نويسنده:على بورونى‏آموزه‏هاى اخلاقى‏ در مثنوى معنوى‏

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده:على بورونى‏آموزه‏هاى اخلاقى‏ در مثنوى معنوى‏
خبرگزاري فارس: نوشته حاضر، درآمدى بر شناخت رويكرد اخلاقى مولوى به عقل و نفس است.در اين مختصر، سعى بر آن است كه ذره‏اى از بحر عميق معارف مثنوى چشيده شود، زيرا برداشتى كامل از اين معارف، پژوهشى عميق و گسترده مى‏طلبد كه در خور اين اندك نيست.

چكيده‏
نوشته حاضر، درآمدى بر شناخت رويكرد اخلاقى مولوى به عقل و نفس است.(1) در اين مختصر، سعى بر آن است كه ذره‏اى از بحر عميق معارف مثنوى چشيده شود، زيرا برداشتى كامل از اين معارف، پژوهشى عميق و گسترده مى‏طلبد كه در خور اين اندك نيست.
از آنجا كه مثنوى، تابع فصل‏بندى‏هاى مرسوم نيست. موضوعات به صورت پراكنده، گاه به صورت مجمل و گاه مفصل در آن آمده است؛ يعنى مولوى مطلبى را گاه به اشارت و سرعت يادآورده و گذشته است و در جاى ديگر همان مطلب را به صورت مفصل بيان كرده است.
اين شيوه بيانى، كار سنگين تحقيقى را بر محقق لازم مى‏كند و او را از قضاوت‏هاى سرسرى و موضعى پرهيز مى‏دهد و وا مى‏دارد كه به سوى تفسير مثنوى به مثنوى گام بردارد كه چنين تفسيرى نيز به غور و تفحص سخت نيازمند است.
در اين مختصر، به ديدگاه گسترده مولوى درباره عقل و نفس اشاراتى شده است و اين تنها انعكاس بخشى از افكار عميق و والاى او در اين باره است.
بنابراين، به بحث‏هاى كلامى و فلسفى پرداخته نشده و ديدگاه‏هاى خاص كلامى و فلسفى مولوى نسبت به عقل و نفس ذكر نگرديده است. همچنين بيشتر سعى بر تطبيق كلام مولوى با آيات و روايات اسلامى است كه متناسب با انديشه او درباره عقل و نفس بوده و احتمال مى‏رود، جناب مولوى از آن آيه و روايت، در سرودن ابيات الهام گرفته باشد.
كليدواژه‏ها: عقل، نفس، شهوت، نفس اماره، انسان، يقين، حكمت، علم.
مقدمه‏
مرحوم كلينى در كتاب كافى بابى را در موضوع عقل و جهل گشوده و رواياتى را از پيشوايان دين مقدس اسلام نقل كرده كه به تقويت و فعاليت نيروى عقلانى ترغيب و تحريك كرده‏اند. آيات شريفه قرآن مجيد نيز در موارد بسيارى با عباراتى مختلف از قبيل «تعقل، تفكر، تدبر، تفقه و شعور»، عظمت اين نيرو را گوشزد فرموده است.
مرحوم علامه محمدتقى جعفرى در بيان عظمت آن مى‏فرمايد:
عقل انسانى مانند اقيانوس بى‏كران است كه نهايتى بر آن ديده نمى‏شود. اين درياى بى‏پايان كه در هر فردى از انسان وجود دارد، به فعاليت وادار نمى‏گردد. براى اين بحر ملاح لازم است، كسى لازم است كه بتواند، در اين اقيانوس بى‏كران فرو رود، و به قول بعضى از انسان شناسان، هر روز قاره‏هاى جديدترى را در درون خود كشف مى‏نمايد.
مطابق محاسباتى كه در دوران معاصر ما به عمل آمده است، مغز هر انسانى داراى تقريباً پانزده ميليارد رابطه الكتريكى مى‏باشد، متأسفانه انسان‏ها از اين روابط بى‏شمار آن بهره‏بردارى‏ها را كه امكان دارد، از خود نشان نمى‏دهند، بلكه جاى تأسف است كه اشتغالات ماشينى «حتى در شهوترانى حيوانى» باعث شده است كه اصلاً عقل براى گروه فراوانى مطرح نشود، در عظمت عقل همين مقدار كافى است كه تمام اساس تمدن‏ها و كشف قوانين و مجهولات به وسيله اين نيروى با عظمت انجام مى‏شود.(2)
عالمان اخلاق چهار قوه عقل، شهوت، وهم و غضب را حكمرانان كشور نفس معرفى كرده‏اند كه هر يك به وظيفه‏اى مشغول‏اند. شأن «عقل» ادراك حقايق امور و تمييز ميان خير و شر، و شأن «شهوت»، بقاى بدن و شأن «وهم» دانستن امورى است كه با آنها مى‏توان به مقاصد صحيحه رسيد و شأن «غضب»، دفع سركشى قوه شهوت است. منشأ نزاع اين چند قوا در نفس آدمى عقل است، زيرا عقل، پيوسته آنها را به جانب اعتدال فرا مى‏خواند و بين سه قوه ديگر نزاعى نيست، از آنجا كه فضايل در قوه عقليه از رذايل قواى ديگر بيشتر است، همواره عقل با آنان در ستيز است.
از جانب ديگر، شناخت نفس موجب شوق به تحصيل كمالات و تهذيب اخلاق و دفع رذايل اخلاقى مى‏شود؛ به اين معنا كه انسان بايد حقيقت خود را طلب كند و بداند كه سعادت و هلاكت او در چيست و نيز بداند كه بعضى اوصاف و ملكاتى كه در او جمع شده است، صفت حيوانى است و بعضى صفات شيطانى و بعضى صفت فرشته و انسانى است و با شناخت آن صفات و رذايل و پى‏بردن به راه علاج و درمان آنهاست كه اخلاق او كامل مى‏گردد و مى‏توان او را انسانى اخلاقى ناميد.
عبداللَّه بن سنان مى‏گويد: از امام جعفرصادق‏عليه السلام پرسيدم كه آيا مقام فرشتگان از انسان‏ها بالاتر است؟ آن حضرت از قول اميرمؤمنان على بن ابى طالب‏عليه السلام چنين فرمود: خدا فرشتگان را از عقل و به دور از شهوت آفريده است و حيوانات را از شهوت بدون عقل و انسان‏ها را از هردو. بنابراين انسانى كه عقلش بر شهوتش غالب شود، مقامى بالاتر از فرشته دارد و اگر شهوتش بر عقلش غالب گردد، مقامش پايين‏تر از حيوانات است.(3)
مولوى در مثنوى، با الهام از قرآن و سنت، انسان را به اصل خويش فرا مى‏خواند. به گفته مولوى، انسان مبدأ و اصلى دارد كه منشأ وحدت و اتحاد است. در نظر او، انسان در دنياى كثرت و اختلاف، از اصل خويش جدا مانده است. نهايت سير و حركت او آن است كه بار ديگر به اصل خويش باز گردد. اين طلب وصل كه جز طلب اصل نيست، غايت سير و سلوك عارف است. راه نيل بدان نيز تمسك به شريعت و سير در طريقت است تا نيل به حقيقت حاصل آيد.
از اين روى مولوى، به شريعت كه وسيله تهذيب و رياضت نفس است، اهميتى خاص مى‏دهد؛ نه ترك شريعت و تندروى‏هاى صوفيان را توصيه مى‏كند و نه گرايش به عزلت و فقر و رهبانيت را تبليغ. مرد كامل را كسى مى‏داند كه جامع صورت و معنى باشد و خود را از زندگى و زيبايى‏هاى آن مرحوم نسازد و خود را يكسره به زهد خشك تسليم نكند.
از طرف ديگر به اين نكته اشاره مى‏كند كه عاقبت انسان چگونه بايد باشد. وى براى انديشه و عقل، مقامى بس والا قائل است و پاك كردن انديشه و زدودن غبار جهالت از آن‏را موجب پاكى روح مى‏داند. تعبير مولوى از انديشه اين‏گونه است:
اى برادر تو همه انديشه‏اى‏
مابقى تو استخوان و ريشه‏اى‏
گر گل است انديشه، تو گلشنى‏
وربود خارى، تو هيمه گُلخَنى(4)

