مخاطب شناسى تلويزيون هاى ماهواره اى

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: مخاطب شناسى تلويزيون هاى ماهواره اى
محمد رضا رسولى امروزه تلويزيون تعريف پيچيده اى يافته و حضور برنامه هاى ماهواره اى و پيدايش عصر «تلويزيون جهانى» نيز بر اين پيچيدگى افزوده است. تعاريف جديدى كه براى اين رسانه ارائه مى شود، از كاركردهاى ساده و يكسونگر آن در دهه هاى گذشته، به شدت فاصله گرفته و با ابعاد گوناگون تجارب اجتماعى مخاطبان پيوند يافته است. اصولاً تعريف تلويزيون بدون توجه به «مخاطب» تعريفى ناقص و ابتر جلوه مى كند. پى گيرى بحث «مخاطب شناسى» در طرح مفاهيم و برداشت هاى جديد رسانه اى، آثارى انكارناپذير در گسترش دانش «رسانه شناسى» به همراه داشته است. و البته تلويزيون نيز به عنوان يك رسانه از اين قاعده مستثنى نيست. مسئله «مخاطب » در بحث هاى مربوط به تلويزيون ق€… به ويژه تلويزيون هاى ماهواره اى ق€… از اهميت زيادى در كشورهاى در حال توسعه برخوردار است. در مقوله مخاطب شناسى، پرسش هاى زير قابل بررسى است: مخاطبان تلويزيون هاى ماهواره اى چه كسانى هستند؟ و چه ويژگى هايى دارند؟ علل و انگيزه هاى استقبال آنان از برنامه هاى ماهواره اى چيست؟ اين برنامه ها چه تاسيس شبكه تلويزيون ماهواره اى استار در سال ۱۹۹۱ رويداد قابل توجهى در سيستم دريافت برنامه هاى ماهواره اى كشورهاى آسيايى محسوب مى شود. پس از اين تاريخ، ۳۸ كشور آسيايى از جمله ايران به فضاى دريافت تلويزيون ماهواره اى آسيا پيوست. اهميت ماهواره مورد استفاده اين شبكه از آن رو بود كه مخاطبان بسيارى را در بر مى گرفت و پهناورترين قاره جهان را تحت پوشش خود قرار مى داد. تحولات مربوط به توسعه شبكه هاى تلويزيون ماهواره اى در آسيا، چنان سريع رخ داد كه بسيارى از محققان علوم ارتباطات فرصت نيافتند به بررسى دقيق آن بپردازند. حضور متنوع و متعدد كانال هاى تلويزيون ماهواره اى اروپا و آمريكا در آسيا نشانگر وجود مخاطبان مشتاقى است كه حاضر به پرداخت هزينه هاى بيشترى براى دريافت برنامه هاى رمزگذارى شده توسط كارت هاى مخصوص اين كانال ها هستند. بدون شك استقبال مخاطبان از برنامه هاى ماهواره اى تنها نتيجه ضعفٍ مناسبات رسانه اى آسيا نيست. توجه به ظرافت هاى فرهنگ بومى و توليد محتوايى متفاوت با برنامه هاى رسانه هاى ملى نيز عامل تاثيرگذارى بوده است. مطالعات تاريخى رسانه هاى جمعى، بيانگر اين واقعيت است كه مخاطبان اين رسانه ها هم مى توانند برآمده از خود جامعه باشند و هم از رسانه ها و محتواى آن زاده شوند. به بيانى ديگر در بحث مخاطب شناسى توده هاى مردم با گزينش آگاهانه، توليدات خاصى از يك رسانه را برمى گزينند يا اينكه جذب محتواى رسانه اى خاصى مى شوند كه دست اندركاران رسانه ها آن را رقم مى زده اند. پيرامون اين موضوع، مطالعات نظرى فراوانى صورت گرفته است كه حاصل آن، تلاقى دو