پايه‌گذاران تمدن جديد (18)مفاهيم فطري و عقلگرايي دكارتي

واضح آرشیو وب فارسی:مهر: پايه‌گذاران تمدن جديد (18)مفاهيم فطري و عقلگرايي دكارتي
خبرگزاري مهر - گروه دين و انديشه: پايبندي دكارت به ايده‌هاي فطري او را در سنتي عقلگرايانه قرارمي‌دهد كه پيشينه آن به افلاطون مي‌رسد. "شناخت" سرشت واقعيت از ايده‌هاي عقل به دست مي‌آيد، نه از حواس. بنابراين بخش مهمي از تحقيق متافيزيكي متضمن يادگيري تفكر به‌وسيله عقل است. تمثيل غار اين درونمايه عقلگرايانه را برحسب جهان‌هايي به تصوير مي‌كشد كه از نظر معرفتي از يكديگر متمايز هستند.

ديالكتيك "تأمل نخست"، رويارويي ميان خاص‌گرايي و روش‌گرايي را به تصوير مي‌كشد، به گونه‌اي كه روش‌گرايي ظفرمي‌يابد. براي مثال، تأمل‌گر (درحالي‌كه حساسيت‌هاي تجربه‌گرايانه به زبان مي‌آورد) ادعاهايي روشن و به‌ظاهرموجه نظير "اين‌كه من اينجا در كنار آتش نشسته‌ام، جامه‌ بلند زمستاني بر تن كرده‌ام، اين تكه كاغذ را در دستانم گرفته‌ام و چيزهايي از اين قبيل"ـ مسائلي خاص كه "شك‌كردن درباره آن‌ها كاملا غيرممكن است"، يا اين چنين به نظر مي‌رسد- را به‌عنوان مواردي مناسب براي بنيان‌هاي "شناخت" طرح مي‌كند. دكارت، در مقابل (و در هر سطح از اين ديالكتيك)، از اصول روشمند خود استفاده مي‌كند تا نشان دهد كه وضوح به‌ظاهر موجه چنين ادعاهاي خاصي از عهده كار دشوار اثبات برنمي‌آيد.

پايبندي دكارت به ايده‌هاي فطري او را در سنتي عقلگرايانه قرارمي‌دهد كه پيشينه آن به افلاطون مي‌رسد. "شناخت" سرشت واقعيت از ايده‌هاي عقل به دست مي‌آيد، نه از حواس. بنابراين بخش مهمي از تحقيق متافيزيكي متضمن يادگيري تفكر به‌وسيله عقل است. تمثيل غار اين درونمايه عقلگرايانه را برحسب جهان‌هايي به تصوير مي‌كشد كه از نظر معرفتي از يكديگر متمايز هستند.

افلاطون آنچه را حواس آشكار مي‌سازند به تصويرپردازي سايه‌وار بر ديوار غاري با روشنايي اندك تشبيه مي‌كند- به‌عبارت ديگر، انگاره‌هاي موجوداتي صرفا تنديسي. او آنچه را عقل آشكار مي‌سازد، به جهاني از موجوداتي كاملا واقعي تشبيه مي‌كند كه آفتاب درخشان آنها را نوراني كرده است. اين تشبيه، به‌گونه‌اي مناسب،مخمصه‌ معرفتي ما را، براساس آموزه‌هاي خود دكارت، به تصويرمي‌كشد. يكي از كاركردهاي روش‌هاي او اين است كه به "شناساهاي" بالقوه كمك مي‌كند تا توجه خود را از تصويرپردازي مبهم حواس به سوي جهان درخشان ايده‌هاي روشن و متمايز عقل معطوف كنند.

شباهت‌هاي ديگري نيز با آموزه افلاطون درباره به خاطرآوردن(تذكر) وجود دارد. تأمل‌گر در "تأمل پنجم"ـ كه روش‌شناسي دكارتي را به كارگرفته است و درنتيجه حقايق فطري درون را كشف كرده است- مي‌گويد: "در ابتداي كشف آن‌ها، به نظر مي‌رسد بيشتر از آن‌كه چيز تازه‌اي آموخته باشم، آنچه پيشتر مي‌دانستم را به ياد آورده‌ام". دكارت، در جاي ديگر، درباره حقايق فطري مي‌‌افزايد:

"ما از طريق قدرت هوش ذاتي خود، بدون هرگونه تجربه حسي، به شناخت آن‌ها نائل مي‌شويم. تمام حقايق هندسي از اين دسته هستند- نه فقط آشكارترين حقايق، بلكه تمامي حقايق هندسي ديگر، هرچقدر هم غامض به نظر برسند، اين‌گونه‌‌اند. بنابراين،‌ طبق نظر افلاطون، سقراط از كودكي برده درباره اصول هندسه مي‌پرسد و از اين طريق او را قادر مي‌سازد كه برخي از حقايق را كه پيشتر بر حضور آن‌ها در ذهن خود آگاه نبود، از آن استخراج كند و به اين ترتيب مي‌كوشد آموزه يادآوري را اثبات كند. شناخت ما نسبت به خدا نيز از همين نوع است".

آزمون فكري مشهور درباره موم، در "تأمل دوم"، قرار است (در كنار ساير چيزها) روندي را توضيح دهد كه ازطريق آن امر فطري را "كشف كنيم". به نظر مي‌رسد كه اين آزمون فكري به تأمل‌گر كمك مي‌كند تا به "ژرف‌نگري كاملا ذهني" دست يابد و با سهولت بيشتر ايده فطري جسم را درك كند.

بنابه گفته دكارت، ذهن ما آكنده از مفاهيم عقلي گوناگون است- مفاهيمي كه مضمون آن‌ها صرفا از سرشت ذهن به دست مي‌آيد. اين مخزن شامل ايده‌هاي رياضي (مثل عدد، خط، مثلث) و منطق (مثل تناقض، ضرورت) و متافيزيك (مثل اينهاني، جوهر، عليت) است. جالب آن‌كه، دكارت براين باور است كه حتي ايده‌هاي حسي ما نيز مضمون فطري دارند.

بر مبناي فهم او از فيزيك مكانيكي جديد، اجسام از ويژگي‌هايي واقعي شبيه به ايده‌هاي حسي ما درباره نور و صدا و مزه و مواردي از اين قبيل برخوردار نيستند، بنابراين تلويحا مي‌توان گفت كه مضمون چنين ايده‌هايي از خود ذهن ناشي مي‌شود. با وجود اين، برخلاف مفاهيم عقلي محض، شكل‌گيري اين ايده‌هاي حسي به تحريك حسي وابسته است.

براساس آموزه دكارت مي‌توان گفت كه ايده‌ها تا آن‌جا فطري هستند كه، درمقابل اكتساب از تجربه حسي، مضمون آنها از سرشت خود ذهن اخذ شود. اين توصيف مي‌پذيرد كه حصول مفاهيم عقلي و مفاهيم حسي،هردو، از منابع ذاتي است، هرچند كه ميزان آن يكسان نيست.

هرچند كه موضوع عقلگرايي در معرفت‌شناسي دكارت شايسته‌ توجهي دقيق است، اما اين نوشتار، دركل، بر تلاش‌هاي دكارت براي دستيابي به "شناخت" بطلان‌‌ناپذير متمركز شده است. به آموزه‌هاي جالب او درباره فطري‌بودن يا، به‌صورت‌ كلي‌تر، به وجود‌شناسي فكر نزد او توجه نسبتا اندكي صورت گرفته است.
يکشنبه 29 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: مهر]

[مشاهده در: www.mehrnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 203]