پس انديشه و دل در نظر مولوى در پاكى روح نقشى كليدى دارد و عنصرى كه اين دو را پاك مى‏گرداند، در مرتبه‏اى «فضايل اخلاقى» و در مرتبه والاتر «منازل عرفانى» است.

عقل در نظر مولوى‏
مولوى در مثنوى، همواره بر مبانى و پايه‏هاى اصلى اخلاقى تأكيد دارد و درصدد تبيين و توضيح آنهاست كه از جمله تأكيد و تبيين «عقل» است. منشأ فضيلت‏ها در نفس آدمى عقل است، زيرا عقل پيوسته قواى ديگر «شهوت، وهم و غضب» را به جانب اعتدال فرا مى‏خواند. از آنجا كه فضائل در قوه عقليه از رذايل قواى ديگر بيشتر است، عقل همواره با آنان در ستيز است. مولانا در بيان اين تضاد و تخالف مى‏فرمايد:
عقل ضد شهوتست اى پهلوان‏
آنك شهوت مى‏تند عقلش مخوان‏
بى محك پيدا نگردد وهم و عقل‏
هر دو را سوى محك كن زود نقل‏
اين محك قرآن و حال انبيا
چون محك مر قلب را گويد بيا
تا ببينى خويش راز آسيب من‏
كه نه اى اهل فراز و شيب من‏
عقل را گر اَرِّه‏اى ساز دونيم‏
همچو زر باشد در آتش او بَسيم‏
وَهم مر فرعون عالم‏سوز را
عقل مر موسى جان افروز را(5)

مولوى حكمت و انديشه را به مثابه همه وجود آدمى مى‏داند و در فضيلت آن مى‏فرمايد:
اى برادر تو همه انديشه‏اى
مابقى تو استخوان و ريشه‏اى‏
گر گل است انديشه تو گُلشَنى‏
ور بود خارى تو هيمه گُلخَنى(6)

در اين ادبيات، مولوى به دو گونه انديشه اشاره مى‏كند: يكى حكمتى است كه انسان در آن خلاصه مى‏شود و ديگرى صفتى رذيله است كه مخالف حكمت است و آن در اصطلاح عالمان اخلاق، «جربزه» ناميده مى‏شود كه موجب خروج انديشه از حد اعتدال است و موجب مى‏گردد، تا ذهن از مسير خويش منحرف گردد و پيوسته در پى شهوات باشد و به الحاد و كفر كشيده شود:
هم سؤال از علم خيزد هم جواب‏
همچنانك خار و گل از خاك و آب‏
هم ضلال از علم خيزد هم هُدى‏
همچنانك تلخ و شيرين از نَدا(7)

علم در نظر مولوى، از جان و روح انسانى به جوشش در مى‏آيد و حكمت در نظر او، از سوى خداوند به بندگان اعطا مى‏شود تا به واسطه آن بتوانند بر هواهاى نفسانى و شهوانى خويش غلبه كنند؛ نه آنكه امور دنيوى و جسمانى با آن برآورده شود.
علم چون بر دل زند يارى شود
علم چون بر تن زند بارى شود
گفت ايزد يَحمِلُ اَسفارَهُ‏
بار باشد علم كان نبود زهُو(8)

مولوى در جايى ديگر به دو گونه عقل اشاره مى‏كند: نخست عقل كسى است كه يادگيرى و آموختن آن به كتاب، استاد، مكتب، تعاليم، فكر و تكرار نياز دارد. اين گونه عقل هر روز رو به افزايش است و انسان به وسيله آن از ديگران برتر مى‏شود؛ اما از طرف ديگر، چون بارى است كه بر دوش او قرار مى‏گيرد و بر آن سنگينى مى‏كند. اين علم بر لوح نفس انسان حك مى‏شود و او بايد پيوسته حافظ آن باشد و در ازدياد و پيرايش آن بكوشد، تا معانى خوب و بكر را بر آن ثبت كند؛ اما گونه ديگرى از عقل هست كه هيچ‏گاه فاسد نمى‏شود و چون چشمه‏اى جوشان است كه كدر نمى‏گردد، مولوى اين عقل را «عقل ايمانى» مى‏نامد كه از جانب خداست و كسى كه صاحب آن شود، لوح دلش محفوظ است؛ يعنى خداوند خود آن را حفظ مى‏كند و ديگر انسان حافظ آن نيست.
جوشش اين عقل برخلاف عقل كسبى است، چون اين عقل از سينه مى‏جوشد؛ نه از مكتب و درس و استاد، و چون چنين است، هيچ‏گاه از جوشش نمى‏افتد. عقل تحصيلى چون جوى آبى است كه اگر راه سرچشمه‏اش بسته شد، بى‏نوا و خشك مى‏گردد، برخلاف عقل ايمانى كه جوشش آن دائمى است. عقل ايمانى درونى است و از سينه مى‏تراود و استاد و حافظ آن خداست؛ امّا عقل تحصيلى بيرونى است و استاد و معلمش بشر است. سپس مولوى مى‏فرمايد، هر كس مى‏خواهد صاحب لوح محفوظ شود، بايد از لوح حافظ در گذرد. البته بايد در نظر داشت كه وى در صدد طرد و نفى عقل كسبى نيست و آن‏را در جاى خويش نيكو مى‏بيند.
عقل دو عقل است اول مكسبى‏
كه در آموزى چو در مكتب روى‏
از كتاب و اوستاد و فكر و ذكر
از معانى و ز علوم خوب و بكر
عقل تو افزون شود بر ديگران‏
ليك تو باشى ز حفظ آن گران‏
لوح حافظ باشى اندر دور و گشت‏
لوح محفوظ است كو زين درگذشت‏
عقل ديگر بخشش يزدان بود
چشمه آن در ميان جان بود
عقل ايمانى چو شحنه عادل است‏
پاسبان و حاكم شهر دل است‏
چون ز سينه آب دانش جوش كرد
نه شود گنده نه ديرينه نه زرد
ور ره نبعش بود بسته چه غم‏
كو همى جوشد ز خانه دم به دم‏
عقل تحصيلى مثال جوى‏ها
كآن رود در خانه‏اى از كوى‏ها
راه آبش بسته شد، شد بى‏نوا
از درون خويشتن جو چشمه را(9)