ديدگاه با يكديگر است. «نظريه چشم داشت ارزش» در استفاده از رسانه ها رويكرد مهمى براى توجه به اين مسئله است كه ايجاد رضايت و خشنودى به دنبال توليد چه محتوايى، حاصل مى شود. (ويندال و ديگران ،۱۳۷۶ ۲۷۶) همچنين اين يافته كه مخاطبان براى پاسخگويى به نيازهاى خود از جمله نياز به سرگرمى و فراغت، نياز به آگاهى، نياز به اطلاعات و ق€• از ميان رسانه ها و ساير منابع رقابتى دست به انتخاب و گزينشگرى خواهند زد و در اين ميان رسانه اى را انتخاب مى كنند كه خشنودى بيشترى ايجاد كند، سال ها پيش توسط بلامر و كاتز مطرح شده و تا امروز برنامه ريزى بسيارى از رسانه ها را در حوزه رقابت در بر مى گيرد. در كنار اين نظريه، باوئر اصطلاح«مخاطب سرسخت» را مطرح كرده است تا نشان دهد مخاطبان فعال رسانه ها، از پذيرش آنچه رسانه ها عرضه مى كنند اكراه دارند (ويندال و ديگران، ،۱۳۷۶ ۲۷۳) از اين رو دست اندركاران رسانه اى نمى توانند بدون توجه به نيازها و ضرورت هاى انگيزشى و نگرشى مخاطبان خود فعاليت كنند. بى توجهى به نياز و نگرش مخاطبان، نابودى رسانه ها را در پى دارد. يافته هاى تئورى برجسته سازى نيز بر اين نكته تاكيد دارد كه پيام هاى رسانه ها با تكيه بر موضوعات فكرى مخاطبان بنيان نهاده مى شوند و به آنها توصيه مى كنند كه درباره چه چيزهاى فكر مى كنند. در اين فرآيند، رسانه ها اهميت نسبى موضوعات متفاوت را به مخاطبان خود يادآورى و آنها را با خود همراه مى كنند. مرور اين مباحث تئوريكى نشان دهنده اين واقعيت مهم است كه اقبال برنامه هاى تلويزيون ماهواره اى بيش از هر عامل ديگرى، به مناسبات جنس مخاطب و مختصات حاكم بر آن وابسته است. در اين ميان ساير عوامل، به توسعه روزافزون آن كمك كرده است. ماهواره و مخاطب ايرانى موضوع ماهواره و پخش برنامه هاى تلويزيون ماهواره اى در ايران، قدمت چندانى ندارد. به جرات مى توان گفت در اين مدت زمان كوتاه، برنامه هاى تلويزيون ماهواره اى به رغم ممنوعيت، مخاطبان خاص خود را يافته اند و هر روز بر گستره آن افزوده مى شود. بر اساس نتايج آخرين نظرسنجى كه در بهمن ۱۳۸۰ در شهر تهران انجام شده است، ۶‎/۶۲درصد از افراد نمونه مورد بررسى اظهار داشته اند كه برنامه هاى ماهواره اى را تماشا كرده اند و ۸‎/۴۹درصد ديگر از آنها گفته اند كه تمايل دارند تا برنامه هاى تلويزيون ماهواره اى را تماشا كنند. (۴:1380) مقايسه اين داده ها با نظرسنجى مشابهى كه در آبان ماه همان سال انجام شده است، نشان مى دهد تعداد افرادى كه برنامه هاى تلويزيون ماهواره اى را تماشا كرده اند ۹‎/۶درصد افزايش داشته است. اين گرايش رو به فزونى، بيانگر اين نكته است كه با وجود ممنوعيت قانونى ق€… و همزمان با جمع آورى آنتن هاى ماهواره اى روزبه روز استفاده از تجهيزات دريافت برنامه هاى ماهواره اى در شهرهاى بزرگ و كوچك و حتى مذهبى گسترش مى يابد. به تعبير برخى آمارها در ايران حدود سه ميليون دستگاه گيرنده ماهواره اى وجود دارد. در حالى كه طبق برآوردها كمتر از ۷۰۰۰۰ دستگاه در هشت سال اخير توسط مراجع ذى ربط كشف و ضبط شده است. (منتظر قائم، ،۱۳۸۱ ۹) يكى از دلايل افزايش تمايل به استفاده از برنامه هاى ماهواره اى، راه اندازى شبكه هاى متعدد فارسى زبان است .