ريشه‌يابي حادثه عاشورا با نگاهي به انديشه‌هاي امام حسين (ع)‌ پيش‌زمينه‌هاي حماسه بزرگ

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: ريشه‌يابي حادثه عاشورا با نگاهي به انديشه‌هاي امام حسين (ع)‌ پيش‌زمينه‌هاي حماسه بزرگ
جام جم آنلاين: امام حسين(ع)‌ انديشمند و انقلابي شجاع و نستوه، كسي كه هرگز مرگ خفت‌بار را نپذيرفت و زير بار ظلم نرفت. امام را با لقب‌هاي متفاوتي مي‌شناسيم، اما اين لقب‌ها توانايي وصف شخصيت و ويژگي‌هاي اخلاقي او را ندارند.

يكي از ويژگي‌‌هاي بارز اخلاقي و مشي سياسي امام حسين(ع) كه بر شكل‌گيري انديشه‌هاي انقلابي او تاثير مستقيم گذاشت اين بود كه هيچ‌گاه تحمل ديدن ظلم و فساد و انحراف و بي‌عدالتي را نداشت. به عبارت ديگر شجاعت بر ديگر ويژگي‌هاي اخلاقي او برتري دارد. (1)

در ميان باورها و اجتماع شيعيان به صفات ارزنده امام حسين(ع)‌ كمتر توجه شده و برجنبه‌هاي مظلوميت و سوگواري و گريه براي او بيشتر تكيه شده است. شايسته نيست شان و منزلت وي در حد مظلوم تقليل يابد. بدون شك در حق او و خاندان اهل‌بيت‌(ع)‌ ظلم تاريخي شده است، اما نبايد شخصيت والاي امام خدشه‌دار شود و اسلام و تشيع كه با خون حسين آبياري شد به فرهنگي توام با غم و اندوه و ترس و ظلم‌پذيري تبديل شود.
در اين نوشتار تفكر و ديدگاه و مشي امام را كه به شكل‌گيري انقلاب سترگ عاشورا انجاميد و سرآغاز تحولات بعدي در جامعه فاسد عرب شد، بررسي مي‌كنيم.

زمينه‌هاي شكل‌گيري عاشورا

سوم شعبان سال سوم هجري در كلبه كوچك و گلين علي(ع)‌ و فاطمه(س)‌ صداي نوزادي طنين انداخت كه ساليان بعد، يعني روز دهم محرم سال 61 ه . ق چهره تاريخ بشر را تغيير داد. (2)‌ در اين روز، تاريخ شاهد مصيبتي بزرگ بود. ولي بحث اين است كه چرا و به چه علت اين وقايع به وجود آمد و امام كه قرار بود به درخواست مسلمانان و اقتضاي جامعه مسلمين عهده‌‌دار امور آنها شود، همانند پدرش و با تيغ جهالت خاندان بني‌اميه كه پيشتر با ستم به علي(ع)‌ خلافت را از وي سلب كرده بود، به قتل برسد. به بيان ديگر، امام حسين(ع)‌ نيز همانند پدرش توسط مسلمانان كشته شد، زيرا جامعه مسلمين و بخصوص عرب در فقرفرهنگي و تفكر به سر مي‌برد و انديشه‌اي كه بتواند درست را از نادرست تشخيص بدهد، به عبارتي انديشه‌هاي روشنگرانه كه به طور خاص از سوي امام ابراز مي‌شد جايگاهي نداشت يا بهتر بگوييم مردم آن را مي‌فهميدند و مي‌پسنديدند، اما حكومت فاسد و نامشروع بني‌اميه مانع مي‌شد. اين معناي همان تعبير و برداشت مسلم‌‌بن عقيل از كوفه به عنوان نماينده شهرهاي عربي و اسلامي است كه به امام پيغام داد: مردم دل‌هايشان با تو و شمشيرهايشان عليه توست.