در روايتى از امام صادق‏عليه السلام چنين آمده است: «عَن جَعفَر بنِ مُحَّمَدٍ الصّادقِ‏عليه السلام فى جَوابِ سؤالِ عِنوانِ البَصرى: فقالَ لَيسَ العِلم بِالتَّعَلُمِ، اِنَّما هُوَ نُورٌ يَقَعُ فى قَلبِ مَن يُرِدِاللَّهُ تَبارَكَ وَ تعالى اَن يَهديهِ، فَاِن اَرادتِ العلمَ فاطلب اَوَلاً فى نَفسِكَ حَقيقَهَ العُبُوديَةِ واُطلبِ العِلمَ باستِعمالِهِ واستَفهِمِ اللَّهَ يَفهَمُك».(10)
آن حضرت‏صلى الله عليه وآله وسلم در پاسخ به عنوان بصرى كه از حقيقت علم سوال كرده بود فرمود: علم آن نيست كه با تعلّم فرا گرفته شود، بلكه نورى است كه خداى تبارك و تعالى در قلب هر كس كه اراده هدايت وى كند، قرار مى‏دهد، پس اگر عزم علم كردى، نخست حقيقت بندگى را در خويشتن خويش طلب كن و علم را با به‏كارگيرى آن طلب كن واز خداوند درخواست فهم كن تا او به تو بفهماند. ابيات مولانا ترجمان چنين روايتى است.
در نظر مولوى، بايد رنج و زحمت تحصيل علوم را براى همان مقصد اعلا كه وصول به مقام سعادت و كمال نفسانى است، برخود هموار كرد و اين بار را براى سبكبار شدن بردوش كشيد؛ نه براى گرانسنگى و سبكسارى.
علم‏هاى اهل دين حمالشان‏
علم‏هاى اهل تن احمالشان‏
علم چون بر دل زند يارى شود
علم چون بر تن زند بارى شود

مولوى علم‏آموزى و تعقل را در همه حال ستوده و در تعريف همين دانش‏ها گفته است:
خاتم مُلك سليمان است علم‏
جمله عالم صورت و جان است علم‏

بنابراين، علم و تعقل و انديشه، مانند ساير نعمت‏هاى الهى، فى حد ذاته نيكوست؛ به شرطى كه در جهت كمال و سعادت معنوى انسان باشد.(11)
منظور مولوى از عقل ايمانى، بصيرتى است كه از علم بسى فراتر است.
مولوى جان همه علم‏ها را شناخت انسان از خويشتن مى‏داند؛ به بيانى ديگر، قدر خويش را دانستن و پايان كار خويش را نگريستن، بنابراين مولوى با توجه به آيات و روايات، مخلوقات را به سه دسته تقسيم مى‏كند:
نخست فرشته كه جز طاعت، سجده و تسبيح چيز ديگر نمى‏داند و ذات او از عقل سرشته شده است و ديگرى كه برخلاف فرشته از دانش تهى است و حيوانى است كه فكرش تنها به قدر طلب اصطبل و علف است و از تحصيل شرف و اجتناب از شقاوت قاصر است؛ به اين معنا كه عقل و انديشه در آن راهى ندارد و از اين لحاظ در عالم سفلى است و به عالم علوى راهى ندارد؛ اما قسم سوم مخلوقى است كه طبيعتى دوگانه و مركب دارد و آن انسان است كه نيمى فرشته است و ميل به بالا دارد و نيمى حيوان كه ميل به پايين دارد.
اين بشر، برخلاف فرشته و حيوان است كه طبيعت واحد دارند و از اين جهت، گويى با خويشتن خويش مشكلى ندارند و هر يك به مقتضاى طبيعت خود عمل مى‏كنند. انسان همواره در درون خود در كشش مكش و درگيرى به سر مى‏برد و از جنگ بين اين دو، طبيعت در عذاب است. اين آدميان كه به ظاهر بسان يكديگرند، به گفته مولوى در امتحان واقع شده‏اند و به سه گروه و امت تقسيم شده‏اند: گروهى از آنان، گرچه به ظاهر آدمند؛ اما به سوى سرشت فرشته گون خود كشيده شده‏اند و از قيل و قال درون و خشم كه بارزترين صفت حيوانى است، رها گشته‏اند. آنان همچون جبراييل، گويا از روز نخست، فرشته خلق شده‏اند و چون اين صفت آنان بر حيوانيتشان غالب آمده، در درياى ذات الهى غرقند؛ اما قسم دوم برخلاف قسم نخست، در صفت حيوانى غرقند و خشم و شهوت در درون آنان جاى عقل را گرفته است؛ البته نه اينكه از نخست اين‏گونه بوده باشند، بلكه آن وصف جبريلى از ايشان رفته است، چرا كه اين وصف بسيار وسيع و با عظمت است و در خانه تنگ و كوچك تن جاى نمى‏گيرد. انسانى كه به سوى خشم و شهوت ميل كرده است و عقل را از خود رانده، اين روح را از خود جدا مى‏سازد و ديگر انسان نيست.
اما قسم سوم برخلاف دو قسم ديگر، كه يكى از جهاد رسته بود و آن ديگرى اصلاً در فكر جهاد نبود پيوسته در جهاد به سر مى‏برد. اين قسم گاهى به اين سوى كشيده مى‏شود و گاه به سوى ديگر ميل مى‏كند و وجودش ميدان مبارزه عقل و شهوت است.
در حديث آمد كه يزدان مجيد
خلق عالم را سه گونه آفريد
يك گُره را جمله عقل و علم وجود
آن فرشته است و نداند جز سجود
نيست اندر عنصرش حرص و هوا
نور مطلق زنده از عشق خدا
يك گروه ديگر از دانش تهى‏
همچو حيوان از علف در فربهى‏
او نبيند جز كه اصطبل و علف‏
از شقاوت غافل است و از شرف‏
اين سوم هست آدمى زاده بشر
نيم او زفرشته و نيمش زخر
نيم خر خود مايل سفلى بود
نيم ديگر مايل علوى بود
آن دو قوم آسوده از جنگ و حراب‏
وين بشر با دو مخالف در عذاب‏
وين بشر هم زامتحان قسمت شدند
آدمى شكلند و سه امت شدند
يك گروه مستغرق مطلق شدند
همچون عيسى با ملك ملحق شدند
نقش آدم ليك معنى جبرئيل‏
رسته از خشم و هوا وقال و قيل‏
از رياضت رسته و زهد و جهاد
گوييا از آدمى او خود نزاد
قسم ديگر با خران ملحق شدند
خشم محض و شهوت مطلق شدند
وصف جبريلى دريشان بود رفت‏
تنگ بود آن خانه و آن وصف زَفت‏
مرده گردد شخص كو بى‏جان شود
خر شود چون جان او بى‏آن شود
زآنك جانى كان ندارد هست پست‏
اين سخن حقست و صوفى گفته است‏
او زحيوان‏ها فزون‏تر جان كند
در جهان باريك‏كارى‏ها كند
مكر و تلبيسى كه او داند تنيد
آن زحيوان نايد پديد
ماند يك قسم دگر اندر جهاد
نيم حيوان نيم حىّ با رشاد
روز و شب در جنگ و اندر كش مكش‏
كرده چاليش آخرش با اوّلش(12)