نمونه گيرى تصادفى سال ۱۳۷۳ تنها ۳۰۰۰۰ آنتن بشقابى را بر پشت بام ها مشخص كرد. اين تعداد در سال ۱۳۷۸ به ۵۰۰۰۰۰ آنتن افزايش يافت، و اكنون سخن از ۳۰۰۰۰۰۰ گيرنده برنامه هاى ماهواره اى است. قطعاً به دليل ممنوعيت ها و محدوديت هاى ناشى از آن، آمار متفاوتى در اين زمينه وجود دارد. يكى از انديشمندان علوم ارتباطى اعتقاد دارد زمانى مى توان ادعا كرد رسانه اى «مخاطب همگانى» پيدا كرده است كه موضوعات و محتواى آن رسانه، موضوعِ بحث و گفتگوى عاميانه مردم كوچه و بازار شود. امروزه شاهديم كه مسائل سياسى، اجتماعى، پزشكى، حقوقى و ق€• تلويزيون هاى ماهواره اى موضوع بحث بسيارى از گفتگوهاى اجتماعى است. تاثيرپذيرى افكار عمومى جامعه ايران از برنامه هاى تلويزيون ماهوار ه اى نكته قابل تاملى است. نكته اى كه جدا از بحث هاى متداول، بايد به آن توجه داشت، «محيط اجتماعى» كشورهاى دريافت كننده برنامه هاى ماهواره اى است. مطالعات نشان مى دهد كه فشارهاى ناشى از فرهنگ رسمى در كشورهاى در حال توسعه، به ويژه «بحران هويت» و بى توجهى به ضعف هاى تكنولوژيكى و برنامه سازى رسانه اى توسط تلويزيون هاى ملى، گرايش به تلويزيون ماهواره اى را تشديد مى كند. در اين شرايط، مخاطبان با اين انتخاب، در پى سازى هويتى تازه هستند؛ هويتى كه تحت تاثير فرهنگ رسمى رنگ مى بازد. آنچه مسلم است اين است كه بدانيم جامعه جديد بر اساس «محيط اجتماعى» جديدى پديد آمده است و بدون درك سازوكارها اين محيط اجتماعى، هر حركتى با دشوارى و شك مواجه خواهد بود. اگر به موازات گسترش استفاده از برنامه هاى ماهواره اى، فرايند آگاه سازى افراد جامعه سرعت يابد، مى توان اميدوار بود، افراد در سايه كنترل درونى (فردى ق€… خانوادگى) ايجاد شده، از رسانه هاى جمعى استفاده كنند. با ارتقاء سطح آگاهى افراد، زمينه هاى انتقاد و داورى براى مخاطبان فراهم مى شود و آنان مى توانند محصولات رسانه اى را با توجه به گرايش و اخلاق اجتماعى جامعه خود، گزينش و ارزيابى كنند. مخاطبان غالباً تاكيد بيشترى بر بى طرفى و اعتبار رسانه ها دارند تا بر حق آزادى بيان آنها، مخاطبان در بيشتر مواقع نسبت به پخش عقايد سياسى افراطى يا تحريف شده در رسانه هاى عمومى واكنش نشان مى دهند. لذا منابع خبرى بر اساس اعتبار نسبى شان مورد داورى و قضاوت قرار مى گيرند. (مك كوائيل، ،۱۳۸۰ ۱۵۷) در بين كشورهاى آسيايى، ايران از شرايط فرهنگى، اجتماعى و روانشناختى خاصى برخوردار است كه مخاطبان تلويزيون ماهواره اى را در اين كشور از ديگر مخاطبان، متمايز مى كند. همين وجود