جنگلكاري نواري، راهكاري براي مديريت خشكسالي

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: جنگلكاري نواري، راهكاري براي مديريت خشكسالي

بنابر ماده 14 قانون افزايش بهره‌وري بخش كشاورزي و منابع طبيعي، مصوب 23/4/89 مجلس شوراي اسلامي كه در تاريخ 24/5/89 از سوي رئيس‌جمهوري به وزارت جهاد كشاورزي ابلاغ شد. بر اين اساس «دولت براي حفظ و توسعه پايدار زيست محيطي عرصه‌هاي طبيعي و ايجاد تعادل جمعيت دام موجود در مراتع كشور مكلف است در 10 سال، شاخص رشد كيفيت و كميت علوفه و ساير توليدات مرتع را بطور متوسط سالانه تا 2 درصد افزايش دهد.» براساس همين ماده قانوني دولت مي‌بايست، توليد علوفه مراتع را به 500 هزار تن در سال برساند. ‏

از سوي ديگر، ايران از نظر شاخص‌هاي پايداري محيط زيست با كسب رتبه 132 در بين 146 كشور جهان در انتهاي جدول جهاني قرار دارد، طبق آمار در ايران سالانه بيش از 2 ميليارد تن خاك دچار فرسايش ‌شده،50 درصد از پستانداران و 20 درصد از پرندگان در معرض تهديد و انقراض قراردارند.

در سال1340ميزان پوشش جنگلي ايران 18 ميليون هكتار بود، درحاليكه اكنون به 12 ميليون و 700 هزار هكتار تقليل پيدا كرده است، از سوي ديگر ايران در يك منطقه كم باران، خشك و نيمه خشك قرار دارد و متوسط بارندگي آن كمتر از يك سوم متوسط جهاني است؛ حجم قابل ملاحظه نزولات با تبخير و تعرق از دست مي‌رود، ميزان تبخير رطوبت از سطح هم در ايران، بيش از سه برابر متوسط جهاني است؛ اين معضل يكي از مهم‌ترين دلايل پيشروي كوير و بياباني شدن مراتع در كشور به حساب مي‌آيد، تغييرات اقليمي به سرعت در راه است، با بالارفتن دماي محيط كره زمين و افزايش گرما، تبخير و تعرق هم شدت يافته و رطوبت خاك بيش از پيش ازدست مي‌رود.‏

از طرفي سالانه 5/56 ميليارد مترمكعب آب سطحي در كشور هدر مي‌رود؛ طبق آخرين آمار 56 ميليون هكتار از مراتع كشور در آستانه نابودي قرار دارند. معضل كم‌آبي و بي‌آبي صورت آشكارتري به خود گرفته و در اكثر نقاط كشور سطح سفره‌هاي آب زيرزميني به شدت افت كرده است.‏

همه اين موارد و شايد موارد ديگري كه جزو تبعات پنهان پديده خشكسالي است، مانند بيكاري، افزايش جرايم ناشي از بيكاري، مهاجرت از روستاها و... فقط صورت مساله است كه مطرح شد، برخورد كارشناسانه با اين پديده، نيازمند يك برنامه‌ريزي اصولي است و با اقدامات مقطعي راه به جايي نخواهيم برد، اكنون بايد ببينيم براي مقابله و مديريت بلامنازعه ده‌ها معضل زيست محيطي صدرالاشاره چه راهكاري وجود دارد؟ ‏

جواب به اين سئوال احداث جنگلكاري‌هاي نواري خصوصاً احداث بادشكن‌هاي آيروديناميك پيرامون مراتع است. راهكاري مشترك كه با اجراي آن علاوه بر اثرگذاري بر همه موارد فوق، براي اجرايي كردن ماده 14 قانون افزايش بهره‌وري بخش كشاورزي و منابع طبيعي (براي حفظ و توسعه پايدار مراتع) و دستيابي به افزايش توليد علوفه، هم مثمرثمر است.

در ايران برنامه جدي مقابله با هجوم و پيشروي شن‌هاي روان قبل از سال 1965 ميلادي طرح‌ريزي شده بود، دهكده حارث‌آباد در نزديكي سبزوار در گوشه شمال شرقي كوير به وسيله تپه‌هاي شني به ارتفاع شش متر پوشيده شده بود، اينجا منطقه‌اي بود كه شش قرن قبل شاه اسماعيل صفوي براي رسيدگي به مشكلات مردم به منطقه آمد و به مردم سفارش كرده بود كه به كشت گونه تاغ اقدام كنند.

