تاريخ انديشه

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: تاريخ انديشه
خبرگزاري فارس: هنوز نشانه‏هاى پژوهش مدرن در تاريخ انديشه در نيمه قرن بيستم روشن نشده بود كه تندباد ساختارگرايى وزيدن گرفت كه مى‏كوشيد يا بازنگرى راديكال تفسير تاريخى و تلاش براى ابطال ادعاى "انحصار قدرت بر تفسير پديده‏هاى بشرى " آن تاريخى گروى را به شكل عام بى اعتبار كند. در نتيجه اين تلاش، مكتب تاريخى جديدى شكل گرفت كه كوشش خود را به كشف نشانه‏هاى عام تمدن‏ها معطوف كرد.

فلسفه در طول تاريخ بشريت، همواره به مثابه مادر علوم معرفى شده است. فلسفه پس از آن كه در مباحث سه گانه اصلى‏اش، يعنى ماوراء الطبيعه، معرفت شناسى و ارزش شناسى شمارى از قضاياى مرتبط و نامرتبط مورد بحث قرار گرفت، مبحث معرفت شناسى از آن جدا شد و به علوم متعددى تبديل گرديد كه موضوعش روش‏هاى مختلف پژوهش بود، و سپس مبحث ارزش‏شناسى از آن جدا شد و به شكل علمى مستقل با نام علم اخلاق در آمد، اما با ظهور علم الاجتماع، فلسفه سياسى به ميراثى سنتى تبديل شد و جامعه انسانى بيش از آن كه مبتنى بر نظريه‏پردازى باشد، مبتنى بر تحليل شد.

علوم اجتماعى نيز در مسير خود شاهد جدايى برخى از مباحث علوم بود، كه هر كدام در موضوع خود به علمى مستقل و داراى روشى خاص تبديل شد، اما علم تاريخ در مسير خود توانست به لحاظ موضوعى تا حدى ثباتش را حفظ كند، و شايد تنها فلسفه تاريخ را بتوان استثناى اين قاعده شمرد كه پلى ميان فلسفه و تاريخ زده است. علم تاريخ انديشه نيز اشارت به تولد علم جديدى دارد كه بر اثر لقاح فلسفه و تاريخ زاده شده است. اين علم در مطالعه انديشه‏هاى بشرى، چگونگى بقا و استمرار انديشه‏هايى را كه باقى مانده واستمرار يافته اند برجسته مى‏كند.

در مقابل، صورت‏ها و زمينه‏هاى نابودى انديشه‏ها و مفاهيم ديگر را كه به سرعت و بدون مشاركت در تمدن سازى نابود شده‏اند نيز به صورت برجسته نشان مى‏دهد. از اين گذشته، طبيعت نگاه اين علم به انديشه‏ها چنين است كه انديشه را صرفا محصول عقل مجرد نمى داند و در هر ايده و انديشه اى تأمل مى‏كند و رابطه آن را با لحظه تاريخى اش و زمينه‏هاى اجتماعى متفاوتش بررسى مى‏كند.

اين تعبير ناظر به انديشه‏هاى پيشينى پژوهشگر نسبت به مدلول عقل تاريخى و اجتماعى است كه دراين مطالعه به روشنى آشكار است.

با اين حال، اين پژوهش به آرايى اشاره دارد كه از نيمه قرن نوزدهم در مكتب ماركسيسم رواج يافت، و هم چنين درنگى دارد در وضعيت علم و تبلور آن به وسيله فلاسفه ديگر پيش از اين دوره كه داراى رويكردى غيرتاريخى بوده‏اند و نيز تأملى دارد در تحولى كه در زمينه تاريخ انديشه در نيمه دوم قرن بيستم پس از شكوفايى علوم زبانى و نشانه‏شناسى و به ويژه در سايه ساختارگرايى اتفاق افتاد كه اين خود نشانه شموليت اين كار است.

نويسنده در بحث تاريخ انديشه‏ها مى‏گويد كه تاريخ انديشه به مثابه شاخه علمى جديدى از تاريخ مدرن است، كه هويت آن هنوز به سبب دگرگونى موضوع و عدم دقت مرزهاى آن و تفاوت سرچشمه‏هاى اصول آن، هويتى ناروشن دارد. البته آراء پيرامون ريشه مدرن تاريخ انديشه متفاوت است، ولى با اين حال نويسنده اشاره اى به ريشه قديمى اين علم نمى‏كند. اما به پاره اى آراء پيرامون ريشه جديد اين علم اشاره مى‏كند. پاره اى مورخان بر آنند كه اين علم در عصر رنسانس در اروپا و به ويژه به دست فرانسيس بيكن (1561- 1626) ظهور يافت كه در كتاب " پيشرفت علم" به ويژگى‏هاى اين نوع از تاريخ اشاره مى‏كند.

