به مناسبت برگزارى پنجمين همايش آئين هاى عاشورايىمردم و آئين شبيه خوانى

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: به مناسبت برگزارى پنجمين همايش آئين هاى عاشورايىمردم و آئين شبيه خوانى
سليمان مختاري

شبيه خواني يا تعزيه به عنوان شكلي از نمايش، ريشه در اجتماعات و مراسم يادكرد شهادت امام حسين(ع) در ايام محرم دارد و، در طول تكامل، بازنمايي محاصره و كشتار صحراي كربلا محور اصلي آن بوده و هيچ گاه ماهيت مذهبي اش را از دست نداده است. از آنجا كه شيعيان شهادت حسين(ع) را مقدس و رهايي بخش مي دانستند، اجراي مراسم محرم را نوعي تلاش به سوي نجات و رستگاري به حساب مي آورند؛ بعدها نيز پنداشتند مشاركت در نمايش هاي تعزيه، خواه در رديف بازيگران، خواه تماشاگران، آنان را از شفاعت حسين(ع) در روز قيامت بهره مند خواهد ساخت.

تعزيه در شكل تكامل يافته آن، عبارت از مجموعه كنش ها توأم با كلام، اعم از منظوم يا غير منظوم، و بازآفريني و نمايش يك رشته از وقايع، كه هسته اصلي آنها شهادت امام حسين و اهل بيتش در كربلا است. اين كنش ها بايد اعتقاد به مصيبت اهل بيت و پيام آن را تحكيم بخشند و تقويت كنند و روزنه اي براي آزادسازي مجموعه اي از عواطف كه بارزترين آنها تألم و «همدردي» در معني لغوي آن هستند، فراهم آورند. در اين گونه نمايش ها سير وقايع از قبل بر حاضران معلوم است. نمايش تنها اين وقايع را در قالب نمايشي به آنان «يادآوري مي كنند». احساسات خفته را بيدار مي سازد و آتش گيراي نهان را بر مي افروزد. فن نمايش يا هنر شاعري براي اين قبيل احياگري هاست. به اين ترتيب، نه تنها نتيجه نبرد امام حسين در كربلا يا اسارت حضرت زينب(ع) در دمشق يا عروسي بي فرجام حضرت قاسم بر شنوندگان به تفصيل معلوم است، بلكه شخصيت هاي مختلف، اغلب در شروع نمايش آن را پيش بيني مي كنند، با اين قبيل پيش بيني ها، جدا از «لو دادن طرح واقعه» زمينه را براي حالت سوگواري آماده مي سازند.

تعزيه ايران نمايشي آييني است كه قالب و مضمون آن از سنن مذهبي ريشه دار متأثر است. ويليام بيمن مي گويد «بسيار جفاست اگر تعزيه ايراني را نوعي از تئاتر در اصطلاح غربي آن به حساب آوريم، گرچه داراي تشابهي سطحي با تئاتر غربي نيز هست (خاصه هنگامي كه از چشم غرب آموختگان بدان نگريسته شود)، با اين حال، نبايد آن را از اعتبار جايگاه خاص خود در ميان سنن نمايشي بي مانند جهان محروم كنيم. از مدت ها پيش فن نمايش منحصر به شبيه خواني بود كه در دهه اول محرم اجرا مي شد.» شبيه خواني، يا به اصطلاح عامه، تعزيه خواني، عبارت از مجسم كردن و نمايش دادن شهادت جانسوز حضرت حسين، سيدالشهدا، و ياران آن بزرگوار يا يكي از حوادث مربوط به واقعه كربلا بود. در سرتاسر جهان اسلام، ايران تنها كشوري بود كه نمايش (درام) پروراند. سرلوئيس پلي، در اثر خود با نام «تعزيه حسن و حسين» مي نويسد؛

« اگر موفقيت يك نمايش به ميزان تأثيراتي باشد كه بر خوانندگان يا تماشاگران خود مي گذارد، هيچ نمايشي تاكنون موفق تر از تراژدي جهان اسلام يعني تراژدي]امامان [ حسن و حسين(ع) نبوده است».

