لارستان؛ ديار بركه‌هاي‌دست‌كند

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: لارستان؛ ديار بركه‌هاي‌دست‌كند

لارستان با 18 هزار و 850 كيلومترمربع وسعت، وسيع‌ترين شهرستان استان فارس است. لارستان از جنوب و مشرق به استان هرمزگان، از جنوب‌غرب به شهرستان لامرد، از غرب به شهرستان گراش و خنج و از شمال به شهرستان‌هاي داراب و جهرم محدود مي‌شود. شهر لار مركز لارستان كه در چهارراه گردشگري استان فارس قرار گرفته است، در فاصله 380 كيلومتري جنوب‌شرق شيراز قراردارد. لارستان داراي 6 بخش به نام‌هاي اوز، بنارويه، بيرم، جويم، صحراي باغ و مركزي است. آب و هواي اين شهرستان در تابستان گرم و خنك و در زمستان و بهار معتدل است. لارستان كهن را در قديم ايراهستان مي‌ناميده‌اند. ايراهستان سرزمين وسيعي بوده كه گويند مساحت آن به 126 هزار كيلومترمربع مي‌رسيده است. ايراهستان (لارستان) بيش از 400 آبادي داشته كه مركز آن شهر قديمي لار بوده است. مورخين از لار به نام‌هاي گوناگون مانند كجاران، كلال، آلار، ايراهستان و خوچهرستان ياد كرده‌اند البته لار در آغاز لاد خوانده ميشده است. شهر لار از سوي كيخسرو به گرگين ميلاد پهلوان تاريخي سلسله كياني تفويض شده و فرزندان گرگين ميلاد در اين سرزمين تا قرنها حكومت كرده‌اند و سلسله پادشاهان ميلادي را كه پادشاهان محلي لار بوده‌اند تشكيل داده‌اند. آخرين پادشاه محلي سلسله ميلاديان، ابراهيم خان دوم بوده كه در سال 1010 هـ . ق مغلوب شاه عباس صفوي شد و حكومت ميلاديان منقرض و تابع حكومت مركزي ايران شد. از قرن 16 تا 19 ميلادي سكه‌اي در لارستان ضرب ميشده كه به لارين معروف بوده و در تمام اقيانوس هند، خليج‌فارس و آسياي مركزي رواج داشته است. سرتوماس هربرت مي‌نويسد: « سكه لارين در شهر لار و در كنار بازار بزرگ اين شهر ضرب مي‌شده است»

اگر پرده فراموشي را از روي اين مرز و بوم كهن به كنار بكشيم يا شيهه اسبان دلاوران و چكاچك گرزهاي گران مردان و زنان اين ديار را خواهيم شنيد. در اين سرزمين كهن آتشكده معروف آذرفرنيغ (آتش فرايزدي) در روستاي كاويان قرار دارد كه امروزه كاخ فرو ريخته‌اش يادآور تمدن روزگاران گذشته است. قلعه پرويزه اوز، چهارطاقي محلچه اوز غاربن بو، تپه ماقبل تاريخ جنوب شهر لار و آثار به جا مانده از دوران پيش از اسلام، گواهان خاموشي از كهنسالي اين مرز و بوم هستند كه در مقابل ارزش‌هاي شديد و مكرر زلزله پابرجا ايستاده‌اند و از آثار دوران اسلامي بازار قيصريه، باغ نشاط، پيرسرخ، بركه سلفي،‌كاروانسراهاي اوز بيانگر بزرگي و آبادي اين خطه در طول گذر زمان است. زبان لارستاني تنها پيوند ناگسستني بين مردم اين سرزمين است كه در هر كوي و برزن رواج دارد. اين زبان از ساحل خليج‌فارس تا سراسر جنوب استان فارس سبب نزديكي و قدمت و جدايي ناپذيري مردمان خونگرم اين ديار شده است. لارستان خارج از مرزهاي سياسي جغرافيايي دياري است كهن و بخش اوز و شهر اوز با مردم فرهنگي و سخاوتمندش مانند نگين در اين ديار و استان فارس مي‌درخشد.

بركه‌ها

از آثار قديمي لارستان اين ديار كهن، كه هنوز نيز كاربرد دارد مي‌توان به بركه‌ها يا همان آب انبارها اشاره كرد كه نمادي از بهره‌گيري بشر از طبيعت است.