با اين حال، گروهى ديگر معتقدند كه اين علم در عصر روشنگرى در قرن هجدهم ظهور يافته و با ظهور مورخان فلسفه‏پردازى مانند ولتر (1694-1778) مرتبط بوده كه كوشيدند پيشرفت را به ارتقاى عقل پيوند دهند. نويسنده، هم‏چنين تعبيرهايى را به كار مى‏برد كه در انديشه غربى، اصطلاحاتى سايه دار و جانبدارانه است كه مبتنى بر پيش فرض‏هايى است؛ مانند اعتقاد به تكامل عقل بشرى طى مراحل مشخص در روندى خطى. نويسنده با ناديده گرفتن اين نكته نتيجه مى‏گيرد كه اين آراء به رغم تضادشان با هم، پرده از نياز ضرورى به وجود شاخه اى علمى بر مى‏دارد كه بايد ويژگى‏ها و نشانه‏ها ى عمومى علم را بررسى كند و ميان آن و عصرى كه توليدشان كرده است پيوند بر قرار كند و اين فرايند است كه به باور نويسنده مراحل نهان تاريخ انديشه در چهره سنتى‏اش را آشكار مى‏كند.

اين نياز به چنين شاخه علمى‏اى و اين تكوين كند در حالت خميرگى‏اش هم‏چنان باقى ماند تا در 1882 بروز يافت و در اين بخش است كه نويسنده به شرايط عينى ظهور اين علم اشاره مى‏كند؛ زيرا از زمان فرانسيس بيكن، رشد علوم و انديشه‏ها در غرب هم زمان با فروپاشى مستمر و روز افزون فعاليت‏هاى مختلف تمدنى اتفاق مى‏افتد هر چند اين روند در نيمه اول قرن بيستم ابعادى دهشتناك مى‏يابد و در سطح سياسى اتحاد اروپا فرو مى‏پاشد و ملل جهان از تحقق وحدت ناتوان مى‏مانند، اما اين ربط ميان حالت پراكندگى معرفتى و سياسى كه نويسنده بر قرار مى‏كند، اشاره به ماهيت روابط تأثير و تأثر متقابل ميان معرفت و واقعيت در تجربه غربى دارد. براى مثال، داروينيسم به مثابه نظريه اى در زمينه زيست‏شناسى ظهور يافت و از دل آن داروينيسم اجتماعى و سياسى سربر آورد و به همين ترتيب ديگر ايده‏ها و انديشه‏ها.

نويسنده در سياق تاريخ نگارى و تحليل به اين نكته اشاره مى‏كند كه اقسام معرفت به سوى تشتت رو نهاد و هيچ علمى قدرت كافى براى جمع و جور كردن ديگر علوم به دست نياورد؛ زيرا از زمان قرون وسطى الهيات قدرتش را بر اقدام به اين مهم از دست داد و فلسفه از بخشى از مساحت متافيزيك به نفع علوم جديد كوتاه آمد و حتى خود علم به علومى متعدد تقسيم شد و انديشه سياسى و تاريخى از سخن گويى به زبان كليات باز ايستاد و تخصصى و فرد گراتر و جزئى نگرتر شد و از توجهش به قوانين عمومى و كلان دست كشيد.

از اين جا نياز ضرورى به علم تاريخ انديشه احساس شد تا با پوزيتيويسمى كه در آن دوره در تمام علوم اجتماعى به اوجش رسيده بود رويارويى كند. با اين كه نويسنده معتقد است كه نقش اساسى اين علم تأسيس نگره‏اى به تمدن‏ها به مثابه كيان‏هايى يكپارچه و حفظ استقلال روش‏هاى تمام علوم اجتماعى از علوم طبيعى است، اما اين علم تلاشى براى جست وجوى نقطه ثبات در گردونه شدن‏ها و پيوندهايى است كه جامع و كاشف كليات است. بنابراين، اين علم پاسخى به نداى فطرى و نقشى است كه بايد دين بدان اقدام مى‏كرد و علم با واقع گرايى و جزئى گرايى اش نتوانسته است بر جايش بنشيند.