تمايز، بستر مناسبى براى پذيرش ماهواره فراهم آورده است. در تحليل جايگاه رسانه هاى ماهواره اى، روحيه «جهان گرايانه» ايرانيان از ديرباز مطرح است. مناسبات فرهنگى و الگوهاى رفتارى ايرانيان حاكى از آن است كه ايرانيان نسبت به پديده هاى تكنولوژيكى جديد انسانى و فرهنگى كه در خارج از جهان فرهنگى شان شكل مى گيرد، پذيرش و سازگارى نشان مى دهند. (ثلاثى، ،۱۳۷۹ ۱۰) اما اين گرايش، به تنهايى جذب و هضم بى چون و چراى محتواى رسانه هاى فراملى را توجيه نمى كند چرا كه در كنار اين روحيه، قدرت انتخاب و درك پديده ها وجود دارد كه از هويت رسانه حمايت و حفاظت مى كند. در طول سال هاى گذشته بسيارى از ارتباط شناسان و كارشناسان علوم اجتماعى و سياسى يكى از راه هاى مقابله با محتواى برنامه هاى تلويزيون ماهواره اى را تنوع محتوايى و تكنولوژيكى رسانه هاى ملى به ويژه تلويزيون عنوان كرده اند. واقعيت آن است كه به موازات توسعه كمى و بعضاً كيفى مطبوعات و كانال هاى تلويزيونى ملى در طول دهه قبل، بر تعداد استفاده كنندگان از تجهيزات دريافت برنامه هاى ماهواره اى نيز افزوده شده است. به نظر مى رسد توسعه شبكه هاى تلويزيونى و تنوع بخشيدن به برنامه ها و حتى ممنوعيت قانونى و برخورد فيزيكى،، عاملى براى ممانعت از بهره ورى از شبكه هاى ماهواره اى نبوده است و حتى در پاره اى موارد، افراد را براى دسترسى بيشتر به تجهيزات ماهواره اى حريص تر كرده است. به طورى كه به موازات افزايش شبكه هاى داخلى به دليل پاسخگويى به نيازهاى رسانه اى، استفاده از برنامه هاى ماهواره اى حتى در اشكال انتقال ويدئويى، گسترش يافته است. مطالعات نشان مى دهد كه با افزايش سن، تمايل مخاطبان به داشتن ماهواره كاهش پيدا مى كند اما در نقطه مقابل جوانان، تحصيل كردگان و افراد داراى درآمد بالا، از مهمترين گروه هاى مصرف كننده و متقاضى برنامه هاى ماهواره اى هستند. با وجود اين كه جوان ترها بيش از افراد مسن، مخاطب برنامه هاى تلويزيون هستند اما از برنامه ها رضايت چندانى ندارند. از آنجا كه جامعه ايران يك جامعه جوان است و سطح تحصيلات و سواد عمومى رو به گسترش است، در سال هاى آتى تقاضا براى داشتن تجهيزات دريافت ماهواره اى افزايش خواهد يافت. با اين تفسير بايد توجه كرد كه: ۱.ماهواره ها هر روز از نظر ساختار تكنولوژيكى پيشرفته تر مى شوند و در فرآيند نظام ارتباطات جهان، دسترسى مخاطبان را به رسانه هاى جهانى آسان تر مى كنند. ۲.جمعيت جوان به مثابه نيرويى بالقوه پويا و جوياى پديده هاى تازه زندگى جهانى، جامعه را در شرايط «انفجار تقاضا» قرار خواهد داد. ۳.منع قانونى و برخوردهاى فيزيكى نتوانسته است به عنوان راهكارهايى مناسب و نتيجه بخش، تمايل به استفاده از برنامه هاى ماهواره را كاهش دهد. ۴.