به مناسبت هفته وحدت حوزه و دانشگاهجايگاه علمى ـ حوزوى شهيد دكتر مفتح

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: به مناسبت هفته وحدت حوزه و دانشگاهجايگاه علمى ـ حوزوى شهيد دكتر مفتح
فعاليت هاي اجتماعي- سياسي شهيد آيت الله دكتر محمد مفتح آنچنان چشمگير است كه پرتو خيره كننده آن، شخصيت فقهي- فلسفي او را از نظرها مخفي داشته است. همه شهيد مفتح را با نماز عيد فطر سال 1357 و اولين راهپيمايي ميليوني پس از آن مي شناسند. اجتماعات پرشور صدها هزار نفري در «مسجد قبا» در ماه رمضان 1356 و 1357، دعوت از علامه محمد جواد مغنيه عالم شيعي لبناني و عبدالفتاح عبدالمقصود متفكر سني مذهب مصري و استاد دانشگاه الازهر و شيخ محمود بجرمي قاري معروف مصري؛ سمينارهاي علمي با حضور اساتيد دانشگاهي و حوزوي در صحن مسجد، برگزاري اولين نمايشگاه كتاب در مسجد و پيش از آن تبديل «مسجد جاويد» به پايگاه مبارزه دانشجويان مسلمان علاقمند به ارتباط با عالمان ديني و سخنرانيهاي انقلابي در آبادان، اهواز، كرمان، خرم آباد، دماوند و ... و زندانهاي مكرر و تبعيدهاي مختلف و سپس مديريت ستاد استقبال از امام و اشراف بر مراسم حساس بهشت زهرا در روز ورود ايشان و ...، اين همه موجب شده است تا مفتح بيشتر در قالب يك مبارز سياسي و يك مصلح اجتماعي نظاره شود تا يك فقيه فيلسوف.

جايگاه علمي- حوزوي شهيد دكتر محمد مفتح را بايد با ملاحظه حضوري كه از ايشان در مجامع حوزوي آن روزگار ثبت است به نظاره نشست. دوران تحصيل حوزوي آيت الله مفتح، همزمان است با فضاي پس از جنگ جهاني دوم، خروج رضاشاه از ايران، تغييرات سياسي- اجتماعي پس از شهريور 20 و آغاز تنفس آزاد مجدد حوزه هاي علوم ديني. در دوره پهلوي اول، فشار فراواني كه بر هرگونه تظاهر مذهبي وارد مي آمد، بر تحركات علمي حوزويان تاثيري دو چندان داشت؛ چرا كه هم به عنوان يك فعاليت ديني با انواع تضييقات حكومتي مواجه بود و هم از آن جهت كه عالمان ديني ملجا و مرجع نيازهاي اعتقادي مردم بودند- چيزي كه به هيچوجه رضاخان آن را برنمي تافت- سعي بليغ قدرت حاكم بر اعمال هرچه بيشتر محدوديت بر اين قشر تاثيرگذار در جامعه متمركز بود. استبداد رضاخاني بيش از همه روحانيان را هدف گرفته بود و طبعاً رهايي جامعه مذهبي ايران از خفقان حكومتي، پس از شهريور 20 براي حوزويان امكان تنفسي نشاط آور را به دنبال آورد. نشاط علمي دهه 30-20 در حوزه ها، موجب گشت تا در دهه 40-30 شمسي نسل جديدي از دانش آموختگان علوم ديني پا به عرصه اجتماع بگذارند، كه با انگيزه هايي فراتر از آنچه سابقاً عالمان را به تلاش و كوشش وامي داشت در اجتماع پيرامون خود تاثيرگذار گردند. اين نسل نوظهور را، عالمان روشنفكري تشكيل مي دادند كه حصار تنيده شده ميان محافل علمي نوظهور- دانشگاهها- و محافل علمي پرسابقه - حوزه ها- را در هم شكسته و با حضور آگاهانه در هر دو محفل، راه تازه اي براي تحول اجتماعي مي جستند. اين مساله را نمي توان اتفاقي دانست كه اولين تحصيل كردگان حوزه علميه قم كه براي تحصيل پا در دانشگاهها مي گذارند- شهيد مفتح، شهيد بهشتي، امام موسي صدر- درست همانها هستند كه حوزه تاثير حوزويان را محدود به حوزه هاي علميه سنتي ندانسته و هر كدام عرصه هايي را براي فعاليتي فراتر از مرسوم حوزويان اختيار مي كنند. نظريه پردازيهاي فراحوزوي- فرادانشگاهي شهيد مفتح و تلاشهاي فكري- عملي ايشان در نزديك كردن دو محفل علمي حوزه و دانشگاه در ايران و دامن گستر نمودن ارتباطات دانشگاهي با الازهر و ساير مجامع علمي بلاد عربي؛ كوششهاي ديني- اجتماعي شهيد بهشتي در آلمان و حضور فعال و موثر امام موسي صدر در عرصه ديني- سياسي- اجتماعي در لبنان (و بالطبع ساير كشورهاي عربي) را بايد در همين راستا ارزيابي نمود.