پس از ورود آيين اسلام به ايران، پيشينه فرهنگي، اعتقادي و تاريخي ايرانيان موجب شد آموزه‌هاي آن را بويژه تعاليم علي(ع)‌ را متناسب با آرمان‌هاي خود بيابند و بپذيرند، زيرا آيين جديد كه داعيه جهاني شدن داشت، تعاليم نوين از جمله ظلم‌ستيزي، رهايي‌بخشي، آگاهي‌دادن، برابري و بسياري وجوه ارزنده ديگر را با خود به ارمغان آورده بود، به همين علت در ايران با اقبال عمومي مواجه شد. از اين‌رو ميان اسلام و ايرانيان و خاندان اهل‌بيت‌ پيامبر(ص)‌ پيوند و رابطه عميق ايجاد شد.

بعلاوه اعراب در زمان يورش به ايران كارنامه تاريكي از خود بر جاي گذاردند و با كشتارهاي بيرحمانه كه خاطره تبعيض‌نژادي طبقاتي گذشته را در ذهن ايرانيان زنده مي‌كرد ازاين حملا‌ت متنفر شدند، اما رشته مودت و محبت خود را با پيامبر(ص)‌ و علي(ع)‌ و اهل‌بيت(ع) محكم كردند. ‌

از سوي ديگر، ميان اعراب كه در نتيجه فتوحات صدر اسلام، به منابع ثروت، غنايم و سرزمين‌هاي جديد دست يافته بودند، فرهنگ اشرافيت حاكم بود؛ به نحوي كه خلافت در عمل به نوعي سلطنت تبديل شده بود.

در چنين وضعيتي، فساد و هرزگي و كژروي به‌نهايت خودش رسيده بود؛ در نتيجه اسلام دردست خاندان بني‌اميه آن‌قدر خوار و بي‌مقدار شده بود كه يزيد، فردي كه جز زن و شراب و بوزينه‌بازي هيچ چيز را در دنيا نمي‌شناخت و تفريح و سرگرمي‌اش همين اعمال پست بود، عهده‌دار امور مسلمان شده و بر جاي پيامبر تكيه زده بود. بني‌اميه با فريب، تطميع، استثمار و ترساندن مسلمانان، آنها را عليه فرزند پيامبر برانگيخت. به عبارتي، مي‌خواست اسلام را به دست مسلمانان ريشه‌كن كند. در چنين موقعيت مهم و حساسي كه آيين پيامبر بر لبه پرتگاه سقوط قرار گرفته بود، ناجي بزرگ و آگاه و انديشمند آن، قيام و با خون خودش، دين اسلام را زنده و پويا كرد.

تفكر عاشورا و آموزه‌هايش براي تمام اعصار زنده، پويا و جاودان و در رگ‌هاي زمان ساري و جاري است.

اين واقعه به همان اندازه ريشه در وقايع سال‌هاي قبل از خود دارد. فرآيندي تاريخي كه از نخستين سپيده‌دمان طلوع اسلام عليه پيامبر و رسالت آسماني‌اش آغاز شد و در طول حيات او تداوم يافت و پس از درگذشت ايشان، دشمنان سوگند خورده و دو چهره با گردآمدن در ثقيفه بني‌ساعده محل شور اعراب مدينه نخستين كودتا و توطئه سياسي را عليه اسلام و با هدف ريشه‌كني آن ترتيب دادند. طرحي كه 40 سال بعد در كوفه و 60 سال پس از آن در سرزمين «تف‌ماريه» (3)‌ خود را نشان داد. تحليل واقعه عظيم عاشورا از لحظه‌اي كه وحي بر پيامبر نازل شد تا ظهر روز دهم محرم سال 61 ه . ق قابل بررسي و موشكافي است. در بررسي يك پديده يا رخداد بايد تمامي عوامل اجتماعي، فرهنگي، تاريخي، اقتصادي را در نظر گرفت؛ زيرا پديده‌هاي اجتماعي به صورت زنجيره‌اي به يكديگر پيوند مي‌خورند و با هم مرتبط هستند. به عبارت ديگر براي تحليل واقعه عاشورا بايد شرايط سياسي اقتصادي و فرهنگي حاكم بر جامعه عرب را مدنظر قرار دهيم. غالب منابعي كه درباره عاشورا و علل و انگيزه‌هاي شكل‌گيري آن قلم زده‌‌اند، سال‌ها و قرن‌ها پس از اين واقعه نوشته شده‌اند، بنابراين جز سلسله نوشتارهايي با نام مقاتل كمتر به سند، تحليل يا نوشتار جامعي برمي‌خوريم كه به تحليل واقع‌بينانه و ژرف عاشورا پرداخته باشد. اگر هم نوشته‌هايي باشد پراكنده‌اند، شايد به دليل تعصب و عدم فهم و درك فاجعه عاشورا باشد؛ زيرا در پروسه تاريخي اسلام غالبا دين يك ابزار مشروعيت دهنده و در خدمت حكومت و حاكمان بوده است، مساله‌اي كه انگيزه بنيادين امام حسين(ع) براي قيام عاشورا بود؛ چنين تحركاتي در همان آغاز سركوب شده‌‌اند.