گستردگى و تنوع رسانه هاى ملى، عامل نيرومندى براى مقابله با برنامه هاى تلويزيونى ماهواره نيست، بلكه افزايش كيفيت محتوا منجر به مقايسه، داورى، ارزشگذارى و انتخاب خواهد و از آثار منفى آن خواهد كاست. با وجود شواهد گسترده اى كه تاثيرگذارى انكارناپذير رسانه ها را بر مخاطبان تاكيد مى كند، اما ويژگى هاى رفتارى و آمادگى ذهنى مخاطبان به ويژه كودكان و نوجوانان را نيز نمى توان ناديده گرفت. بنابراين شيوه هاى زيربنايى آموزش و تربيت كه به نظارت و كنترل درونى منجر خواهد شد، يكى از لوازم و راهكارهاى مناسب به ويژه براى گروه هاى سنى نوجوان است. گونترو وينستون(۱۹۹۳) گزارش كرده اند كه ۹۰ از جمعيت نمونه انگليسى بر اين باورند كه والدين بايد كودكانشان را از تماشاى زياد تلويزيون بازدارند و اكثريت غالب آنها حتى موافق كنترل كلى نحوه تماشاى تلويزيون براى كودكان هستند. (مك كوائيل، ،۱۳۸۰ ۱۵۴) رفتار برخى از مردم فرانسه نيز در خور توجه است. آنان برخى از فيلم هاى آمريكايى را تحريم مى كنند و بسيارى از شبكه هاى تلويزيونى را به شكل گزينشى و هدايت شده مورد استفاده قرار مى دهند. اين تحريم و گزينش تا آنجا پيش رفته است كه در ميان پاره اى از روشنفكران و منتقدان مذهبى «نهضت ضد تلويزيون» شكل گرفته است و با ممانعت از خريد تلويزيون، به نوعى از حضور فرهنگ آمريكايى در خانه هاى خود جلوگيرى مى كنند. اما بايد توجه كرد كه اين راهكارها، نيازمندى مخاطبان جهان سوم را برطرف نخواهد كرد. جوامع اروپايى، از عناصر و منابع رسانه اى متكثر اشباع شده اند و با حذف هر يك از آن عناصر، در شرايط كنترل درون خانوادگى، قادرند منبع ديگرى را جايگزين كنند. بنابراين در شرايط كنونى با عنايت به اين واقعيت كه گريزى از تلويزيون ماهواره اى وجود ندارد و هر روز بر گستره مخاطبان اين رسانه افزوده مى شود، به نظر مى رسد به جاى القاء وحشت و ايجاد تحريم كه اذهان عمومى را كنجكاوتر و مشتاق تر مى كند، موضوع ماهواره را بايد در رسانه هاى ملى مطرح كرد و ابعاد واقعى آن را شناخت. گام ديگر در راستاى اين شناخت، آموزش شيوه هاى اصولى و صحيح استفاده از اين پديده است. ارتقاء سطح آگاهى به وسيله آموزش به خانواده ها، زمينه را براى كنترل درونى افراد و برخوردهاى انتقادى آنها با محتواى رسانه ها، فراهم خواهد ساخت.پى گيرى چنين اهدافى به فرايندى ختم مى شود كه در جهان از آن به عنون «نهضت سواد رسانه اى» ياد مى شود. بنابراين، در دنيايى كه منابع رسانه اى، خارج از مرزهاى ملى شكل مى گيرند و در كنترل مراجع داخلى فرهنگ نيستند، اتخاذ سياست ها و راهكارهايى متناسب با دنياى جديد ضرورى به نظر مى رسد. لازم است با پذيرش اصل تكثر رسانه هاى ملى در مقابل رسانه هاى متكثر فراملى، ايجاد فرهنگ تفكر و انتقاد و تقويت ارزش هاى درونى از طريق گسترش شناخت رسانه اى، كاركردهاى مثبت چنين رسانه اى (تلويزيون ماهوار ه اى) را در جامعه تداوم بخشيد. منبع: سايت انديشه
شنبه 7 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 620]