تعزيه در ابتدا در چهارراهها و ميدان ها اجرا مي شد؛ اما طولي نكشيد كه به حياط كاروانسراها، بازارها و منازل شخصي كشانيده شد. در قرن نوزدهم، اين نمايش هاي نوظهور در تماشاخانه هاي باز يا سر بسته اي به نام «تكيه»، كه معمولا طبقات مرفه و فرادست جامعه آن را به عنوان يك خدمت مذهبي و عمومي مي ساختند، به اجرا در مي آمدند. شماري از «تكيه ها» هزاران تماشاگر را در خود جاي مي دادند، اما بيشترشان چند صدنفره بودند. در شهرهاي كوچك و روستاها انواع ساده تر متداول بود. بعضي از تكيه ها به طور موقت و صرفا براي ماه محرم برافراشته مي شدند. تعزيه مانند ديگر يادكردهاي محرم، عملي دسته جمعي بود. هر كسي براي زينت ديوارهاي تكيه به قدر توان خود كمك مي كرد.

اجراي تعزيه كه به هيچ وجه به دهه نخست ماه محرم منحصر نبود، تا پايان ماه بعد، صفر، ادامه مي يافت. نمايش هاي بزرگداشت زادروز پيامبر(ص) يا ائمه(ع) بهانه خوبي براي تداوم نمايش ها در ماههاي ديگر بود. و آخر اينكه، درخواست بعضي از مردم براي تعزيه خواني، به شكرانه بازگشت سالم از سفر، بازيافت سلامتي، يا مراجعت از زيارت، سبب مي شد كه گروههاي تعزيه گردان در تمام طول سال به اجراي نمايش پردازند.

رودررويي بازيگر- تماشاگر در تعزيه و مضامين ازلي آن موجب خلق همنوايي دروني در همه تماشاگران مي شود. تعزيه چنان نمايش انساني و جدي است كه كل جوهره انديشه و عواطف مربوط به حيات، مرگ، خدا و انسان هاي همنوع را در بر مي گيرد و موجب ايجاد تزكيه نفس (درون پالايي) مي شود. براي جويندگان تاريخ هنر، تعزيه نويدبخش انگيزش آرمان ها و تجارب جديد تئاتري است.

در تعزيه، تماشاگران هم در موضع قاتلان نمادين حسين(ع) در كربلا، و هم سوگواران پس از قتلش قرار مي گيرند. آنها در پايان نمايش الزاما انقلاب حال و نوآييني خود را از طريق تأثر و تألم عميق خود از شهادت حسين(ع) و نيز از طريق ابراز وفاداري خود به عقيده اي كه امام حسين(ع) طلايه دارش بود، ابراز مي دارند. در خود نمايش نيز اشخاصي وجود دارند كه از پيروان امام حسين نيستند ولي همين انقلاب حال را پيدا مي كنند. وقتي كه دشمنان امام حسين(ع)، براي آن امام مي گريند و به دفاع از او بر مي خيزند، تماشاگران چگونه مي توانند از بروز شور و عواطف خود در اين باره خودداري ورزند؟

اجراي تعزيه، در واقع، يك قالي اسرارآميز ايراني خلق مي كند. از نظر جنبه هاي نشانه شناختي، در تعزيه، هر واقعه گلستاني از نشانه ها است.

از نشانه نمادين كه در تعزيه استفاده مي شود، از جمله:

الف) تقابل رنگ سبز و سرخ، كه به عنوان بازآفريني نمادين خير (حسينيان) و شر (يزيديان) به كار مي رود.

ب) كاه بر سر افشاندن براي ابراز حزن و اندوه.

ج) كفن سفيد به نشانه نزديك بودن مرگ بر تن كنندگان آن.

د) كاسه يا تشت آب نماد رود فرات.

نشانه هاي شاخص كليشه اي عبارتند از:

الف) دستمال براي گريستن.

ب) پياله يا مشك آب براي نشان دادن بي آبي و عطش.

ج) لكه هاي قرمز خون بر صحنه براي نشان دادن جراحات و غيره.

ابعاد تعزيه را مي توان به صورت سه مقوله از هم جدا كرد. خط داستاني تعزيه تاريخي است (مثل تعزيه مسلم و علي) يا افسانه اي محض (مثل ديو بئر اللعم) و يا تركيبي از هر دو (مثل بيشترينه تعزيه ها). وسايل و اسباب نمايش را نيز مي توان به سه دسته تقسيم كرد. بعضي از اسباب، مثل شمشيرها و اسب ها واقعي هستند، در حالي كه بقيه، مثل تشت آب، تور و نقاب هاي سياه، نمادين اند. اسباب و وسايلي هم هستند كه صرفا جنبه تزييني دارند مثل حجله ها و علمها. شخصيت ها را نيز مي توان به سه دسته تقسيم كرد: اوليا، اشقياء، و اشخاص في مابين.
يکشنبه 22 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 70]