در مقتل‌نويسي نيز تقريبا يك روش واحد را در شرح و بيان وقايع عاشورا شاهديم و حتي برخي از آنها همانند نوشته‌هاي ابن‌خلدون جنبه محافظه‌كارانه و رياكارانه دارند. در واقع مقتل‌‌نويسي عنواني ويژه براي نوشتارهاي تاريخي است كه به مساله عاشورا پرداخته‌اند. همانند طبقات اكبري اثر محمدبن‌سعد، انساب الاشراف بلاذري، مقتل ابي‌حنف، تاريخ طبري، مقتل‌الحسين خوارزمي، والفتوح ابن‌اعثم كوفي. از ميان مقاتل فوق، مقتل ابي‌حنف به واسطه حضور شاهدان عيني واقعه كربلا همانند ابن‌ربعي، ضحاك مشرقي، امام سجاد(ع)‌ و تني چند، مستند‌تر از موارد ديگر به نظر مي‌رسد.

تراژدي‌ عاشورا: 72 تن در صحرايي خشك، گرم و بي‌آب و علف به نام كربلا در برابر دشمن تا دندان مسلح، محاصره و اسير شدند. جنگي چند ساعته درگرفت. جنگي كه به عنوان تنها راه باقي‌مانده اجتناب ناپذير مي‌نمود و حسين بايد كشته مي‌شد و اگر نمي‌شد دين ريشه‌كن مي‌شد. ژرف‌نگري در اين تراژدي پررمز و راز، حرف‌‌هاي زيادي براي گفتن دارد.

نبرد اباعبدالله‌الحسين(ع)‌ با سپاهيان عمربن‌سعد، با شكوه‌ترين تراژ‌دي تاريخ بشري را رقم زده است. رويداد عاشورا‌ خواه از جنبه فيزيكي و چه در معنا و مفهوم و فلسفه درگيري، يكي از پيچيده‌ترين پديده‌هاي تاريخي و اجتماعي است كه انديشه اعتقادي و فلسفه ديني و فرهنگي اسلام تشيع از دل آن بيرون مي‌آيد؛ زيرا عاشورا بيدار كننده و آگاهي دهنده جامعه آن عصر بود و بر جنبش‌هاي اجتماعي و سياسي جوامع عرب و سرزمين‌هاي پيراموني تاثير مستقيم گذارد، به طوري‌كه قيام‌هاي بعدي مسلمين عليه ظلم و جور و تبعيض و تزوير و بي‌عدالتي و فساد و جهل و استبداد، ريشه در عاشورا و پيام تاريخي آن دارد.

