‌خواني» با نواختن برخي سازها، مانند: شيپور، طبل، دهل، كرنا، سرنا، ني لبك، ني، قره‌ني، نقاره و سنج، تماشاگران را براي شنيدن و ديدن تعزيه آماده مي‌كردند. البته در حين اجراي تعزيه معمولاً آوازها با ساز همراهي نمي‌شد، جز در موارد اندك كه در اين موارد رعايت دستگاه‌ها لازم بود. چنان كه معمولاً براي شبيهِ (نقش) علي اكبر و قاسم، چهارگاه و سه گاه و اصفهان، و براي شبيهِ امام، ‌نوا نواخته مي‌شد. ‏

در صحنه‌هاي فاقد گفت وگو، مثل صحنه‌هاي مسافرت يا نبرد يا در وقفه‌هاي ميان جريان نمايش (آكسيون‌ها) نيز از ساز استفاده مي‌شد. در تعزيه معمولاً هر يك از سازها كاربرد خاصي داشتند؛ مثلاً هنگام ورود اشخاص و شروع جنگ‌ها طبل مي‌زدند و هنگام وقوع صحنه‌هاي خون‌آلود، شيپور و قره‌ني مي‌نواختند. از سازهاي محلي نيز در مناطق مختلف استفاده مي‌شده است كه گاه اين سازها براي تعزيه، متعارف و معمول به حساب نمي‌آمد؛ مثلاً در مجلس «عروسي حضرت قاسم عليه‌السلام»، ني چوپاني و «دس دايره» هم نواخته مي‌شد. هدايت دسته نوازندگان تعزيه را معمولاً معين البكاء با اشاره چوبدست يا عصا، در كنار ديگر وظايفش، برعهده مي‌گرفت.

موسيقي تعزيه موجب حفظ و تداوم بسياري از نغمه‌ها و قطعات موسيقي سازي و آوازي ايران شد و از سوي ديگر، اين موسيقي را در مراتب مختلف تحت تأثير قرار داد. در موسيقي نواحي نيز اين كاركرد و تأثير عميق موسيقي تعزيه وجود دارد؛ مثلاً در شمال ايران بسياري از قطعات و آواها، يا همچون «عباسخوني» مستقيماً از موسيقي تعزيه اخذ شده، يا مانند ترانه «ليلا باريكلا» تحت تأثير ريزمقام موسيقي مذهبي «خنجر مي‌زند شمر» با تغيير مايگي از بيات ترك به شوشتري، شكل گرفته‌اند.

همانطور كه پيش از اين هم شرحش رفت، بسياري از زيرساخت‌هاي هنري تعزيه، اعمّ از موسيقي، نمايش، داستان پردازي، نمادسازي و... مأخوذ از ظرايف و ذوقيات ايراني است.

سه|ا|شنبه|ا|11|ا|بهمن|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 174]