ديلتاى، بنيادگذار تاريخ انديشه
سال 1882 نه تنها نسبت به تاريخ انديشه، بلكه نسبت به علوم انسانى در شكل عامش سالى سرنوشت ساز بود. در اين سال و در شرايطى كه پوزيتيويسم بر علوم سلطه يافته بود و در اوج جوانى اش به سر مى‏برد، و مروجان پوزيتويسم يگانه راه جبران پس ماندگى علوم انسانى نسبت به علوم طبيعى را اجراى روش تجربى براى رسيدن به قوانين كلى مى‏دانستند، ويلهلم ديلتاى (1833- 1911) كرسى هگل در دانشگاه برلين را در اختيار گرفت. ديلتاى، بنيان گذار حقيقى علم تاريخ انديشه، تاريخ را بر صدر علوم فكرى نشاند و داورى مسائل تاريخى را به دست عقل بشرى سپرد.

انسان از نگاه ديلتاى موجودى تاريخى است كه خود را از رهگذر تجربه‏هاى عينى زندگى و نه تأمل عقلى مى‏فهمد و ماهيت و اراده‏اش چيزهايى نيست كه از پيش مشخص شده باشد؛ زيرا او خود را به شيوه‏اى غير مستقيم از راه تفسير تعبيرات ثابتى كه به گذشته بر مى‏گردند مى‏فهمد. خود تاريخ نيز داده‏اى عينى در گذشته نيست، بلكه داده‏اى متغير است. وى مى‏گويد: ما در هر عصرى، گذشته را از رهگذر تعبيراتى كه براى ما باقى مانده است به شكل جديدى مى‏فهميم. هر گاه در زمان كنونى شرايطى عينى مشابه شرايط گذشته پديد آيد، فهم ما از گذشته نيز بهتر خواهد بود.

در قرن بيستم، به ويژه پس از انتشار آثار كامل ديلتاى و ترجمه آن در دهه بيست جايگاه تاريخ انديشه محكم تر و همه‏گيرى آن بيشتر شد. فضاى سياسى آشفته ميان دو جنگ جهانى و چالش‏هاى فكرى همزمان با آن به تطور تاريخ انديشه و توسعه آن كمك كرد و پاره اى از برترين فلاسفه قرن بيستم را به خود جذب نمود: از ميان مورخان، ارنست كاسيرر و فردريك ماينكه را كه نگاه ديلتاى را چندان گسترد كه شامل انديشه سياسى هم شود و ميشل فوكو كه تاريخ انديشه سنتى را به نقد كشيد و روش جديدى عرضه كرد، كه نام باستان شناسى معرفت بر آن نهاد. و هم‏چنين، آرتور لوفگاى را كه براى ورود علم تاريخ انديشه به آمريكا تلاش فراوان كرد و كارل مانهايم كه با بيرون كشيدن اين علم از انتزاعيات و پيوند دادن آن با تاريخ اجتماعى به غناى آن افزود.

دائرة المعارفى بزرگ از اين علم منتشر شده و اكنون گروه‏هاى مطالعاتى و مراجع و برنامه‏هاى علمى در تاريخ انديشه در بسيارى از دانشگاه‏هاى امريكا و اروپا وژاپن فعالند.مجله تاريخ انديشه نيز از 1940 تاكنون در نيويورك منتشر مى‏شود و برجسته ترين نويسندگان در زمينه تاريخ انديشه در غرب برنارد گروتهاوزن و فدريكو شابد و پل هازارد و دانيل مورينيه هستند.

ويژگى‏هاى تاريخ انديشه
ويژگى تمايز بخش علم تاريخ انديشه نسبت به انواع ديگر تاريخ، اين است كه بر دنياى درونى انديشه تمركز مى‏كند و نه جهان بيرون از حيات علمى" اما انديشه‏هايى كه مدار اهتمام اين علم‏اند، انديشه‏هايى هستند كه بخت گسترش و انتشار را مى‏يابند. كليد راز واژه انتشار اين است كه معانى متعددى از آن فهميده مى‏شود، مانند انتشار در بيرون از حوزه يك علم و يا انتشار از طريق جماعت‏هاى انسانى. از اين‏رو، اين علم، الگوى علمى براى رابطه ميان حوزه‏ها و زمينه‏هاى معرفتى مختلف است؛ زيرا انتشار و هجرت انديشه‏ها را پى گيرى مى‏كند.