در روايتى چنين آمده است:
عَن عبداللَّه بنِ سَنان قالَ سألْتُ ابا عَبداللَّهِ جَعفَرَ بنُ مُحمدٍالصادِقِ‏عليه السلام فَقُلتُ الملائكه اَفضَلُ اَم بَنُوا آدَم فَقالَ «قالَ اَميرالمؤمِنينَ على بن اَبى طالِب‏عليه السلام اِنَّ اللَّه رَكَبَ فىِ‏الملائكه عقلاً بِلا شَهوَةٍ وَرَكَبَ فى بَنى آدمِ كِلَيهِما فَمَن غَلَبَ عَقلُهُ شَهوَتَه فَهُوَ خَيرُ مِنَ‏المَلائكَه وَمَن غَلَبَ شَهوَتَه عَقلَه فَهُوَ شَرٌّ مِنَ البَهائم».(13)
عبداللَّه بن سنان مى‏گويد: از امام جعفر صادق‏عليه السلام پرسيدم، آيا مقام فرشتگان از انسان‏ها بالاتر است؟ آن حضرت از قول اميرمؤمنان على بن ابى‏طالب‏عليه السلام چنين فرمود: خداوند فرشتگان را از عقل و به دور از شهوت آفريده است و انسان‏ها را از هر دو، پس انسانى كه عقلش بر شهوتش غالب شود، مقامى بالاتر از فرشته دارد و آنكه شهوتش بر عقلش غالب گردد، مقامش از حيوانات پايين‏تر است.(14)

يقين ثمره عقل‏
مولوى يقين را ثمره چنين علم و بصيرتى مى‏داند و در بيان اقسام آن سخن مى‏راند.
قرآن مجيد در آيات مختلف، يقين را به سه دسته تقسيم كرده است:
1 . «أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ * حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ * كَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ * ثُمَّ كَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ * كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَيْنَ الْيَقِينِ * ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ»؛(15) شما را رقابت در افزودن (مال و فرزند و جاه يا افزدون به طور مطلق) از خدا غافل كرد، تا آن‏گاه كه به ديدار خاك‏هاى تيره (گورها) شتافتيد. آرى به زودى خواهيد فهميد. باز آرى، به زودى خواهيد فهميد. آرى، اگر با علم اليقين مى‏دانستيد [يااى كاش با علم‏اليقين بدانيد ]شما دوزخ را خواهيد ديد. ديدن شما عين‏اليقين خواهد بود، در آن روز شما از نعمت خداوندى مسئول واقع خواهيد گرديد.
2 . «إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ».(16)
مولوى در تفسير اين آيات مى‏فرمايد:
مال و تن بر فند ريزان فنا
حق خريدارش كه اللَّه اِشتَرى(17)
برف‏ها زان از ثمن آوليستت‏
كه هَيى در شك يقينى نيستت‏
وين عجب ظنست در تو اى مهين‏
كه نمى‏گردد به بستان يقين‏
هر گمان تشنه يقين است اى پسر
مى‏زند اندر تزايد بال و پر
چون رسد در علم پس برپا شود
مريقين را علم او بويا شود
زآنك هست اندر طريق مفتنن‏
علم كمتر از يقين و فوق ظن‏
علم جوياى يقين باشد بدان‏
وآن يقين جوياى ديدست و عيان‏
اَندر اَلهيكُم بجو اين راكنون‏
از پس كَلّا پس لاتَعلَمون‏
مى‏كشد دانش به بينش اى عليم‏
گريقين گشتى ببينندى جَحيم‏
ديد زايد از يقين بى‏امتهال‏
آنچنانك از ظن مى‏زايد خيال‏
اَندر اَلهيكم بيان اين ببين‏
كو شود عِلمُ‏اليقين عَين‏اليَقين‏
از گمان و از يقين بالاترم‏
وز ملامت بر نمى‏گردد سرم‏
چون دهانم خورد از حلواى او
چشم روشن گشتم و بيناى او
پا نهم گستاخ چون خانه روم‏
پا نلرزانم به كورانه روم(18)

مال و تن انسان چونان برفى است كه از ابر نيستى و فنا بر زمين ريخته مى‏شود و خريدار آن دو، حضرت حق است، چرا كه در قرآن مجيد به آن اشاره فرموده و قيمت اين بيع را بهشت قرار داده است و آن‏را فوز عظيم خوانده، بر بايع آن بشارت داده است؛ امّا چرا بسيارى انسان‏ها اين معامله را با خدا انجام نمى‏دهند؟ در حالى‏كه سود آن بسيار است و عقلاً معامله‏اى كه سود آن زياد باشد، دلخواه انسان است و همگان خواهان آنند. مولوى پاسخ اين پرسش را چنين مى‏دهد: مال و تن از آن جهت براى بشر عزيز است كه وى همواره در شك و ترديد به سر مى‏برد و يقين برايش حاصل نشده و از وادى گمان و وهم، پاى به بوستان يقين ننهاده است. اگرچه هر گمانى تشنه يقين است، بنابراين براى رسيدن به يقين پر و بال مى‏زند تا به يقين رسيده و زنده شود. انسان با استدلال‏هاى عقلى، براى رسيدن به يقين مى‏كوشد؛ اما به مقام واقعى آن نمى‏رسد، چون علم واسطه‏اى است ميان شك و يقين و مقامش از گمان بالاتر و از يقين پايين‏تر است؛ مانند كسى كه از دود به آتش پى برده؛ اما هنوز آن‏را نديده است. علم جوياى يقين است و يقين در پى آشكار شدن كه مرتبه علم‏اليقينى است.
مولوى به سوره تكاثر اشاره مى‏كند و مقام عين‏اليقينى را كه تجرد تام و ديد باطن است، يادآور مى‏شود. به گفته وى، بينش زاييده دانش است و خيال رهزن راه يقين. در پايان انسان به درجه‏اى بالاتر از اين بينش مى‏رسد كه از گمان، شك و يقين حاصل شده و از علم هم بالاتر است و آن مقام حق‏اليقينى است كه از حلواى حق خورده مى‏شود و چشم بينا مى‏گردد. در اين مقام انسان محو حق مى‏شود و با حق مى‏بيند، چرا كه به آتش او سوخته و او را به عينه حس كرده است. در اين مقام است كه ايمان فرد راسخ مى‏شود و پاى نمى‏لرزد و به كوره راه گمان و شك گرفتار نمى‏شود و هر كس به اين خانه رسد، امن گشته و از لغزش‏ها دور شده است.
مولوى ظن و گمان را تشنه يقين مى‏داند. آنگاه از گمان به علم‏اليقين و از آن به عين‏اليقين مى‏رسد، سپس پا را از گمان و علم نيز فراتر مى‏نهد و به حق‏اليقين مى‏رسد.
علم از ديدگاه مولوى، فاصله ميان گمان و يقين است؛ در جايى ديگر ماندن در علم‏اليقين را به صلاح سالك نمى‏داند و براى رسيدن به مرتبه عين اليقين، سالك را به گذشتن از وادى گوش توصيه و به رسيدن به بوستان حق اليقين دعوت مى‏كند:
هر جوابى كان زگوش آيد به دل‏
چشم گفت از من شنو آن‏را بِهِل‏
گوش دلاله است و چشم اهل وصال‏
چشم صاحب حال و گوش اصحاب قال‏
در شنود گوش تبديل صفات‏
در عيان ديدها تبديل ذات‏
زآتش از علمت يقين شد از سخن‏
پختگى جو در يقين منزل مكن‏
تا نسوزى نيست آن عين‏اليقين‏
اين يقين خواهى در آتش در نشين‏
گوش چون نافذ شود ديده شود
ورنه قُل در گوش پيچيده شود(19)

