روحانيت و انقلاب

واضح آرشیو وب فارسی:مهر: روحانيت و انقلاب
در شماره گذشته صفحه حوزه به مناسبت سي امين سالگرد انقلاب شكوهمند اسلامي مروري كوتاه داشتيم بر نقش حضرت امام در پيدايش و تداوم انقلاب اسلامي ايران اينك به همين مناسبت نقش روحانيت نيز مورد بررسي قرار مي گيرد.
واقعيت آن است كه مذهب تشيع از مهمترين مولفه هاي هويت فرهنگي و تاريخي ملت ايران است و همواره در فرايند تحولات اجتماعي ـ سياسي جامعه ايران نقش اصلي را ايفا كرده است . از همين رو نيروهاي مذهبي بويژه عالمان شيعي با توجه به ديرينگي بنيادهاي ديني و آميخگتي عرصه هاي مختلف حيات اجتماعي با ديانت اسلام از جايگاه و اعتبار اجتماعي گسترده اي برخوردار بوده و هستند. تعاملات دين و عالمان ديني با نظام سياسي بخش عمده اي از تحولات تاريخ ايران را به خود اختصاص داده است . عالمان شيعي بعد از غيبت آخرين امام خود با انديشه سياسي و عمل اجتماعي شان كوشيده اند ضمن پاسداري از حريم دين و حرمت مسلمانان و كيان اسلامي در مسير ايجاد جامعه و حكومت مطلوب ديني گام بردارند. انقلاب اسلامي نتيجه تلاش و تكاپوي آنها در قرون گذشته بوده است . اين موضوع در قالب كتاب ها و مقالاتي مورد بررسي قرار گرفته كه بعضي از آنها را از نظر مي گذرانيم .
1 ـ كتاب « تحليلي بر نقش سياسي عالمان شيعي در پيدايش انقلاب اسلامي »
يكي از پژوهش هاي سالهاي اخير است كه موضوع مهم فوق را مورد تحليل و بررسي قرار داده است . اين پژوهش توسط آقاي فرهاد شيخ فرشي صورت گرفته و توسط مركز اسناد انقلاب اسلامي در 300 صفحه منتشر شده است . اين تحقيق در سه بخش كليات نظري و تاريخي سيماي نظري نقش عالمان شيعي در پيدايش يك جنبش مذهبي در ايران و سيماي تاريخي نقش عالمان شيعي در پيدايش و پيروزي انقلاب اسلامي ساماندهي شده است . به اعتقاد نويسنده توفيق عالمان شيعي در استفاده از جايگاه رهبري همواره به دنبال برآورده شدن دو شرط اصلي امكان پذير شده است . نخستين شرط به ميزان انسجام و همنوايي دروني آنها و شرط دوم به ميزان ارتباط و هماهنگي بيروني آنها با جريان هاي سياسي تحول خواه بستگي داشته است كه اين خود مي تواند معياري براي سنجش ميزان آگاهي سياسي علماي هر دوره نيز باشد.
از سوي ديگر پيدايش انقلاب اسلامي توسط روحانيت بدون تحول فكري و نظري در درون روحانيت ممكن نبود. به عبارت ديگر در بحث نظري كه نمايانگر جنبش فكري تازه اي در ميان عالمان شيعي بود در حقيقت مبارزه اي با نگرش سنتي موجود در حوزه هاي علميه ترتيب داده شد كه توانست انگيزه هاي لازم را براي ورود به مسائل سياسي در اختيار نسل جوان روحانيون قرار دهد. چنين انگيزه هايي از يك سو امكان صف آرايي جامعه روحانيت را در برابر حاكميت سياسي موجود فراهم نمود و از سوي ديگر به كار دست يابي به يك نظريه سياسي براي تشكيل حكومتي جايگزين پرداخت .
2 ـ نقش روحانيت در پيروزي انقلاب اسلامي
اثر تحقيقي ديگري كه به همت مركز اسناد انقلاب اسلامي منتشر شده كتاب « نقش روحانيت شيعه در پيروزي انقلاب اسلامي » به قلم دكتر احمد نقيب زاده و وحيد اماني زوارم است . فرضيه اين پژوهش آن است كه « روحانيان با حضور گسترده از يك سو و قاطعيتي انقلابي كه تا ريشه كن كردن رژيم گذشته پايدار ماند از سوي ديگر از عهده انجام انقلاب برآمد و پس از آن نيز كفايت خود را در انجام دو كار ويژه اساسي سياست ; يعني ايجاد نظم در داخل و دفاع از جامعه در مقابل تجاوز خارجي كه در جريان 8 سال دفاع مقدس محقق گرديد به اثبات رسانيد » .