گونه بومي تاغ در مدت سه سال توانست جنگلي با ارتفاع متوسط 3 متر ايجاد كند. اين برنامه قسمتي از طرح عظيم ايجاد بادشكن يا كمربندسبز قلمداد مي‌شد كه در سال 1974 ميلادي يعني 1353 شمسي در ايران به تصويب رسيده بود كه متأسفانه به‌دلايل نامعلومي نافرجام ماند. ‏

دلايل فني احداث بادشكن:

بادشكن‌هاي احداثي پيرامون مراتع به عرض20ـ30 متر، بيش از 40 درصد سرعت باد را كاهش داده و تبخير از سطح را تا 30 درصد كاهش مي‌دهد.‏

به دليل وجود بادشكن‌ها يا كمربندهاي سبزنواري پيرامون چراگاه‌ها و دامپروري‌ها، مقدار غذايي كه در طول سال به دام‌ها داده مي‌شد، كاهش نشان داد، چرا كه در اين حالت، براي مقابله در برابر سرما، نيازي به توليد انرژي اضافي براي سوخت و ساز بدن دام نيست،

طبق يك پژوهش در نبراسكا و در داكوتاي جنوبي آمريكا، دام‌هاي تحت پوشش كمربندهاي سبز، هركدام 16 كيلوگرم از دام‌هاي بدون پناه در بادشكن، اضافه وزن داشته در حالي كه غذاي اضافي نداشتند و حدود 800 دلار هم از بهاي تهيه و خريد علوفه كاسته يا صرفه‌جويي شده بود.‏

دانشمندان پس از انجام پژوهش و بررسي‌هاي طولاني مدت برروي مرگ و مير بره‌ها در مناطقي از استراليا متوجه شدند كه افزايش مرگ و مير بره‌ها، نتيجه بادهاي سرد طولاني است كه اكنون به دليل حفاظت و جلوگيري از نفوذ بادها، در اثر وجود كمربندهاي سبزنواري بين 9/8 درصد تا 5/ 17 درصد كاهش يافته است و در مقابل، دوقلوزايي بين 8/35 درصد تا 3/51 درصد افزايش يافته است.‏

بادهاي سرد، تبخير از مراتعي با خاك‌هاي رسي و شيستي را تشديد كرده و خاك را سفت و محكم مي‌كند. نهايتاً با ايجاد سله در خاك، مانع رشد علوفه‌هاي مرتعي مي‌شوند، از طرفي بادهاي سرد در جست‌ها و جوانه‌ها، خشكي بوجود آورده و در فصل بهار خسارت ببار مي‌آورند. ‏

وزش بادهاي گرم هم، براي هرنوع علوفه مرتعي مضر بوده و در رشد طبيعي آن ركود ايجاد مي‌كنند، بادهاي گرم تبخير و تعرق را افزايش مي‌دهند و سبب خشكي برگ‌ها و بروز خسارت مي‌شوند كه وجود بادشكن پيرامون مراتع از خشكي برگ‌ها جلوگيري به عمل مي‌آورند.‏

بيماري‌هاي اسپردار مثل شاربن، گزاز، پشه مالاريا حتي در خصوص سرايت تب برفكي و... به وسيله باد پخش و انتقال مي‌يابند.‏

ساختار قطعه قطعه حصار بيولوژيكي يا كمربندهاي سبزنواري پيرامون مراتع، ذخيره رطوبت درخاك را افزايش مي‌دهد، شيمي آب را كنترل و به حفظ تنوع زيستي منطقه كمك مي‌كنند.‏

توليد گياهان علفي مراتع كه در حصار كمربند سبز واقع هستند، سه برابر بيوماس بيشتري در هكتار نسبت به مراتعي كه فاقد بادشكن هستند، توليد مي‌كنند. مضافاً اين كه گياهان علفي كه در داخل بادشكن و در زير سايه درختان مي‌رويند، زمان بيشتري در مراتع نسبت به ساير مراتعي كه فاقد درخت‌اند، باقي مي‌مانند و در نتيجه در دوران خشكسالي‌ها مدت زمان بيشتري علوفه در اختيار دام قرار خواهد گرفت.‏

مراتع داراي بادشكن، نسبت به مراتع باز و بدون بادشكن، مي‌توانند بين 20 تا 60 ميليمتر رطوبت را بيشتر در خود ذخيره كنند، اهميت بادشكن‌ها در مديريت آب در زمان خشكسالي‌ها، به ويژه هنگام گرم شدن هوا توأم با وزش باد به خوبي آشكار مي‌شود. ‏