مولوى علم‏اليقين را كه از دانش و علوم رسمى و استدلالى به دست مى‏آيد، چون پوسته‏اى مى‏داند كه اهل معنا و سالكان طريق آن را به كنارى مى‏نهند و به عين‏اليقين روى مى‏آورند. بدين ترتيب امور بر آنها آسان مى‏شود. همچنين علوم و استدلالات، چون نقش است و اهل يقين كه به عين‏اليقين رسيده‏اند، خويش را از اين نقوش صيقل داده و با دل و چشم بصيرت خدا را يافته‏اند:
اهل صيقل رسته‏اند از بو و رنگ‏
هردمى بينند خويى بى‏درنگ‏
نقش و قِشر علم را بگذاشتند
رايَتِ عَينُ‏اليقين افراشتند
رفت فكر و روشنايى يافتند
نَحر و بَحر آشنايى يافتند
مرگ كين جمله از و در وحشتند
مى‏كنند اين قوم بر وى ريشخند
كس نيابد بر دل ايشان ظفر
برصدف آيد ضرر نى بر گهر
گرچه نحو فقه را بگذاشتند
ليك محو و فقر را برداشتند
تا نقوش هشت جَنَّت تافتست‏
لوح دلشان را پذيرا يافتست‏
صدنشان از عرش و كرسى و خدا
چه نشان بل عين ديدار خدا(20)

به گفته مولوى، هر چند مرتبه يقين بالاتر رود، شك، وهم، گمان و خيال در آن كمتر نفوذ مى‏كند. به گفته وى، شك و يقين - همواره در جدالند و شياطينى كه در كمين نشسته‏اند، با سلاح شك مى‏خواهند ايمان و يقين بنده را درهم شكنند و بنده‏اى كه يقينش استوار باشد، همانا بانگ خدايى را مى‏شناسد و در مى‏يابد و هرچه يقين كمتر باشد، زودتر به بانگ شيطان فريفته مى‏شود:
تو چه عزم دين كنى با اجتهاد
ديو بانگت برزند اندر نهاد
كه مرو زآن سو بينديش اى غَوى‏
كه اسير رنج و درويشى شوى‏
بى‏نوا گردى زياران و اُبرى‏
خوار گردى و پشيمانى خورى‏
تو زبيم بانگ آن ديو لعين‏
واگريزى در ضلالت از يقين‏
كه هلا فردا و پس فردا مراست‏
راه دين پويم كه مهلت پيش ماست‏
مرگ بينى باز كو از چپ و راست‏
مى‏كشد همسايه را تا بانگ خاست‏
باز عزم دين كنى از بيم جان‏
مردسازى خويشتن را يك زمان‏
پس سلح بر بندى از علم و حكم‏
كه من از خوفى نيارم پاى كم‏
باز بانگى برزند بر تو زمكر
كه بترس و باز گرد از تيغ فقر
باز بگريزى زراه روشنى‏
آن سلاح علم و فن را بفكنى‏
سالها او را به بانگى بنده‏اى‏
در چنين ظلمت نمد افكنده‏اى‏
هيبت بانگ شياطين خلق را
بند كردست و گرفته حلق را
تا چنان نوميد شد جانشان زنور
كه روان كافران زاهل قبور
اين شكوه بانگ آن ملعون بود
هيبت بانگ خدايى چون بود
هيبت بازست بر كبك نجيب‏
مرمگس را نيست زآن هيبت نصيب‏
زآنك نبود باز صياد مگس‏
عنكبوتان مى‏مگس گيرند و بس‏
عنكبوت ديو بر تو چون ذُباب‏
كر و فر دارد بر كبك و عقاب‏
بانگ ديوان گله بان اشقياست‏
بانگ سلطان پاسبان اولياست‏
تا نياميزد بدين دو بانگ دور
قطره‏اى از بحر خوش تا بحر شور(21)

بنابه نظر مولوى، هر كس را كه خداوند نظر كند، نور را بر قلب او مى‏تاباند و قابليت باز دانستن يقين از شك را در وى قرار مى‏دهد:
هر كرا در جان خدا بنهد محك‏
مريقين را باز داند او زشك(22)

او نه تنها يقين را از شك باز مى‏شناسد، بلكه مى‏تواند محك ديگران نيز باشد و هنگامى كه سينه‏اش صاف و صيقلى گشت، همچون آيينه‏اى در مقابل ديگران قرار گيرد و يقين و شكّ آنان را بازگو كند و اين همان ثمره يقين، يعنى ايمان است، پس چون بنده‏اى به اين ايمان دست يافت، مى‏تواند آيينه اسرار غيب شود :
پيش سبحان بس نگه داريد دل‏
تا نگرديد از گمان بد خجل‏
كو ببيند شر و فكر و جست و جو
همچو اندر شير خالص تار مو
آنك او بى‏نقش ساده سينه شد
نقش‏هاى غيب را آيينه شد
سرما را بى‏گمان موقن شود
زآنك مؤمن آينه مؤمن شود
چون زند او فقر ما را بر محك‏
پس يقين را باز داند او زشك‏
چون شود جانش مَحَك نقدها
پس ببيند قلب را و قلب را(23)

نفس در نظر مولوى‏
مولوى در مثنوى، گاهى گونه‏اى از نفس را با شيطان برابر دانسته است كه همانا «نفس اماره» است. همان‏گونه كه شيطان هميشه در تقابل با فرشته است. نفس نيز همواره با عقل در ستيز است. شايد منظور ديگرى نيز در ميان باشد و آن اينكه دو نيروى فرشته و شيطان، در درون آدمى، پيوسته او را به خير و شر مى‏خوانند؛ نفس و عقل نيز چنيند.
نفس و شيطان هر دو يك تن بوده‏اند
در دو صورت خويش را بنموده‏اند
چون فرشته و عقل كه ايشان يك بُدند
بهر حكمت‏هاش دو صورت شدند
دشمنى دارى چنين در سرّ خويش‏
مانع عقلست و خصم جان و كيش(24)