سازماندهي كتاب به اين صورت است كه مطالب در چهار بخش و يازده فصل آمده است . بخش نخست به رهيافت هاي نظري و رابطه دين و دولت به طور كلي و رابطه دين و سياست در ايران به طور خاص اختصاص دارد. در بخش دوم به جايگاه روحانيت در نظام اجتماعي ـ سياسي اشاره شده اما بخش سوم به نقش روحانيت در انجام انقلاب و بالاخره بخش چهارم به نقش روحانيت در تداوم انقلاب و حفظ نظام اشاره دارد.
به اعتقاد محقق روحانيان در ايران تنها قشري بودند كه يك پاي آن ها در جامعه سياسي و پاي ديگر آنها در جامعه مدني بود. روحانيت در واقع اولين پايگاه جامعه مدني اولين ضدقدرت و تا اوايل قرن بيستم بيدارترين قشر جامعه بودند كه اين بيداري آنها پي آمدهاي سياسي چشم گيري در برداشت . اما روحانيان براي ايفاي نقش هاي سياسي در برابر دولت از برگ هاي برنده اي برخوردار بودند كه اقشار ديگر آن را دارا نبودند; ازجمله استقلال مالي آن ها از دولت كه به آن ها اجازه مي داد تا با تكيه بر وجوهات شرعي آزادانه فعاليت هاي مذهبي و سياسي داشته باشند. برگ برنده ديگر امكان مهاجرت و پناه بردن آن ها به شهرهاي مقدس بين النهرين بود كه آن ها را از دسترس عمال دولت ايران خارج مي ساخت . از همه مهم تر قدرت مذهبي آنها در قالب صدور احكام و فتواهايي بود كه مردم خود را ملزم به اجراي آن ها مي دانستند و از همين طريق قدرت بسيج توده ها را پيدا مي كردند; اما قبل از آن كه رابطه روحانيان و دولت اهميت داشته باشد مبارزه با جريان هاي انحرافي فراروي روحانيان قرار مي گرفت . اگر روحانيان قادر به حفظ شريعت در برابر جريان هاي مذهبي خطرناك نبودند تمام پايگاه هاي اجتماعي و سياسي خود را از دست مي دادند.
در بخش ديگري از اين كتاب آمده است : روحانيت در ايران فقط نهاد مذهبي ساده با كار ويژه اعتقادي صرف نيست بلكه روحانيون ما از جهاتي همانند احزاب سياسي جهان داراي يك سازماندهي نسبتا كارا در سطح كل جامعه تا كوچك ترين واحد اجتماعي « محلات » بوده و هستند كه اجزاي آن در شرايط مناسب به طور منسجم از بالا تا پايين و همچنين از پايين به بالا نيز با هم ارتباط دارند. به گفته محقق گرچه اثبات حضور روحانيت در صحنه مخالفت با رژيم پهلوي جاي ترديد ندارد اما دو شاخص مهم تعداد شهداي روحانيت و تعداد روحانيون ممنوع المنبر دلايل معتبري براي حضور فعال روحانيت در صحنه بسيج انقلابي است . در يكي از اسناد ساواك كه درباره اقدامات روحانيون در ماه هاي محرم و صفر دستوراتي به اداره تابعه داده شده است چنين آمده است :
« با فرارسيدن ماه هاي سوگواري محرم و صفر احتمال دارد عده اي از وعاظ و روحانيون افراطي مذهبي فرصتي پيدا كنند كه برخي از مسايل و موضوعات را در قالب مطالب تحريك آميز و خلاف مصالح عمومي مملكت در بالاي منبرها عنوان و تبليغات سويي بنمايند لذا يك نسخه ده برگ صورت اسامي وعاظ ممنوع المنبر به پيوست ارسال مي گردد » به پيوست اين نامه اسامي 124 روحاني و واعظ ممنوع المنبر آمده است . البته در ليست هاي ديگري از ساواك اسامي ديگري نيز وجود دارد. شاخص ديگري كه مي توان از آن براي دليل حضور روحانيت در صحنه مبارزه با رژيم يادكرد تعداد شهداي روحاني در جريان انقلاب اسلامي طي دهه هاي چهل و پنجاه شمسي است . البته آمار دقيقي در اين باره وجود ندارد اما آمار عرضه شده در كتاب شهداي روحانيت خرداد 1342 ـ بهمن 1357 حاكي از شهادت 25 طلبه و روحاني طي جريانات انقلاب است .