اهميت مبارزه امام حسين(ع) زماني قابل درك است كه به سخنان ارزشمند و پرمايه‌اش توجه كنيم. فرمود: من براي اصلاح امت جدم رسول‌الله(ص) و دعوت به خوبي‌ها و بازداشتن از پليدي‌ها و زشتي‌ها قيام كرده‌ام. اگردين جدم، رسول‌الله(ص) جز با كشته شدن من پا بر جا نمي‌ماند، پس اي شمشيرها مرا دريابيد.

متفكر و انقلابي داناي عاشورا امام حسين(ع) ‌ هميشه مي‌گفت: «مردم بنده دنيا و اسير آن شده‌اند. در جامعه‌اي كه سرشار از منكرات و پليدي‌ها و فساد است، مردم در برابر چشم يكديگر فساد مي‌كنند، حرمت دين نگاه داشته نمي‌شود و بي‌عدالتي و فقر بيداد مي‌كند و زشتي‌ها به خوبي و خوبي‌ها به زشتي تبديل شده است.
هر انسان آزاده‌اي حق دارد در آن اجتماع تغييري ايجاد كند اگر نه مرگ بر چنين زندگي ننگين و نكبت‌‌باري شرافت دارد. به خدا اين همان آخر‌الزمان است كه جدم رسول‌الله(ص) از آن نام برد.» امام حسين(ع) در چنين شرايطي انديشه‌هاي خود را ابراز و براي عملي كردن آنها به پا خواست.

انديشه‌هاي امام حسين(ع): با دقيق شدن در سخنان امام و برداشتي كه از محتواي آن داريم، درمي‌يابيم كه همزمان با نهضت عاشورا، فساد و انحرافات اخلاقي و ديني و عقيدتي آنقدر گسترده شده بود كه ايشان ضرورت پايداري و ايستادگي در برابر نابساماني‌ها را با عمق وجود خويش احساس كرد.

وقتي امام قاطعانه بيعت با يزيد را رد كرد، پسر عمويش مسلم بن عقيل را به كوفه فرستاد كه ياران امام را گردآوري كند و نظم بدهد. مسلم توانست افزون بر 20 هزار تن را با خود همراه و شرايط را براي ورود امام فراهم كند. ليكن يزيد در واكنش به اقدام امام، سراسيمه عبيدالله زياد را كه حرام‌زاده‌اي متولد شده از مرجانه بود، به حكومت كوفه گمارد. عبيدالله به كوفه آمد و با نيرنگ و تطميع، مسلم را كشت و ياران امام را كه براي ديدار او لحظه‌شماري مي‌نمودند، پراكنده كرد.

عاشورا داراي زمينه هاي تاريخي است كه از نخستين سپيده‌دمان اسلام عليه پيامبر و رسالتش آغاز شد و در طول حيات او تداوم يافت

امام حسين(ع) بر تمام اين وقايع آگاه بود و مي‌دانست سرانجام چه خواهد شد؛ بنابراين براي تحقق آرمان‌ها و انديشه‌هايش حتي به قيمت جان، از مدينه به قصد كوفه حركت كرد، هيچ چيز و هيچ كسي نتوانست امام را از هدفش منصرف كند؛ زيرا بجز خودش كسي ديگر نمي‌توانست انديشه‌هاي او را درك كند.

انديشه‌اي كه بسيار فراتر از زمان و مكان امام بود. انديشه‌اي كه اعتقاد راسخ به راهي را نشان مي‌دهد كه يك فرد آگاه مي‌تواند انتخاب كند و در آن گام بگذارد. اگر چه شيعيان در طول تاريخ اسلام بر مظلوميت اهل‌بيت(ع) اشك حسرت و ماتم و اندوه ريخته‌اند، اما واقعيت اين است كه مبارزه طلبي و پايمردي اهل‌بيت(ع) در برابر حكام فاسد زمان بدون كمترين حمايت، ‌در خور ستايش است و حكومت‌هاي منحرف و رعاياي كم خرد هيچ‌گاه نتوانستند حقانيت اهل‌بيت(ع) را تحمل كنند، از اين رو حقيقت پيام عاشورا موجب شده، تشيع در معرض هولناك‌ترين يورش‌هاي فكري واقع شود.