فقدان وجود بادشكن‌ها پيرامون مراتع، سبب كاهش و فقر جوامع پرندگان در منطقه شده و در نهايت با نبود پرندگان، انواع زيادي از حشرات بومي و غيربومي به مراتع روي آورده و به دليل تغذيه كافي به مانند آفت عمل مي‌كنند، پس نتيجه مي‌گيريم كه بادشكن‌ها به عنوان يك زيستگاه، از نظر فراواني و تنوع، سبب افزايش پرندگان و شكارگران حشرات گياه خوار شده و در روش‌هاي تلفيقي كنترل آفات هم شركت مي‌كنند. ‏

در روستاهايي كه پيرامون آن كمربندهاي سبزنواري احداث شده است، مقدار زغال مصرفي (جهت گرمايش) آن 60درصد كاهش داشته است در نتيجه با مصرف كمتر هيزم براي گرما، درختان بيشتري پابرجا خواهند ماند.‏

تفكيك مراتع توسط بادشكن‌ نه فقط پناهگاه‌هايي را براي زادآوري و زمستان گذراني جانوران و پرندگان فراهم مي‌كند، بلكه تأمين غذاي لازم را در شرايط سخت، ميسر مي‌سازند، با آلودگي‌هاي بي‌كانوني زمين آب و فرسايش خاك مقابله كرده و خـطراتـي كـه سـبب تهديد تنـوع زيستي مي‌شوند را از بين برده، اثرات منفي تغييرات اقليـمي را نـامـحسوس مـي‌كند و نـهايـتاً سـبـب كاهش چشمگير خـسارات نـاشـي از خشكسالي‌ها بر مراتع مي‌شوند.‏

در مناطق خشك و نيمه خشك، كمبود يا نبود پوشش گياهي و از طرفي گرد و غبار محيط، سبب افزايش پديده آلبدو مي‌‌شود، افزايش آلبدو از يك طرف موجب كاهش تابش تشعشعات خورشيدي و همچنين جذب نشدن آن به زمين شده و از سويي ديگر گرماي حاصله از تشعشع خورشيدي، به جو بر مي‌گردد و اين امر مانع از توليد ابر مي‌شود. بدين معني كه افزايش فروبارش هواي جو، مانع از بارندگي شده و در نتيجه با خشكي بيشتر هوا، تبخير از سطح مراتع نيز افزايش مي‌يابد؛

مقدار‎ ‎آلبدو براي بيابان‌ها و ماسه‌هاي عريان در حد 35 درصد، براي جنگل‌ها 10 تا 15 درصد، براي علفزارها و مراتع 20 تا 40 درصد است.‏‎ ‎آلبدو در مناطق خشك و نيمه خشك از 20 تا 40 درصد تغيير كرده و تغييرات فصلي آلبدو در اين مناطق ‎در نتيجه تغيير شرايط رطوبت سطح خاك مراتع اتفاق مي‌افتد، رنگ خاك، رطوبت، ساختار و‏‎ ‎ناهمواري، همگي بر آلبدو تأثيرگذار بوده و مراتع فاقد پوشش گياهي مي‌توانند آلبدو را‎ ‎افزايش دهند.‏

در مناطق خشك و نيمه خشك، بر اثر وجود كمربندهاي سبزنواري علاوه برجلوگيري از ايجاد گرد و غبار، با كاهش درجه حرارت خاك و كاهش تبخير از سطح، رطوبت در خاك مراتع ذخيره شده، تنش آبي و تعرق شديد هم در گياهان علفي وجود نخواهد داشت، اين امر سبب رشد گياهان و علوفه‌هاي مرتعي و نهايتاً استقرار نباتات مرتعي شده و كاهش آلبدو را بدنبال خواهد داشت.

با كاهش تبخير و تعرق گياهان، ميزان توليد محصولات مرتعي افزايش مي‌يابد، زيرا در اين شرايط روزنك برگ‌ها بيشتر باز هستند، كاهش تبخير و تعرق معمولاً مانع خشك شدن گياهان محصور در بادشكن است و در نتيجه اثر منفي خشكي و خشكسالي‌ها (در ميزان توليد مرتع) را كاهش مي‌دهد.‏

اثر تخريبي بادها در تبخير رطوبت خاك مراتع از اثربخشي انرژي خورشيدي هم بيشتر است و همواره بادهاي گرم و خشك و مهمتر از آن بادهاي سرد، به نوبه خود در اتلاف رطوبت خاك، تعرق و ايجاد تنش در نباتات مرتعي نقش مهمي را دارا هستند. ‏

دي اكسيد كربن يكي از مواد خام فتوسنتز است، هرچقدر مقدار آن در محيط اطراف بيشتر باشد، گياهان خصوصاً گياهان مرتعي حاصلخيزتر خواهند شد (همانند يد كه با پمپ به محيط گلخانه‌ها اسپري و اضافه مي‌كنند) بادشكن‌ها روزانه ‏CO2‎‏ و در شب اكسيژن پس مي‌دهند و دي اكسيد كربن مورد نياز گياهان پيرامون خود خصوصاً گياهان مرتعي را مهيا مي‌كنند.‏