از سوي ديگر اعلاميه اطلاعيه و پيام كه غالبا به گونه نوشتاري يا صوتي تهيه مي شدند عمده ترين ابزارهاي اطلاع رساني در انقلاب اسلامي بودند. روحانيون عمده ترين گروه تهيه كننده و تكثيركننده اعلاميه ها و اطلاعيه هاي انقلاب اسلامي بودند. گذشته از اعلاميه ها و اطلاعيه هاي امام كه در مناسبت هاي مختلف صادر شده اند ساير علما و روحانيون نيز در موضوع هاي مختلف و به صورت هاي گوناگون اطلاعيه هاي زيادي صادر مي نمودند . اين اعلاميه ها و اطلاعيه ها از طريق سه گروه از علما و روحانيون يعني 1 ـ آيات عظام و مراجع تقليد 2 ـ علما و روحانيون طراز اول 3 ـ مجامع و گروه هاي مذهبي و روحاني صادر مي شده اند .
پس از پيروزي انقلاب و ايجاد نظام سياسي جمهوري اسلامي مهم ترين بخش مسئوليت و نقش روحانيت در تثبيت و دفاع از نظام اسلامي تعريف مي شود. مهم ترين اتفاق بعد از پيروزي هر انقلاب پراكندگي قدرت و تنوع گروه هاي مدعي حاكميت جديد است كه باعث درگيري هاي ميان نيروهاي متحد انقلابي مي شود و هر گروهي كه بتواند در اين دوران بر ساير نيروها غلبه كند خواهد توانست نظام جايگزين خود را در عمل به جاي رژيم قبلي پياده كند. مشاهده مقامات مهم نظام جمهوري اسلامي و اوضاع خاص احراز برخي مناصب مهم در اين نظام و تاريخ 22 ساله انقلاب اسلامي همه بيانگر حضور و تاثير گسترده روحانيت در نظام جديد سياسي ايران بعد از انقلاب اسلامي است . مهدي بازرگان اولين رئيس دولت موقت پس از پيروزي انقلاب اسلامي معتقد بود فاتح اصلي انقلاب اسلامي روحانيت ايران بود :
« روحانيت تشيع به رهبري قاطعنامه و مدبرانه يكي از مراجع تقليد خود به عنوان اسلام براي اجرا و اشاعه آن با نيروي معتقدات عميق ملت ايران و استفاده از سنن و سرمايه هاي عظيم شيعي و پس از تجربيات عديده تاريخي به بزرگ ترين پيروزي حكومتي نايل آمده است تا آنجا كه اگر انقلاب اسلامي ايران را انقلاب روحاني ايران بناميم و همين واژه را در عناوين ديگر نظام به كار ببريم دور از واقعيت نرفته ايم » .

با اين حال پس از پيروزي تاكيد حضرت امام اين بود كه مسئولان و مديران نظام تنها يك ملاك دارند و آن اينكه بايد « متدين و مسلمان و امين مردم » باشند و از طريق انتخابات آزاد از طرف مردم انتخاب شوند. در واقع امام هيچ حق خاصي براي روحانيون در حكومت در نظر نگرفتند حتي نسبت به خودشان مي فرمودند « من شخصا نمي توانم در اين تشكيلات مسئوليت خاصي بپذيرم و در عين حال هميشه در كنار مردم ناظر بر اوضاع هستم و وظيفه ارشادي خود را انجام مي دهم » .
حضرت امام حتي در شوراي انقلاب نيز جايگاه خاصي براي علما در نظر نگرفته در همه موارد روحانيون را در جايگاهي برابر با ساير افراد جامعه قرار داده است و در بدو امر هيچ صحبتي از ركن خاصي در نظام سياسي كه قطعا در اختيار روحانيون باشد در ميان نبود اما اين نكته را نيز نبايد ناديده گرفت كه بعضي از واقعيات امام را به برخي تصميمات جديد پيرامون نقش روحانيون در نظام رهنمون شد. ازجمله با اين كه امام خميني با رياست جمهوري روحانيون مخالف بود بعد از شكست در جريان رياست جمهوري بني صدر تغيير عقيده داده با رياست جمهوري آنان موافقت كردند.