آب انبار در جنوب كشور به بركه معروف شده است. گرچه آب انبار به معني مخزن و محل ذخيره آب است و معمولاً آب انبارها بزرگ و عميق هستند ولي بركه به حوض، آبگير كوچك و گودالي كه در آن آب ايستاده باشد معنا كرده‌اند. بهرحال بركه يا آب انبار در جنوب فارس از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. در حقيقت بركه‌ها نمادي از بهره‌گيري بشر از طبيعت است. مردمان اين ديار براي مهار آب‌هاي باران، سيلاب‌ها و جلوگيري از هدر روي آب باران و معمولاً براي تأمين يك ساله آب آشاميدني خود به ساخت آب انبار (بركه) مي‌پرداخته‌اند. طبيعت خشن كه منطقه جنوب فارس را از داشتن آبشار، چشمه، رودخانه و آب شيرين محروم كرده است باعث شده تا مردمش براي بقا و زندگي راه‌حل‌هاي متفاوتي را پيدا كنند. يكي از اين راه‌ها ساخت آب?انبار براي مقابله با بي‌آبي بويژه در فصل تابستان است. بركه‌ها را در مسير رودخانه‌هاي فصلي يا در سراشيبي‌هاي متناسب براي جمع‌آوري آب مي‌ساخته‌اند. البته مردم سعي مي‌كرده‌اند تا اين بركه‌ها در حاشيه جاده‌ها، دامنه كوه‌ها، اطراف روستاها و بويژه از مسير راه‌هاي مالرو، كاروان‌ها يا در كنار كاروانسراها ساخته شوند. از آنجا كه نزولات آسماني در منطقه جنوب فارس بويژه لارستان بسيار كم بوده و طبعاً سفره‌هاي آب زيرزميني منطقه كم آب يا به دليل بافت و ساختار لايه‌هاي زمين شور و تلخ است و از طرفي نزول باران نيز در فصل زمستان اندك است بنابراين مردم براي بهره‌گيري از آب شيرين مجبور به ساخت بركه (آب انبار) هستند. ساخت آب انبار در اين منطقه كه در حال حاضر نيز انجام مي‌گيرد، بسيار پرهزينه ، وقت‌گير و زحمت آور است. يك آب انبار در منطقه جنوب فارس بويژه شهراوز كه به شهر آب انبارها معروف است. شامل 1ـ مخزن آب است كه در گذشته توسط كارگران و امروز به وسيله دستگاه‌ها و ماشين‌آلات حفر مي‌شود. اين مخزن استوانه‌اي بوده و عمق آن به 10 و قطر آن به 12 متر مي‌رسد. چون اين آب انبارها توسط نيكوكاران ساخته مي‌شود عمق و قطر آنها بستگي به بودجه و اعتبار شخصي افراد دارد. 2ـ پاگانه (پلكان) ـ از پلكان براي وارد شدن به آب انبار استفاده مي‌كنند و در قسمتي از بدنه مخزن شياري به پهناي بيش از يك متر مي‌سازند كه در اين شيار سنگ‌هاي تراشيده محكم به عنوان پلكان نصب مي‌شوند. كف و ديواره مخزن را در قديم از سنگ و ساروج و امروز از سنگ و سيمان (بتون) مي‌سازند تا آب نتواند نفوذ يا خارج شود. اگر در اين مورد دقت نشود آب انبارهايي كه خالي از آب باران باشند به وسيله آبهاي فاضلاب شهر و روستا و چاه‌هاي مجاور داراي آب مي‌شوند، يا آب انبارهايي كه از آب باران پر باشند به سرعت تخليه مي‌شوند. و در اين حالت مي‌گويند بركه شكسته است.