منظور از اين نفس كه همه صفات رذيله را به آن نسبت مى‏دهند، نفس اماره است: «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ»؛(25) به‏درستى كه نفس، همواره به بدى فرا مى‏خواند.
شهوت هم به معناى خاص، با نفس اماره يكى است. مولانا در مذمت نفس اماره و با تشبيهاتى از آنها ياد مى‏كند كه بيانگر نگرش او به اين نيروى باطنى است.
مولوى نفس را با چنين تشبيهاتى توصيف مى‏كند:
1. مادر بت‏ها و دوزخ: به اين معنا كه هر صفت رذيله‏اى كه انسان را بنده خويش مى‏سازد، به نفس اماره باز مى‏گردد و چون دوزخ، هزاران نفر را در خود غرق مى‏كند:
مادر بت‏ها بت نفس شماست‏
زانكه آن بت مار و اين بت اژدهاست‏
آهن و سنگ است نفس و بت شرار
آن شرار از آب مى‏گيرد قرار
سنگ و آهن زآب كى ساكن شود؟
آدمى با اين دو كى ايمن بود؟
سنگ و آهن در درون دارند نار
آب را بر نارشان نبود گذار
زآب چون نار برون كشته شود
در درون سنگ و آهن كى رود؟
آهن و سنگ است اصل نار ودود
فرع هر دو كفر و ترسا و جحود
بت سياه آب است در كوزه نهان‏
نفس مر آب سيه را چشمه‏دان‏
آن بت منحوت چون سيل سياه‏
نفس شومت چشمه آن اى مُصر
صد سبو را بشكند يك پاره سنگ‏
و آب چشمه مى‏رهاند بى‏درنگ‏
آب خم و كوزه گر فانى شود
آب چشمه تازه و باقى بود
بت شكستن سهل باشد نيك سهل‏
سهل ديدن نفس را جهل است جهل‏
صورت نفس ار بجويى اى پسر
قصه دوزخ بخوان با هفت در
هر نفس مكرى و در هر مكر از آن‏
غرقه صد فرعون با فرعونيان‏
در خداى موسى و موسى گريز
آب ايمان را زفرعونى مريز
دست را اندر احد و احمد بزن‏
اى برادر واره از بوجهل تن(26)

بت‏هايى كه آدميان پرستش مى‏كنند، به دو قسم جداگانه تقسيم مى‏شوند: بت بيرونى و بت درونى.
بت بيرونى همان موادى است كه انسان‏ها براى خود ساخته، آنها را مى‏پرستيدند؛ البته اين پرستش دليل اين نبود كه آنان به خدا اعتقاد نداشتند، بلكه آنها بت‏ها را براى تقرب به خدا مى‏پرستيدند. به اين مطلب چند دليل مى‏توان بيان كرد:
نخست اينكه ما گروه فراوانى از بت‏پرستى‏هاى عرب جاهليت را مى‏بينيم كه در عين پرستش بت، به خداى بزرگ نيز عقيده داشتند؛ براى مثال هنگامى كه براى انجام عبادت به مكه كه جايگاه بت‏ها بود، مى‏آمدند، شعار لبيك سر مى‏دادند؛ البته بدين صورت: «لبيك اللَّهم لبيك، لبيك لا شريك لك الا شريك هو لك تملكه و ما ملك» و يكى از بت‏ها، مثلاً «عزى» را به عنوان شريك، ولى در عين حال مملوك خدا معرفى مى‏كردند.
دوم اينكه هنگامى كه مى‏خواستند، سوگند اكيد ياد كنند، نخست به بت و سپس به خدا، به‏عنوان شديدترين تأكيد قسم ياد مى‏كردند، مثلاً مى‏گفتند: «احلف باللات والعزى و باللَّه ان‏اللَّه اكبر»؛ سوگند ياد مى‏كنم به لات و عزى و به خدا كه از آنها بزرگ‏تر است.
سوم اينكه نامه‏هاى خود را با نام خدا شروع كرده، سپس سخن خود را با تبريك به يكى از نام‏هاى بت‏ها بيان مى‏كرديم: «باسمك اللَّهم ...».
چنان‏كه در آيه شريفه مى‏بينيم: «وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِكُونَ»(27) اكثريت آنها به خدا ايمان نمى‏آوردند، مگر اينكه شرك مى‏ورزند.