امام از مدينه خارج شد. امام براي آزادي «انسان» ارزش فوق‌العاده‌اي قائل بود. در شب عاشورا به اندك افرادي كه با او مانده بودند فرصت انتخاب داد. مي‌گفت: اين جماعت نادان و فاسد و گمراه با من دشمني دارند و تنها مرا مي‌خواهند... و فرداي آن روز همانند پدرش كه حتي در بحبوحه جنگ دست از هدايت و آگاه ساختن مردم بر نمي‌داشت بار ديگر آزادي را براي بشريت فرياد زد: اي قوم اگر دين نداريد، لااقل در زندگي و دنياي خودتان آزاد مرد باشيد. (4)

مرگ در ديدگاه اباعبدالله و يارانش شيرين‌تر و گواراتر از شهد وعسل بود. رمز سربلندي و عظمت عاشورا در دل و انديشه فردفرد شهداي كربلا نهفته است. آنها كه همه هستي‌شان را فداي آرمان و انديشه امام نمودند. آنها با درايت و انديشه تابناك، خودشان راه را به روشني دريافتند. انسان‌هايي كه هر كدام در يك زمينه اخلاقي سرآمد بودند: ابالفضل نماد معرفت و جوانمردي، حر نخستين فدايي آگاه، قاسم الگوي بصيرت و آگاهي ديني و... غلام سيه چرده نماد برابري انسان‌ها در هر قوم و نژاد.

ياران امام جملگي در شمار خواص‌اند. خواص افرادي هستند كه انتخاب مبتني بر انديشه و عقل دارند و با آگاهي و روشن بيني جوانب كار را مي‌سنجند و سپس در آن راه گام مي‌گذارند. از اين رو نهضت عاشورا به سبب آگاهانه بودن، از تمام مبارزاتي كه بشر انجام داده متمايز و متفاوت است. تشنگي حسين و يارانش نمادي از صبر و مقاومت و سركوب كردن اميال نفساني و تا حدي براي درك عمق غم‌انگيزي فاجعه‌اي است كه بر آنها گذشت. امام حسين(ع) مكتب اسلام را با شهادت خود از نو بنيان نهاد و الگوي عيني اسلام بود. سفارش پيامبر و پيشوايان ديني در ذكر مصيبت حسين براي پويايي مكتب عاشوراست تا نداي پر صلابت او هميشه در گوش زمان طنين‌انداز شود.

تحريف عاشورا: مساله تحريف و به بيراهه بردن و آلودن حادثه عاشورا به خرافات و روايات دروغ و بي‌اساس، موضوعي است كه به هيچ عنوان نبايد مورد غفلت و سهل‌انگاري واقع شود. امروزه كج‌فهمي و كينه‌توزي دشمنان دانا و دوستان نادان واقعه عاشورا را آنقدر مورد اجحاف قرار داده كه يك شيعه واقعي انگشت حيرت بر دهان مي‌گيرد و از خود مي‌پرسد:‌ آيا رخداد عاشورا اين گونه بوده است؟ «عاشورا بزرگ و افتخارآميز است، ولي ما با تحريفات، چهره تابناك امام حسين(ع) و عاشورا را تاريك نموده و تغيير داده‌ايم.» (5)‌

هر شيعه واقعي وظيفه دارد واقعه عاشورا را با خرد و انديشه درست و معقولانه تحليل كند و آنچه را صحيح و منطبق با عقل و منطق است، بپذيرد. بدون شك فهم درست عاشورا و شخصيت واقعي اباعبدالله الحسين و شناخت اصولي رويه سياسي و اخلاق اجتماعي‌اش، در حفظ و نگهداري و انتقال فرهنگ و دستاوردها و پيام‌هاي عاشورا به آيندگان بسيار موثر است. اگر نه در سال‌هاي نه‌چندان دور از عاشورا و قيام حسين و رسالت آن هيچ چيز جز خرافه و خرافه‌پرستي باقي نخواهد ماند. موضوعي كه به شعف و سرور بدخواهان اسلام دامن خواهد زد، آن هم در زمانه‌اي كه فرهنگ و هويت ايراني اسلامي ما بيش از هر زمان ديگري مورد تهاجم واقع شده است.