به تعبير فوكو " مبادلاتى را كه ميان عرصه‏هاى معرفتى و هجرت انديشه‏ها با يكديگر انجام مى‏شود، از خلال نشان دادن چگونگى‏انتشار معرفت پى‏گيرى مى‏كند و مناسبتى براى زايش مفاهيم فلسفى پديد مى‏آورد و آن را پى‏گيرى كرده و گاه خود را نيز ابراز مى‏كند... و نشان مى‏دهد كه دشواره‏ها، مفاهيم و انديشه‏هاى محورى چگونه حوزه فلسفى‏اى را كه در آن شكل گرفته‏اند رها مى‏كنند و به گفتمان‏هاى علمى يا سياسى تبديل مى‏شوند.

به اين ترتيب، موضوع تاريخ انديشه بين فلسفه و تاريخ تمدن قرار دارد و يكى از اهداف برجسته اش پرده بردارى از گروه معينى از انديشه‏ها است كه در پس هر انديشه صورى‏اى وجود دارد و يا شرط آن به شمار مى‏آيد؛ زيرا اين انديشه‏ها، پيش فرض‏هايى هستند كه مردم آنها را از محيطهاى فكرى اشان كه غالبا درك كاملى از آنها ندارند و كمتر بدان تسليم مى‏شوند، مى‏مكند؛ درست همان گونه كه گياه ، آب را از طريق تراوش مى‏مكد؛ يعنى اين كه تاريخ انديشه بر انديشه‏هايى متمركز مى‏شود كه بهتر است آنها را ايمان‏ها (باورها) ناميد. " در تاريخ بشر انديشه‏هايى ظهور مى‏يابد كه ما تنها به آنها به چشم انديشه نمى‏نگريم، بلكه به آنها ايمان مى‏آوريم؛ مانند آزادى، عدالت، پيشرفت... و بديهى است كه مثل چنين افكارى از كليدهاى فهم شخصيت ملت‏ها و جوامع و عصرهاست و تفاوت تاريخ انديشه با تاريخ تمدن اين است كه تاريخ انديشه به انديشه‏هاى تمدن به معناى عالى اش كه در فلسفه و هنرها و ادبيات و علوم و حتى سطوح مختلف تكنولوژى اهتمام دارد.

نقش انديشه در تاريخ
نويسنده در اين بخش از كتاب مى‏گويد كه طرح اين پرسش به ظاهر ساده در سطح گسترده در اواخر قرن نوزدهم اتفاق افتاد، زمانى كه بلا فاصله پس از انتشار كتاب روح انقلابى پيش از انقلاب (بر سر اين كه 1715-1789) تاليف فليكسى روكان ميان مورخان فرانسوى بر سر اسباب و علل انقلابشان نزاع در گرفته بود. چكيده اين كتاب اين است كه، انقلاب ملت فرانسه نه با انديشه عدالت و برابرى به راه افتاد و نه با نوشته‏هاى ولتر و روسو و مونتسكيو و ديگران، بلكه عامل محرك اين انقلاب ستم‏هاى عملى آشكار بود؛ فرانسوى‏ها زمانى به راه افتادند كه شكمشان گرسنه و جيبشان خالى شده بود و مسئوليت اين تنگدستى‏ها را بر دوش دولت مى‏افكندند. بنا بر اين اگر مى‏خواهيم اسباب و علل اين انقلاب را به درستى درك كنيم ...بايد به شناسنامه زندگى روزانه و وضع اقتصادى مردم رجوع كنيم.... بايد به طور خاص و اخص به شكايت‏هاى رسمى مراجعه كنيم.