3 ـ مبارزات روحانيون و وعاظ مساجد به روايت اسناد
باتوجه به نقش انكارناپذير وعاظ و روحانيون مساجد در گسترش و تداوم مبارزات در نهضت اسلامي در اين پژوهش سعي شده است با تكيه بر اسناد موجود در آرشيو مركز اسناد انقلاب اسلامي و منابع و ماخذي كه به طور مستقيم به مبارزات وعاظ و روحانيون پرداخته اند زواياي پنهان مبارزات آنان روشن شود و مورد بازشناسي قرار گيرد.
اين طرح در دو بخش تنظيم شده است . يك بخش آن مدخل پژوهشي است كه مشتمل بر سه فصل و يك نتيجه گيري است . « برنامه اصلاحات رژيم پهلوي دوم و واكنش روحانيون و وعاظ » « نقش روحانيون و وعاظ در قيام 15 خرداد 42 و مخالفت با كاپيتولاسيون » و « از تبعيد امام خميني تا پيروزي انقلاب اسلامي » عناوين اين سه فصل مي باشند و بخش ديگر بخش اسناد است . اين طرح همچنين داراي روزشمار وقايع و فهرست منابع و تصاوير است .
در اين مجموعه مي خوانيم : « آنچه بيش از ديگر عوامل در گسترش دامنه ي مبارزات و مخالفت هاي روحانيون با حكومت پهلوي تاثير گذاشت وجود رهبري واحد بود : حداقل از زمان تصويب لايحه اصلاحيه انتخابات انجمن هاي ايالتي و ولايتي كه امام خميني در مراحل مختلف آن بر لزوم تداوم مبارزه با بدعت هاي غيرقانوني حكومت پهلوي پاي فشردند وعاظ و روحانيون به وجود رهبري مقتدر و هوشيار در عرصه مبارزات واقف شدند » .
« روحانيون و وعاظ به آن جهت كه تربيت شده محضر اساتيد حوزه هاي علميه بودند و از طريق همان شبكه هاي ساده سنتي ارتباط خود را با خود حفظ كرده و روابط دوجانبه اي را ايجاد مي كردند كه يك سوي آن بازگو كننده مسائل و مشكلات اجتماعي و فرهنگي موجود در جامعه و انتقال آن به مراجع و رهبران ديني مي شد و از سوي ديگر دستورات مواضع و واكنش هاي رهبران ديني به ويژه رهبري نهضت را به ميان طبقات مختلف انتقال مي دادند. روحانيون مساجد و منابر را به دژهاي مستحكم مبارزه عليه حكومت پهلوي تبديل كرده بودند و از هر فرصتي براي آگاهي بخشيدن به مردم استفاده كردند و با استفاده از همان شبكه ساده و سنتي خود كار اطلاع رساني نهضتي را انجام دادند كه قدرت مندترين حكومت منطقه خاورميانه را به سقوط كشاند » .

« البته در اين راه روحانيون و وعاظ به خاطر برخورداري از انگيزه قوي و ايمان به پيروزي نهايي انواع مشقات را با صبر و بردباري به جان خريد اما يك قدم از مبارزه عقب ننشستند. چه بسا روحانيون و وعاظي كه با وجود شرايطي كه دستگاه هاي امنيتي و پليسي براي ادامه وعظ آنان تعيين مي كردند از گفتن حقايق و انجام وظيفه روشنگري باز نماندند و در مقابل رنج شكنجه در بازداشتگاه هاي ساواك و زنداني شدن در مجلس ها و تبعيد در مناطق بد آب و هوا و دوري از خانواده خود را به جان خريدند و چه بسا شخصيت هاي روحاني مبارزي همچون آيت الله سعيدي و آيت الله غفاري كه در زندان هاي حكومت پهلوي در اثر شكنجه هاي قرون وسطايي به فيض شهادت نائل آمدند و چه بسيار روحانيون طلاب و وعاظي كه در اثر هجوم پليس به مجامع و مدارس علوم ديني ضرب و شتم شدند و يا به شهادت رسيدند.