موضوع تحريف عاشورا ذهن علما و مراجع تقليد را به خود مشغول داشته و موجب شده كه به شيعيان هشدار دهند: «حادثه عاشورا براي مردم ما خواه ناخواه يك حادثه بزرگ اجتماعي است و در خلق و خوي ما تاثير دارد. حادثه عاشورا به خودي خود و بدون اجبار، ميليو‌ن‌ها انسان را به استماع قضاياي مربوط به آن مي‌كشاند. قضيه عاشورا بايد بدون كم و كاست و به دور از انحرافات هولناكي كه در طول تاريخ در آن شده، بيان شود وگرنه به جاي بهره گرفتن از عاشورا، قطعا ضرر خواهيم كرد.» (6)‌ يك واعظ واقعي گفته: «براي مصيبت حسين‌بن علي(ع)‌ بايد گريست ولي نه براي شمشيرها و نيزه‌هايي كه در آن روز بر پيكر شريفش وارد شد، بلكه به خاطر دروغ‌ها و انحرافات.» (7)
‌
كسي كه ذكر مصيبت حسين و يارانش را مي‌گويد بايد كمال صداقت و امانت را رعايت كند و مطالب واقعي و ريشه‌دار را مطرح كند و از گفتن مطالب بي‌اساس و خرافات بپرهيزد. امام حسين(ع) فدا شد كه اسلام و قرآن زنده بماند. گريه براي حسين عين ثواب و افتخار است. منتها اين سوگواري نبايد آميخته به دروغ و گناه باشد. گرياندن براي حسين خوب است، اما به هر وسيله گرياندن گناهي نابخشودني است. متاسفانه جامعه امروز ايران گرفتار چنين كج‌فهمي و نادرستي از عاشورا و امام حسين(ع) شده و شايسته است به روش‌هاي درست برگردد.

پانوشت‌ها:

1- مورخان و انديشمندان فراواني اعم از دوست و دشمن، شيعه و سني، مسيحي و... اين صفت امام حسين(ع) را ستوده‌اند؛ ازجمله ابن ابي الحديد متفكر اهل تسنن و جبران خليل جبران نويسنده عرب مسيحي، جورج جرداق كه كتابي هم درباره علي(ع)‌ صداي عدالت انساني نوشته است.

2- درخصوص تولد امام، عقايد ديگري هم وجود دارد كه در آخر ماه ربيع‌الاول يا سيزدهم رمضان سال سوم متولد شده، اما عقيده سوم شعبان قوي‌تر است. براي آگاهي بيشتر، ن.ك. تاريخ دو هزار و پانصد ساله ايران، عباس پرويز، ص 310 و منتهي‌الآمال، جلد اول، ص 280.

3- صحراي كربلا، براي آگاهي بيشتر از تحليل واقعه عاشورا ن.ك. حماسه حسيني، شهيد مرتضي مطهري، جلد سوم، انتشارات صدرا.

4- براي آگاهي از خطبه‌ها و ديدگاه‌هاي امام حسين(ع)‌، ن.ك. بحارالانوار، علامه مجلسي، جلد 44، ص 392 تا 381 - 366، ارشاد، شيخ مفيد، ص 30 تا 240.

5- براي آگاهي بيشتر از تحريفات واقعه عاشورا، ن.ك. حماسه حسيني، شهيد مطهري، جلد اول.

6- همان منبع، ص 32، 20 و 17.

7- لولو و مرجان، در آداب منبر و صداقت و درستي روضه‌خوان، حاج ميرزا حسين نوري.

قاسم آخته
دوشنبه 16 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 183]