تا سال 1906 به اين كتاب پاسخى داده نشد. در اين سال ماريو روستان، كتاب " فلاسفه و جامعه فرانسوى در قرن هجدهم " را منتشر كرد. وى در اين كتاب تاكيد كرد كه انديشه فلاسفه عامل تمايز ناآرامى‏هاى ناكام 1715 از انقلاب ملى 1789 بود. اين دو موضع تا حد فراوانى لب اختلافات فلسفى ايدآليسم و ماترياليسم را باز مى‏نمايد كه در قرن نوزدهم با هگل و ماركس به اوج خود رسيد. اختلاف بر سر اين بود كه آيا انديشه‏ها محرك مردم براى كار است يا شرايط مادى؟ عصام عبدالله معتقد است كه اختلاف بر سر اولويت هر كدام از انديشه‏ها و منافع در حركت بخشى مردم اساسا اختلافى بى ثمر است؛ زيرا بدون هر كدام از اين دو، جامعه بشرى جامعه اى فعال نخواهد بود و بلكه تاريخ بشرى اساسا بى معنا خواهد بود.
با اين حال، ظاهر امر گوياى آن است كه تاريخ انديشه مبتنى بر پيش فرضى است كه مفاد آن اين است كه " عقل يا روح بالاترين قدرتى است كه در پس هر پيشرفتى در تاريخ قرار دارد" و اين بدان معناست كه وى به ايدآليسم مايل است؛ با اين حال اگر به دقت بنگريم در خواهيم يافت كه روح يا عقل نقش وساطت ميان ايده آل و ماده را دارد؛ زيرا انديشه‏ها مردم را به كار وادار نخواهد كرد، مگر زمانى كه در ميانشان ايمان زنده و قوى شكل گرفته باشد؛ يعنى اين كه ايمانى بر انگيزاننده به كار بايد در ميان باشد.

اصطلاح partideelle la كه جادليه برساخته است، اهميتى بسزا در پايان دادن به نزاع ميان ايدآليسم و ماترياليسم و پرده برداشتن از نقش عملى تاريخ انديشه داشته است. وى تبيين كرد كه فرآورده‏هاى مادى بشر ضرورتا شامل بعد فكرى و معنوى است و خود انديشه به قدرتى مادى تبديل مى‏شود، كه در نتيجه، توجيهى براى تقسيم جهان فلسفى به قدرت مادى و ايده آل وجود ندارد. اهميت اين رهيافت جادليه از آن روست كه وى از منتقدان راديكال ماركسيست بود و با اين ايده جديد هم از ماركسيست خود شانه خالى نكرد و هدفش تكامل و تطور بخشيدن به ابعادى زنده از انديشه ماركس بود. وى در همين حال از آنچه كه علم و عصر پشت سرش نهاده، شانه خالى مى‏كند و نويسنده ( فليكسى روكان) را به بازانديشى در مسأله غلبه و يا سلطه به هدف رهاندن پژوهش علمى از قالب‏هاى از پيش آماده فرا مى‏خواند.

در حققيقت، آنچه كه نويسنده آن را راه حل سازش افكنانه ميان بعد مادى و بعد ايده آل مى‏خواند، صرفا راه حلى ماجراجويانه است كه در آن ايده آليست به ايده آليستى اسمى و ماترياليست عينى تبديل مى‏شود؛ به شيوه اسپينوزا كه واژگان داراى بار معنايى ايده آلى را از مرز معنايى اشان بيرون آورد و بر پديده‏هاى مادى صرف اطلاق كرد؛ مانند مقوله خدا و طبيعت، مانند آن.

پژوهش در تاريخ انديشه
تاريخ انديشه، چكيده انديشه ديگران، تجربه‏ها، ژرف نگرى‏ها و پاسخ‏هايشان به پرسش‏هاى محورى در طول قرن‏ها را به ما عرضه مى‏كند. به رغم تفوق ما بر گذشتگان در غالب زمينه‏هاى معرفتى ، ما خود و جهان را از نگاه خود مى‏بينيم و اين نگاه قطعا بايد خاص و محدود و جزئى باشد و در نتيجه ما همواره نيازمند مطالعه كيفيت درك ديگران هستيم. از ديگر سو، ما عادتا از جهان به صيغه مفرد سخن مى‏گوييم؛ گويى كه جهان واحدى وجود دارد، در حالى كه در حقيقت جهان‏هاى متعددى داريم كه گاه هماهنگ و گاه متناقضند؛ زيرا جهان فيلسوف و جهان الهيات دان وجهان جامعه‏شناس و جهان زيست شناس و جهان هنرمند و... يكى نيستند.