بت درونى‏
اين بت عبارت است از نفس اماره كه امروزه در اصطلاح روان‏شناسى غريزه كنترل نشده خوانده مى‏شود. پس از اين مقدمه مى‏گوييم: اگر درست دقت شود، رواج بت‏پرستى بيرونى از بت‏پرستى درونى است، زيرا اگر انسان خود آگاه در مقام انديشه و تحقيق برآيد، خواهد ديد كه يك بت جامد يا زنده توانايى ندارد تا بتواند در مقابل خدا عرض‏اندام كند؛ ولى موقعى كه مى‏بيند با اين اعتراف، مقام و جاه و ثروتش از دست مى‏رود، به همان بت‏پرستى خود ادامه مى‏دهد؛ از اين‏رو وقتى دقيقاً توجه مى‏كنيم، مى‏بينيم كه ادامه بت‏پرستى براى يك انسان آگاه، نتيجه پرستش نفس اماره است كه او را فريب مى‏دهد و ظواهر دنياى مادى را بر او جلوه‏گر مى‏سازد؛ وانگهى مبارزه با بت بيرونى از مبارزه با بت درونى بسيار آسان‏تر است، زيرا ممكن است بتوان با ذكر ادله و براهين، ناشايستگى بيت بيرونى را اثبات كرد، چنان‏كه پيامبران با آوردن معجزات و شواهد، توانستند، با بت‏پرستى مبارزه كرده تا اندازه بسيار زياد در اين راه پيش بروند. در صورتى كه بت درونى در اعماق جان انسانى جاى گرفته، با هزاران وسوسه و خود فريبى در پرستش آن بت زندگانى را سپرى مى‏كند.
به عبارت ديگر، بت درونى به دليل ارتباط با «من» انسانى، مى‏تواند در هر لحظه انسان را دگرگون سازد، و نام آن‏را بت‏پرستى نگذارد.
اگر درست دقت كنيم، اصل همه بت‏ها بتى است كه افراد انسانى در درون خود ساخته‏اند، بت خارجى به منزله مار و بت نفس انسانى، مانند اژدهاست. مى‏گويد: اگر توجه كنيد خواهيد ديد كه نفس انسانى مانند آهن و سنگى است كه با اصطكاك و فعاليت‏هاى گوناگون، از آنها شرارى توليد مى‏گردد كه بت مستحكم و ريشه‏دارى است. شراره و آتش برونى را مى‏توان با آب خاموش ساخت؛ ولى اين شرار درونى كه جايگاه بس مستحكمى دارد، با آب خاموشى شدنى نيست. مادامى كه سنگ و آهن نفس اماره وجود دارد، هيچ فرد انسانى نمى‏تواند، به ايمنى كامل برسد، سنگ و آهنى كه آتش نفسانى را در درون شعله‏ور مى‏سازند، آب‏را گذرى بر آن نيست. سپس همين مطلب را تكرار كرده مى‏گويد: با آب برونى آتش برونى خاموش مى‏گردد؛ ولى آب بيرونى نمى‏تواند، آتش درونى را از بين ببرد. اين آهن و سنگ درونى كه با اصطكاك فعاليت مى‏كنند، نتيجه و معلول همان كفر و جحود است. اگر بت منحرف كننده، به منزله آب سياه و تيره است، منبع اصلى اين آب تيره، نفس اماره انسانى است. منبعى كه اگر كوششى از اعماق روح انسانى در تصفيه آن انجام نگيرد، براى ابد هم كه عمر انسانى را فرض كنيم، اين آب از آن منبع جريان خواهد داشت.
به عكس حالت روحانى انسانى، شبيه آب زلالى است كه منبع آن روح تزكيه شده و ملكوتى است. اگر انسان بتواند شخصيت روحى خود را تحت تزكيه و تصفيه قرار داده، نمودهاى جهان هستى را به‏طور منطقى و الهى ارزيابى كند، اين منبع تا بى‏نهايت، آن آب زلال پاك كننده را جارى خواهد ساخت. اگر بخواهيم بت خارجى تراشيده شده با دست انسانى را به سيل سياه تشبيه كنيم، نفس بت‏گر و بت‏ساز به منزله چشمه شاهراه انسانى است كه همه راه‏ها و روش‏هاى انسانى از آن مشتق مى‏گردد، و اين تعبير بسيار ارزنده‏اى است، زيرا مقصود از شاهراه در اين بيت همان چيزى است كه همه زندگانى انسانى را تفسير كند. اين شاهراه هر چه باشد، چون براى خود انسان به عنوان شاهراه و سرلوحه زندگانى تلقى گشته است، مانند قطب نما همه شئون زندگانى او را رهبرى و هدايت مى‏كند؛ براى مثال اگر فرض كنيم شاهراه زندگانى يك انسان مقام و جاه هست، يعنى اين مفهوم را عالى‏ترين ايده‏آل براى خود تلقى كرده است، تا آنجا كه اين جاه و مقام به حد پرستش و تفسير كننده تمام شئون زندگانى فردى و اجتماعى بر آن انسان پذيرفته شود؛ بتى تراشيده مى‏شود كه هر چه از آن بت سرازير گردد، خلاف حقايق بوده، مى‏تواند بت‏هايى را در خارج براى پرستش نيز بسازد.
اگر فرض كنيم كه صد عدد كوزه داشته باشيم، مى‏توانيم آن كوزه‏ها را با يك سنگ از هم متلاشى كنيم؛ در صورتى كه جريان آب چشمه دائمى بوده، مادامى كه به مادر چاه و اصل منبع متصل است، عوارض خارجى نمى‏تواند آن را از جريان باز بدارد. به اين دليل كه بت‏هاى خارجى، موجودات محسوس و محدود و تحت تسلط انسانى‏اند و با كمى تلقينات صحيح و منطقى، مى‏توان آنها را شكسته و از هم متلاشى ساخت؛ اما بت نفس را نمى‏توان به آسانى و سهولت متلاشى كرد؛ چه قيافه‏هاى حق به جانبى كه به خود مى‏گيرد؛ چه استدلالات سفسطه‏آميزى كه پيش روى انسانى مى‏گذارد.
آرى بسيار مشكل است از عهده رام كردن نفس بر آمدن، زيرا پيوستگى آن با اصل حيات، آن چنان قوى است كه اغلب اوقات، مبارزه با نفس، با مبارزه با اصل حيات اشتباه مى‏شود. بدين جهت است كه مبارزه با نفس اماره را آسان شمردن، نادانى محض است. صورت نفس انسانى، مانند دوزخ با هفت در است: اين نفس بت‏گر و بت‏ساز در هر نفس مى‏تواند، مكرها و حيله‏ها و فريب‏ها بر سر راه انسان بگستراند، توانايى حيله‏گرى نفس، آن اندازه است كه گويى مى‏تواند صدها فرعون و فرعونيان را در هر نفس در نوسانات خود غرق كند، پس بيا اى سالك راه انسانى به سوى خداى موسى بگريز، و مگذار فرعونى بودن نفس، آب ايمان تو را بريزد. دست التماس و تضرع به بارگاه ربوبى ببر و چنگ بر دامان احمد صلى الله عليه وآله بزن، رها كن بوجهل تن را كه حقايق را مى‏بيند و باز لجاجت مى‏كند.(28)
از جانب ديگر مولوى نفس را به اقتضاى حالات مختلفى كه دارد، به حيواناتى چند تشبيه كرده است و براى تقريب معنا به اذهان، به خوى حيوانى و دَد منشانه آن حيوان اشاره مى‏كند كه از جمله مى‏توان به اين موارد اشاره كرد:
1. تشبيه به زاغ: به اين دليل كه زاغ به گلستان و باغ علاقه‏اى ندارد و خوراكش از مزبله‏ها و ويرانه‏ها تأمين مى‏شود. بنابراين كسى كه از آن پيروى كند، به گلستان هدايت نمى‏شود، بلكه به گورستان دنيا رهنمون مى‏شود:
جان كه او دنباله زاغان پرد
زاغ او را سوى گورستان برد
هين مدو اندر پى نفس چو زاغ‏
كو به گورستان مى‏برد نه سوى باغ(29)

2. تشبيه به سوسمار: يكى از خصوصيات اين حيوان، حمله ناگهانى و فرار به سوى سوراخى است كه از آن بيرون آمده است. او تنها از يك سوراخ در صحرا بيرون نمى‏آيد يا به آن نمى‏گريزد، بلكه پناهگاها و مواضع حمله و سوراخ‏هاى بسيارى دارد.
يك نَفَس حمله كند چون سوسمار
پس به سوراخى گريزد در فرار
در دل او سوراخ‏ها دارد كنون‏
سر زهر سوراخ مى‏آرد برون(30)

3. تشبيه به سگ: چون به استخوانى قناعت مى‏كند و به شكار شهرت دارد.
آلت آشكار خود جز سگ مدان‏
كمترك انداز سگ را استخوان‏

4. تشبه به اژدها: چون نفس داراى نيروى بسيار قوى و مهيب است كه اگر شعله‏ور گردد و به تحرك درآيد، ديگر هيچ قدرتى نمى‏تواند به آسانى آن را مهار كند.
نفس اژدرهاست او كى مرده است‏
از غم بى‏آلتى افسرده است(31)

همچنين در اشعارى ديگر، مولوى نفس را از حيث زيركى به خرگوش و از اين جهت كه طالب شهوت است، به الاغ تشبيه كرده است. وى مردمان را مست و خوارِ هوا و هوس و نفس مى‏داند:
خلق مست آرزواند و هوا
زآن پذيرايند دستان تو را
هر كه خود را از هوا خو باز كرد
چشم خود را آشناى راز كرد(32)

او به زبانى ديگر، هر جرم، فساد، نابودى و هلاكتى را ثمره پيروى هوا و هوس و نفس بر مى‏شمارد.
خلق در زندان نشسته از هواست‏
مرغ را پرها ببسته از هواست‏
ماهى اندر تا به گرم از هواست‏
رفته از مستوريان شرم از هواست‏
چشم شحنه شعله نار از هواست‏
چار ميخ و هيبت دار از هواست(33)

مولوى در مذمت نفس و دورى از آن، بدين سبب اصرار مى‏ورزد كه پيروى از آن، موجب دورى از حق است و چون نفس را در مقابل عقل مى‏داند، همراه شدن با آن‏را دور شدن از راه حق به شمار مى‏آورد:
با هوا و آرزو كم باش دوست‏
چون يُضلك عن سبيل‏اللَّه اوست(34)
چون رفيقى وسوسه بدخواه را
كى بدانى ثَمَّ وجه‏اللَّه را
هر كرا باشد سينه فتح باب‏
او ز هر شهرى ببيند آفتاب‏
حق پديدست از ميان ديگران‏
همچو ماه اندر ميان اختران‏
دو سر انگشت بر دو چشم نه‏
هيچ بينى از جهان انصاف دِه‏
گر نبينى اين جهان معدم نيست‏
عيب جز زانگشت نفس شوم نيست‏
تو زچشم انگشت را بردار هين‏
و آنگهانى هر چه مى‏خواهى ببين‏
نوح را گفتند امت كوثراب‏
گفت او زآن سوى و استغشوا ثياب‏
رو و سر در جامه‏ها پيچيده‏ايد
لاجرم با ديده و ناديده‏ايد
آدمى ديدست و باقى پوست است‏
ديد آن‏است آنكه ديد دوست‏است‏
چونك ديد دوست نبود كور به‏
دوست كو باقى نباشد دُور به(35)