در قديم در 8 كيلومتري شرق اوز يك آب انبار نسبتاً بزرگ وجود داشته است كه بر اثر بي‌توجهي شكسته مي‌شود و حتي چند بار هم آن را تعمير و مرمت مي‌كنند ولي به دليل ساختمان لايه‌هاي زمين كه خاك رس بوده و سنگ و ساروج نتوانسته آنجا را خوب پوشش دهد، مرتب شكسته مي‌شود لذا به بركه شكسته معروف شده و حالا يك منطقه بزرگ در شرق شهر اوز به نام بركه شكسته معروف است. مخزن بركه (استوانه) را اندازه‌گيري و نيمه آن را به وسيله يك سنگ محكم و قطور نشانه مي‌گذارند و اين سنگ به نام سنگ نيمه معروف است و براي مردم هم حجم و اندازه بركه مشخص مي‌شود.3ـ پيش از ورود آب به بركه يك حوض كوچك كه در زبان محلي به آن دست دره مي‌گويند، مي‌سازند. تا گل و لاي و مواد زائد همراه آب ابتدا در دست دره رسوب كند و پس از آن آب وارد بركه شود. 4ـ سوراخ ورود آب به بركه بستگي به مكان ساخت بركه (از قبيل رودخانه، سراشيبي يا مسافت زمين باران گير كه آب باران در آن جمع مي‌شود) يا اندازه بركه دارد. 5 ـ به محل برداشت آب كه ارتفاع آن دو و عرض آن يك متر است تي‌تخ گفته مي‌شود. معمولاً تعداد تي تخ‌ها دو عدد است ولي در بركه‌هاي بزرگ تعداد آنها به چهار و بيشتر مي‌رسد. تي‌تخ ها را درست روبروي هم مي‌سازند. تا هوا به خوبي كوران كند و باعث خنكي آب انبارها و خنكي مكان تي تخ هم بشود. بسياري از رهگذران در مسير راه‌ها در تي تخ بركه‌ها به استراحت مي‌پردازند. در بعضي از بركه‌ها تي تخ را بزرگ و ادامه دار مي‌سازند و محل اتراق تابستاني بسياري از مسافران نيز مي‌شود. چون جايي بسيار خنك و باصفا است.

6ـ سقف بركه‌ها گنبدي شكل است و مخزن اصلي بركه را پوشش مي‌دهد. ساختن گنبد براي سقف آب انبارها بويژه در بركه‌هاي بزرگ، كار هر كسي نبوده و معماران ويژه مي‌توانند اين كار را انجام دهند. مصالح به كار رفته در ساخت گنبد در قديم بيشتر از سنگ و گچ و رويه آن از ساروج بوده است و امروز هم همان مصالح را به كار مي‌برند ولي به جاي ساروج براي پوشش رويه از كاهگل كه بر اثر اشعه آفتاب و در زمان سرما براي انقباض و انبساط خوب جواب مي‌دهد استفاده مي‌كنند و از طرفي اين كاهگل محافظ خوبي براي سنگ و گچ به كار رفته در ساخت گنبد است. و از نفوذ گرما و سرما هم جلوگيري مي‌كند و آب بركه در تابستان خنك و در زمستان يخ نمي‌زند. 7- در هر بركه براي اين‌كه سقف آن گرفته شود ابتدا يك قرص چيني مدور پهني به پهناي دو متر مي‌سازند. كه پايه سقف بر روي يك متر آن استوار است و اين شالوده و پي را در زبان محلي قرص بركه مي‌نامند.8- در خط‌الراس گنبد يعني انتهاي گنبد سنگي استوانه‌اي زيبا و تراشيده نصب مي‌كنند كه به كاكل معروف است و از دور نشانگر بركه است.9- آب انبارهاي منطقه جنوب در بالاي تي تخ‌ها داراي سردر زيبا هستند كه در قسمت بيروني اين سردرها كتيبه سنگي نصب مي‌شود.

10- دركتيبه سنگي بيشتر نام بركه، سازنده وسال ساخت و نام معمار و سازنده بركه حك شده‌است

11- دست انداز، در تي نخ‌ها سنگي تراشيده به ارتفاع75 سانتي‌متر و به پهناي يك متر نصب مي‌شود تا مانع سقوط انسان و حيوان به بركه شود.12- سوراخ خروج آب در مقابل سوراخ ورود آب، سوراخي تعبيه مي‌شود تا آب اضافي بركه از همان جا به بيرون برود و از طرفي اين سوراخ هم در مقابل سوراخ ورودي آب درست مي‌شود تا باز هم هوا كوران كند و باعث خنكي آب شود.