فرسايش خاك، انتخابي عمل مي‌كند و ذرات ريز مانند مواد آلي، رس و لاي را كه سرشار از عناصر غذايي لازمه رشد گياه و نباتات مرتعي است، بيشتر از ساير مواد از خاك مراتع خارج مي‌كند (در يك بررسي مشخص شد كه مقدار فسفر، ازت و كربن آلي موجود در رسوبات حاصل از فرسايش، حدود 5/2 برابر خاك اصلي است) پس قدرت توليدي يا محصول دهي خاك مراتع، بستگي به وضع حاصلخيزي، ظرفيت نگهداري آب و ثبات ساختماني خاك دارد كه با احداث كمربندهاي سبزنواري مي‌توان رطوبت را مدت زمان بيشتري در خاك مراتع ذخيره كرد و مانع از فرسايش بادي و از دست رفتن مواد آلي، رس و لاي و عناصر غذايي خاك مراتع شد.‏

در اثر تماس نداشتن باد با سطح خاك مراتع، به‌دليل وجود بادشكن نه فقط رطوبت خاك از بين نمي‌رود بلكه هر ساله بر مقدار رطوبت آن افزوده شده و حتي در مناطقي كه نباتي نمي‌رويد، پس از گذشت چند سال اين امر به شكل طبيعي امكان‌پذير مي‌شود؛

در داخل بادشكن‌ تقريباً هوا ساكن است، لذا فعاليت حشرات بيشتر بوده و بالنتيجه عمل تلقيح در گل‌ و شكوفه گياهان مرتعي به نحو مطلوب انجام مي‌گيرد (افزايش و بهبود گرده‌افشاني گياهان)

نقش بادشكن‌ها و دلايل وجودي كمربندهاي سبزنواري در،

الف) افزايش راندمان توليد محصولات مرتعي:

‏1ـ زادآوري طبيعي گونه‌هاي مرتعي، با جلوگيري از پراكنش نامناسب بذر توسط باد

‏2ـ تسريع در جوانه‌زني و ريشه‌زايي به دليل:‏

الف) جلوگيري از سله بستن خاك و افزايش نفوذپذيري خاك مراتع‏

ب) كاهش نسبي درجه حرارت خاك مرتع خصوصاً در مناطق خشك و نيمه خشك

ج) ذخيره بيشتر رطوبت با تعديل دماي خاك مراتع‏

‏3ـ مطلوبيت شرايط زيست ميكروارگانيسم‌هاي خاك‌هاي مرتعي با:‏

الف) تسريع در فعل و انفعالات حاصله از فعاليت موجودات خاكزي

ب) تأثير متقابل مواد آلي خاك، با مواد معدني خصوصاً مقدار ازت‏

‏4ـ ذخيره طولاني مدت رطوبت (حاصله از نزولات) در خاك‌هاي مرتعي، به دليل كاهش تبخير از سطح

‏5ـ چسبندگي بيشتر خاك‌هاي مرتعي خصوصاً در نقاطي كه خاك در معرض فرسايش بادي قرار دارد

6ـ كاهش فرسايش خاك مراتع كه با ميزان عملكرد محصول در واحد سطح رابطه معكوس دارد، لذا:

الف) افزايش مواد آلي خاك، رس‌ولاي و ساير عناصر غذايي خاك كه لازمه رشد نباتات است

ب) افزايش قدرت توليدي خاك و در نتيجه حاصلخيزي خاك مراتع‏

‏(حاصلخيزي خاك مراتع) برابر فعاليت ميكروارگانيسم‌ها به علاوه ذخيره بيشتر است رطوبت + ثبات ساختمان خاك

‏7ـ جلوگيري از وزش بادها (گرم، سرد) كه سبب ركود در رشد گياهان مرتعي مي‌‌شوند (خصوصاً سرمازدگي) جلوگيري از تنش رطوبتي گياه، حاصل از بادهاي شديد، گرم و سرد

8ـ افزايش مكانيسم فتوسنتز گياهان مرتعي، با تأثير در واكنش به غلظت ‏CO2‎‏ محيط

‏9ـ افزايش و بهبود گرده افشاني گياهان محصور در بادشكن (انجام كامل تلقيح توسط حشرات)‏

‏10ـ افزايش عمق خاك مراتع و باروري بيشتر مراتع

‏11ـ افزايش راندمان توليد محصولات مرتعي در واحد سطح و كاهش ريسك پذيري مرتعداران

ادامه دارد

يکشنبه|ا|9|ا|بهمن|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 365]