پس در حقيقت نفس حجابى بر ديده عقل است، از اين‏رو بايد آن را مرده گرفت و به نفس‏كشى پرداخت.
اميرمؤمنان در حديثى مى‏فرمايد: «وَكَمْ مِنْ عَقْلٍ اَسيرُ تَحْتَ هَوى اَميرٍ»؛(36) چه بسيار عقل‏ها و خردها كه شهوات بر آن حكومت مى‏كند.
امام محمد غزالى در باب معاتبه نفس و توبيخ آن مى‏فرمايد: «بدانكه اين نفس را چنان آفريده‏اند كه از خير گريزان باشد و طبع وى كاهلى و شهوت راندن است و تو را فرموده‏اند تا وى را از اين صفت بگردانى و او را با راه آورى از بى‏راهى و اين با وى بعضى به عنف توان كرد و بعضى به لطف و بعضى به كردار و بعضى به گفتار، چه در طبع وى آفريده‏اند كه چون خبر خويش در كارى بيند، قصد آن كند و اگرچه با رنج بود، بر رنج صبر كند؛ ليكن حجاب وى بيشتر جهل‏است و غفلت و چون وى را از خواب غفلت بيدار كنى و آينه روشن فرا روى وى دارى، قبول كند و براى اين گفت، حق تعالى: «وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ» پنده ده كه مؤمنان را سود دار».(37) مولانا نيز در اين باب مى‏فرمايد:
نفس بى عهدست زآن رو كشتنى است‏
او دَنى و قبله‏گاه هر دنى است‏
نفس‏ها را لايق است اين انجمن‏
مرده را درخور بود گور و كفن‏
نفس اگر چه زيرك است و خرده دان‏
قبله‏اش دنياست او را مرده‏دان‏
آب وحى حق بدين مرده رسيد
شد زخاك مرده‏اى زنده پديد(38)
نفس خود را كُش جهان را زنده كن‏
خواجه را كشت‏است او را بنده كن‏
نفس را تسبيح و مصحف در يمين‏
خنجر و شمشير اندر آستين‏
مصحف و سالوس او باور مكن‏
خويش با او هَمسر و هَمسر مكن‏
سوى حوضت آورد، بهر وضو
واندر اندازد تو را در قعر او
عقل نورانى و نيكو طالب‏است‏
نفس ظلمانى بر و چون غالب‏است(39)

در اين ابيات مراد از انجمن دنيا و دنيا داران و از گور و كفن زيورهاى دنيايى است و خرده‏دان، يعنى دقيق و ريزبين. آبِ وحى حق هم كنايه از اندرز و تعليم پيامبران است.(40)
نفس بى‏وفا و بد عهد است و بايد از او روگردان شد. او پست است و قبله‏گاه او هم پست است. اين عالم دنيا لايق نفس‏هاست، چرا كه گور و كفن در خور مرده‏هاست، نفس اگرچه زيرك و خرد بين و دقيق است؛ ولى چون دنيا قبله‏گاهش شده، او را در شمار مردگان بدان. اگر آب وحى حق به‏اين مرده رسيد و روح ايمان در وى دميد، از خاك مرده زنده پديدار مى‏گردد، و تا آن وحى الهى نرسد، به‏عمر زياد و طول بقاى او كه صورت خوش فريبنده‏اى دارد، مغرور نشو.(41)
آنگاه حديثى از اصحاب رسول‏صلى الله عليه وآله وسلم را يادآور مى‏شود كه نشان‏دهنده بزرگى و عظمت نفس كشى و مبارزه با آن است و آن هنگامى است كه اصحاب پس از نبردى طولانى و مشقت‏بار، به سوى مدينه رهسپار شده‏اند و مى‏پندارند كه جهادى بس عظيم را به پايان رسانده‏اند و از اين‏رو خشنودند؛ اما پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم آنان را به جهاد و مبارزه‏اى بزرگ‏تر فرا مى‏خواند و آن مبارزه با نفس است كه تنها با توفيق الهى ميسر است:
چونك واگشتم زپيكار برون‏
روى آوردم به پيكار درون‏
قَد رَجَعنا مِن جِهادِالاَصغَريم‏
با نبى اندر جِهاد اَكبَريم‏
قوت از حق خواهم و توفيق ولاف‏
تا به سوزن در كشم اين كوه قاف‏
سهل شيرى دان كه صف‏ها بشكند
شير آن‏ست آنكه خود را بشكند(42)

پي نوشت ها:
1) اين مقاله قسمتى از طرح پژوهشى آموزه‏هاى اخلاقى در مثنوى معنوى است كه توسط محقق ارجمند جناب آقاى على بورونى كه مجرى طرح معاونت پژوهشى دفتر تبليغات اسلامى استان اصفهان بوده، انجام پذيرفته است.
2) ر . ك: شرح مثنوى، ج 1، ص 508.
3) وسايل الشيعه، ج 2، ص 447 ؛ عَن عبداللَّه بنِ سَنان قالَ سألتُ ابا عبداللَّهِ جَعفَرَبنُ مُحمدٍالصادِقِ‏عليه السلام فَقُلتُ الملائكه اَفضَلُ اَم بنو آدَم فقال «قالَ اَميرالمؤمِنينَ على بن اَبى‏طالِب‏عليه السلام اِنَ‏اللَّه رَكَبَ فىِ‏المَلائِكَه عَقلاً بِلا شَهوَةٍ و ركّب فى‏البهائم شهوة بلاعقل وَرَكَبَ فى بَنى آدمِ كِلَيهِما فَمَن غَلَبَ عَقلُهُ شَهوَتَه فَهُوَ خيرُ مِن‏المَلائكَه وَمَن غَلَبَ شَهوَتَه عَقلَه فَهُوَ شَرٌّ مِنَ‏البَهائم».
4) دفتر دوم 275.
5) دفتر چهارم 2305.
6) دفتر دوم 75.
7) دفتر چهارم 3010.
8) دفتر اول 3445.
9) دفتر چهارم 65 - 1960.
10) بحار الانوار، ج 1، ص 24.
11) ر . ك : مولوى‏نامه، ج 1، ص 4 - 93.
12) دفتر چهارم 10 - 1500.
13) وسائل الشيعه، ج 2، ص 447.
14) غزالى نيز اين حديث را در احياء العلوم، ج 1، ص 169 بى‏آنكه به كسى نسبت بدهد، آورده است. به نقل از شرح احاديث و قصص مثنوى.
15) تكاثر، 1 - 8 .
16) واقعه، 95.
17) اشاره به آيه «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بايَعْتُمْ بهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ». توبه، 110.
18) دفتر سوم 25 - 110.
19) دفتر دوم 60

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 122]