آب انبارهاي لارستان

بيشتر آب انبارهاي شهرستان‌هاي لارستان، گرانش، خنج، بستك، لامرد و مهر به صورت استوانه‌اي و گرد است اما در بعضي روستاها نيز آب انبارهاي مستطيل شكل وجود دارد كه البته تعداد آنها بسيار كم است. در قديم و بعضا امروز بيشتر مردم اين شهرستان‌ها آب شيرين وآشاميدني خود را از آب انبار تامين مي‌كنند. اما اخيرا به لوله‌كشي از سد سلمان فارسي مردم شهرستان‌هاي لارستان، گراش و خنج از آب آشاميدني سالم و بهداشتي استفاده كرده و ديگر آب انبارها به صورت گذشته كاربرد ندارد. ولي آب آنها هنوز هم مورد استفاده قرار مي‌گيرد. و بسياري از افراد آب بركه را بر ساير آبها ترجيح مي‌دهند. ناگفته نماند كه بيشتر آب انبارهاي واقع در اين شهرستان‌ها به دلائل مختلف از جمله نبود آبراه،‌ بهداشتي نبودن مسير آب‌ها، ساختمان سازي، لوله‌كشي آب در شهر بلا استفاده مانده و بيشتر به صورت نماد و آثار به جا مانده و نشاني از كوشش مردم براي بهره‌گيري از مواهب طبيعي هستند. البته خشكي‌هاي مداوم و كمبود آب در منطقه باعث شده تا سلطه آب انبار بر منطقه از دست نرود و مردم همچنان نگاهي ويژه و مقدس نسبت به آب انبار(بركه) داشته باشند. آب انبارها در منطقه جنوب فارس آنقدر با اهميت و ارزشمند هستند كه نام نيكوكاران با نام آب انبارها عجين شده‌ است. و در گذشته هركس كه مي‌خواسته يك كار عام المنفعه را انجام بدهد. در نخستين گام براي تامين آب آشاميدني به ساخت آب انبار(بركه) مي‌پرداخته‌است. در اين مناطق سال پرآب و سال كم آب خشكسال با نماد بركه(آب انبار) توصيف مي‌شود. شهرستان لارستان نسبت به ديگر شهرستانهاي فارس بيشترين تعداد آب انبار را دارد و دليل آن را مي‌توان در مرحله نخست گستردگي و پراكندگي منطقه، جمعيت زياد، قرارگرفتن در مسير راه‌هاي ارتباطي و وجود مراكزتجاري و فرهنگي دانست.

آب انبار سلفي

شهر اوز مركز بخش كهن اوز واقع در لارستان به شهر آب انبارها معروف است. در اين بخش بيش از 7500 آب انبار بزرگ و كوچك وجود دارد. اطلاعات ما از ساخت نخستين آب انبار در منطقه كم است ولي برابر اسناد و سوابق موجود آب انبار سلفي را مي‌توان به عنوان قديمي‌ترين آب انبار شهر اوز معرفي كرد. تاريخ ساخت اين آب انبار به حدود 750 سال پيش يعني دوران تيموريان مي‌رسد. مصالح به كار رفته در اين آب انبار، سنگ، گچ و ساروج است بركه سلفي تاكنون چندين بار مرمت و تعمير شده‌ است. اين بركه در محله نخلستان برنه در شمال شهر اوز واقع است. در قديم محل ساختمان بركه خارج از شهر و در مسير ورودي به دروازه شهر بوده است. و راز ماندگاري بركه سلفي وجود گچ كوپال است. اين گچ را اهالي در محل تهيه مي‌كردند و دانه‌هاي آن بسيار درشت بوده و بسيار محكم و قوي است بركه سلفي را مي‌توان قديمي‌ترين بركه جنوب فارس ناميد. كه متاسفانه امروزه در وضع نامناسبي قرار دارد. كاكل سنگي اين بركه فروريخته و شكافي در قست بالايي سقف ايجاد شده‌است كه به زوال سريع تر بركه كمك مي‌كند. هر چند بركه سلفي در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده‌است ولي بي‌توجهي به آن زمينه نابودي اين بركه قديمي را كه نماد سختكوشي مردم است فراهم ساخته است.بزرگترين بركه شهر اوز بركه ملامحمد است كه از بركه‌هاي برجسته و مشهور شهرستان لارستان به شمار مي‌آيد. اين بركه به نام باني ساخت آن يعني ملامحمد كراماتي معروف شده است. بركه ملامحمد به شكل مدور و داراي سقف گنبدي زيبا است. كه بر روي قرص بركه استوار است. مصالح به كار رفته در ساخت بركه ملامحمد سنگ،‌ ساروج و گچ است. اين بركه در چندين مرحله تعمير و مرمت شده است. به طور كلي بركه‌ها(آب انبارهاي) منطقه اوز با پلان مدور وسقف گنبدي يا مستطيل با طاق آهنگ ساخته شده‌اند.

گزارش: احمد خضري

منابع و ماخذ

1- تاريخ دلگشاي اوز- محمدهادي كرامتي2- بررسي آثار تاريخي اوز- حميراكمال

3- آب انبارها، پرويز ورجاوند

دوشنبه|ا|19|ا|دي|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 207]