از اين رو، همواره نياز به تركيب فكرى جديدى است كه از اين جهان‏ها فراتر رود و اين همه را با هم جمع كند؛ زيرا عقل انسانى تحت تأثير آنچه تناقضات وضع تاريخى و وضع بشرى ناميده مى‏شود، چنين مى‏ديد كه اين تركيب ضرورى است و ريخت بندى‏اش به گونه‏اى ضرورى است؛ زيرا اين تناقض‏ها به سبب وجود خود يا با ديالكتيكش به كشف عقلانيتى عام كه آن را كنترل كند و از آن فراتر رود مى‏انجامد. علم تاريخ حد فاصل ميان فلسفه وتاريخ است و در هدف هر دو شريك است و بهترين ابزار براى مطالعه تحول و نسبى و مشروط با هم و بلكه نشان دادن چيزى است كه در ميانه تحول، تغيير مى‏كند. اين شاخه علمى مى‏تواند تبيين كند كه چگونه انديشه‏هاى مشخصى نه تنها رواج مى‏يابد، بلكه در بناى تمدن‏هاى بزرگى سهيم مى‏شود، در حالى كه انديشه‏هاى ديگر عمر چندانى نمى كند. تاريخ انديشه وجود رابطه اى يكپارچه ميان حقيقت و ريشه‏هاى تاريخى انديشه را مسلم مى‏انگارد؛ زيرا هر انديشه‏اى در محيطى مشخص سر برمى‏آورد و ديدن آن در حالت اصلى اش شرط فهم كامل آن است و طبعا به فهم ماهيت آن كمك مى‏كند.

انتشار انديشه‏ها آن گونه كه قاموس تاريخ انديشه مى‏گويد، در سه فضا يا جريان انجام مى‏شود:

1. جريان افقى از راه سازمان‏هاى علمى مختلف و در محيط و عصر معين؛
2. جريان خطى تاريخى از رهگذر عصرهاى مختلف؛
3. اما جريان سوم محل تقاطع دو رويكرد سابق در دشواره‏هاى مشخصى است كه مختص عصر يا محيط فرهنگى‏است و " عمق" ناميده مى شود.

در مقابل اين سه جريان، سه گونه از مطالعات مقايسه اى در تاريخ انديشه قرار مى‏گيرد:

1. مطالعات عرضى، كه با زمان و مكان مشخص مى‏شوند؛
2. مطالعات خطى كه بر سير تحول ايده يا مفهوم در طى عصرها تمركز دارد؛
3. مطالعاتى كه دو گونه گذشته را با هم دارد و به شكل اساسى بر عمق تمركز مى‏كند.

از نمونه‏هاى كلاسيك گونه اخير، كتاب " حلقه بزرگ هستى" آرتور لوفگاى ( 1936) است كه وى در آن به تحليل ساختار درونى مؤلفه‏هاى انديشه يا به تعبير خود وى " واحدهاى بزرگ انديشه‏ها مى‏پردازد. اين واحدهاى بزرگ، تداوم و تدريج و كمال يابى است و اينها وصف چارچوب تاريخى و فرهنگى انداموار انديشه‏ها نيست، بلكه خلاصه‏اى تحليلى و پژوهشى در تاريخ انديشه است. وى اين واحدها را به مثابه عواملى مساعد براى تفكيك انديشه‏هاى مركب و محورى‏اى كه پشت غالب جنبش‏هاى فكرى ديگر قرار داشته اند پيشنهاد مى‏كند. الگوى لوفگاى يكى از مهم‏ترين پايه‏هاى پژوهش در تاريخ انديشه سنتى شد و فوكو معتقد است كه ظهور و ارتباط و كليت ، انديشه‏هاى محورى و اساسى بزرگ تاريخ انديشه است.

به رغم اين، تاكنون شيوه معينى براى تحليل ساختار داخلى انديشه‏ها پديد نيامده است. ارنست كاسيرر و كارل مانهايم و فرانكلين پاومر و ديگران تلاش‏هايى كرده‏اند، ولى گويا جز كتاب باستان شناسى معرفت ميشل فوكو كتاب روش‏مند ديگرى نداريم كه به تحليل ساختار درونى انديشه‏ها پرداخته باشد.

ايدئولوژى و تاريخ انديشه
ايدئولوژى ideologie از دو كلمه يونانى idea به معناى انديشه و logoc به معناى علم يا نظريه تشكيل شده است. معناى اين اصطلاح " علم انديشه‏ها" ست. نخستين كسى كه اين اصطلاح را برساخت، متفكر فرانسوى دستوت دوتراسى (1757- 1936) بود، كه در اواخر قرن هجدهم و اوائل قرن نوزدهم در دو كتابش: "يادداشتى پيرامون ملكه فكر" (1796) و " برنامه ريزى براى عناصر ايدئولوژى" (1801) اين اصطلاح را به كار برد. مقصود وى از اين اصطلاح اشاره به علمى است كه انديشه‏ها را به معناى عامش بررسى مى‏كند؛ يعنى علمى كه به پژوهش در وقايع ناخودآگاه مى‏پردازد و خصايص و قوانين و شكل گيرى آن و پيوند آن با روابطى كه نمايندگى اشان مى‏كند را تعيين مى‏كند.