4 ـ مناسبات روحانيت و دولت در ايران معاصر
تعامل رهبران ديني و نظام هاي سياسي يكي از مسايل اساسي در قرون اخير و بخشي از منظومه وسيع ارتباط ميان دين و سياست به شمار مي رود. زيرا بررسي مناسبات رهبران ديني و دولت ها تابعي از رهيافت اديان به مسئله است . در انديشه سياسي معاصر و با توجه به روند تاريخي مي توان به الگوهاي گوناگون تعامل جدايي و الحاد و تعاند اشاره كرد. با رويكرد دين به چگونگي مناسبات دين و سياست جايگاه رهبران ديني بهتر روشن مي گردد. در فرهنگ اسلامي دين و سياست به هم پيوسته اند تنها در سده كنوني و به علت ورود كشورهاي غربي به جهان اسلام و پديده استعماي نغمه جدايي دين از سياست مطرح شد و دولت هاي وابسته در پي گيري طرح و نقشه قدرت هاي خارجي راهبردهاي علمي آنان را به اجرا گذاشتند و همين امر موجب شكل گيري مقاومت در قالب انقلاب و قيام هاي گوناگون در سرتاسر جهان اسلام كشت كه برترين مشكل آن را مي توان انقلاب اسلامي در ايران دانست . پيروزي انقلاب اسلامي موجب شد حضرت امام خميني در رويكرد نظري و هم در سلوك سياسي با اين نگرش مبارزه كند. اكنون با گذشت سه دهه از انقلاب اسلامي افق ها نويني فراروي مسلمانان گشوده شده است . اگر با ترويج سكولاريسم در دو سده اخير نظريه هاي زوال دين طرح مي گشت امروز در غرب نيز نظريه افول سكولاريسم طرفداران زيادي يافته است و انتظار مي رود با توجه به رويكرد مشتاقانه جوامع به اسلام و معنويت شاهد عزت هرچه بيشتر مسلمانان و زوال كفر و نفاق باشيم .
در اين ميان نقش آفريني روحانيان شيعه و عملكرد آنان با آنچه در مسيحيت و ديگر اديان آسماني ديده مي شود تمايز اساسي دارد و براساس نظريه ولايت فقيه مديريت جامعه در عصر غيبت به همت عالمان بزرگ ديني (فقيهان ) تبلور يافته است .
با توجه به دغدغه هاي ياد شده كتاب حاضر باعنوان « مناسبات روحانيت و دولت در تاريخ معاصر » به كوشش جناب آقاي آيت مظفري تدوين يافته است .
به باور محقق در مجموع رابطه روحانيت با دولت در تاريخ معاصر ايران هيچ گاه مستحكم تر باثبات تر و نزديك تر از مناسبات بين آن دو در دهه اول جمهوري اسلامي نبوده است . سير مناسبات ديني و دولت در تاريخ معاصر ايران به جز دوره نادرشاه همواره از الگوي تقريبا واحدي پيروي كرده است بدين بيان كه در ابتداي حكومت ها روابط مثبت بوده اما در پايان تيره گرديده است .
تعاملات دين و عالمان ديني با نظام سياسي بخش عمده اي از تحولات تاريخ ايران را به خود اختصاص داده است
روحانيان با حضور گسترده از يك سو و قاطعيتي انقلابي كه تا ريشه كن كردن رژيم گذشته پايدار ماند از سوي ديگر از عهده ي انجام انقلاب بر آمد و پس از آن نيز كفايت خود را در انجام دو كار ويژه ي اساسي سياست يعني ايجاد نظم در داخل و دفاع ازجامعه در مقابل تجاوز خارجي كه در جريان 8 سال دفاع مقدس محقق گرديد به اثبات رسانيد
روحانيت اولين پايگاه جامعه مدني اولين ضد قدرت بيدارترين قشر جامعه بودند كه اين بيداري آنها پي آمدهاي سياسي چشمگيري در برداشت
اگر روحانيان قادر به حفظ شريعت در برابر جريان هاي مذهبي خطرناك نبودند تمام پايگاه هاي اجتماعي و سياسي خود را از دست مي دادند
حضرت امام خميني حتي در شوراي انقلاب نيز جايگاه خاصي براي علما در نظر نگرفته در همه موارد روحانيون را در جايگاهي برابر با ساير افراد جامعه قرار داده است اما اين نكته را نيز نبايد ناديده گرفت كه بعضي از واقعيات امام را به برخي تصميمات جديد پيرامون روحانيون در نظام رهنمون شد
روحانيون مساجد و منابر را به دژهاي مستحكم مبارزه عليه حكومت پهلوي تبديل كرده بودند و از هر فرصتي براي آگاهي بخشيدن به مردم انتقاد كردند و با استفاده از همان شبكه ي ساده و سنتي خود كار اطلاع رساني نهضتي را انجام دادند كه قدرت مندترين حكومت منطقه ي خاورميانه را به سقوط كشاند

دوشنبه|ا|21|ا|بهمن|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: مهر]

[مشاهده در: www.mehrnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 296]