به نظر مى‏رسد كه پيدايى كلمه ايدئولوژى با گرايش‏هاى حسى يا مادى‏اى كه در فرانسه در خلال قرن هجدهم ظهور يافت مرتبط است؛ زيرا ايدئولوژى، علم انديشه‏ها به شمار مى‏رفت و روش ايدئولوژيك تنها روش علمى اى بود كه فلاسفه در تحليل انديشه‏ها و پژوهش در منابع آنها به كار مى‏گرفتند.

ايدئولوژى‏گرايان، هوادار جماعت فلسفى‏اى بودند كه فيلسوف ماترياليست كاندياك بنياد نهاد كه از سنت تجربى متأثر بوده اند و متافيزيك را رها كردند و به انقلاب فرانسه ارتباط يافتند و غالب آنان نقش آفرينان كودتايى‏بودند كه ناپلئون را به قدرت رساند. آنان انديشه متافيزيكى را كه طبقه حاكم به مدد آن وجود خويش و لميدن خود را بر بستر قدرت توجيه مى‏كرد رد كردند و از ديگر سو، معتقد به آن بودند كه مطالعه انديشه‏ها بايد بر مبانى روان شناختى و مردم‏شناختى باشد و نه بر خاستگاه‏هاى متافيزيكى. واژه ايدئولوژى گرا نخستين بار زمانى به كار رفت كه ناپلئون براى تحقير اين فلاسفه كه با طمع‏ورزى‏هاى استعمارى‏اش مخالف بودند از آن بهره گرفت.

مقصود وى از اين نامگذارى آن بود كه انديشه‏هاى اينان وهم آلود و نسبت به روند نزاع‏هاى سياسى غير واقع بينانه است. از آن زمان اين كلمه معنايى منفى به خود گرفت و بر كسى اطلاق شد كه فلسفه اش صبغه اى مذهبى و دور از حقيقت دارد. ماركس نيز در كاربرد اين واژه از ناپلئون پيروى كرد، اما لنين از آن برداشتى مثبت داشت و متفكر ماركسيست آنتونيو گرامشى‏اهتمامى ويژه بدان داشت چندان كه نظريه پرداز روساخت ناميده شد.

سياستمداران در ايدئولوژى، سلاح جديدى كشف كردند كه به كار سركوب خصم مى‏آمد و از اين رو آن را با زيركى و هوشمندى به كار بردند. با تبديل كمونيسم از ايده اى صرف به ساختارى سياسى، عصر ايدئولوژى به عصر تحليل - كه وصفى است كه مرتن وايت براى قرن بيستم به كار مى‏برد- تبديل شد. در نتيجه نياز به تحول از روش ايدئولوژيك به روش جديدى از رهگذر جامعه شناسى معرفت كه مبتنى بر تحليل تمامى روش‏هاى فكرى است احساس شد.

هنوز نشانه‏هاى پژوهش مدرن در تاريخ انديشه در نيمه قرن بيستم روشن نشده بود كه تندباد ساختارگرايى وزيدن گرفت كه مى‏كوشيد يا بازنگرى راديكال تفسير تاريخى و تلاش براى ابطال ادعاى "انحصار قدرت بر تفسير پديده‏هاى بشرى " آن تاريخى گروى را به شكل عام بى اعتبار كند. در نتيجه اين تلاش، مكتب تاريخى جديدى شكل گرفت كه كوشش خود را به كشف نشانه‏هاى عام تمدن‏ها معطوف كرد.

سخن آخر اين كه علم تاريخ انديشه پس از شكوفايى زبان شناسى و نشانه شناسى بر خوانش علمى متون مبتنى‏است. از اين‏رو، اين خوانش علمى معرفتى، فراگير است و تحليل لغوى و پرسش تاريخى و تدبير فكرى براى استخراج ديالكتيك نهفته ميان زبان و انديشه و تاريخ را يكجا گرد آورده است.

ممدوح الشيخ
منبع : ماهنامه پگاه حوزه شماره 317
انتهاي متن/

چهارشنبه|ا|14|ا|دي|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 360]