اين دوران را بايد دوره فرصتي طلايي براي حوزه علميه قم به شمار آورد، كه حوزه اي نوپا، جوان و با انگيزه اي مضاعف بود و بزودي مركز توجه جهان شيعه واقع گشت. در اين زمان، نسل اول تحصيل كردگان حوزه قم كه شاگردان پايه گذار دوره جديد حوزه قم آيت الله العظمي حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي بودند، بر كرسي تدريس تكيه زده و با دعوت از آيت الله العظمي بروجردي به قم و مرجعيت علي الاطلاق ايشان بر تمامي شيعيان جهان، قم را از حالت حوزه اي فرعي به درمي آورند. از اين دوره است كه قم با نجف پهلو مي زند و طلاب تشنه مباني علوم ديني را از جبر در اختيار نجف مي رهاند. حلقه هاي درسي متعددي در قم شكل مي گيرد و طالبان علم- كه به تدريج بر تعداد اندك اوليه آنان افزوده مي گردد- هر يك مطابق سلايق و علايق خويش استاداني را مي جويند. اعضاي اين حلقه هاي علمي، به فراخور ديدگاههاي خويش، يكديگر را مي يابند و نطفه جريان سازي هاي فكري، اجتماعي، سياسي بعدي از همانجا شكل مي گيرد. حلقه هايي كه پاره اي از آنها در حافظه تاريخ جاودانه مي شوند.

شايد بتوان عنوان مشهورترين و ماندگارترين حلقه درسي آن روزگار قم را بر حوزه تدريس فقه و اصول امام خميني نهاد. حلقه درسي كه مجمع دانش طلبان ممتاز، جوان و وارسته شده و به شلوغترين درس حوزه قم تبديل گشت. ورود نمايان امام خميني به عرصه سياست و رو در رويي ايشان با هيئت حاكمه وقت، به موازات آن كه شايد پاره اي از شاگردان را از گرد استاد پراكند، انبوه طلاب پرشور را جذب حوزه درسي ايشان نمود. پيروزي انقلاب اسلامي و جايگاه معنوي- سياسي امام خميني پس از پيروزي و شهرت اجتماعي شاگرداني كه - كم يا زياد- درك محفل درس آن استاد را كرده بودند، قضاوت پيرامون ميزان درخشش علمي هر يك از شاگردان در اين محفل علمي و در چشم استاد را با مشكل مواجه ساخته است. نخستين فهرستي كه از نام شاگردان امام منتشر شده است مربوط به زمان اوج غربت اين استاد و شاگردان مبارزش، و در دوره تبعيد ايشان به نجف مي باشد. و آنگاه كه مي بينيم نام آيه الله دكتر مفتح جزو اولين اسامي موجود در اين فهرست قرار گرفته است، به جايگاه والاي علمي ايشان پي مي بريم. درست است كه نمي توان با تكيه بر اينكه اين فهرست توسط جمعي از طلاب مبارز ساكن نجف- از اطرافيان امام خميني- تنظيم گشته است ترتيب ذكر اسامي را به اشاره امام دانست، ولي مي توان يقين كرد كه چينش اينچنيني اسامي شاگردان امام با عدم رضايت ايشان و شهيد مصطفي خميني مواجه نگرديده است. در آن سالها، شهيد مفتح آنچنان در چشم امام مي درخشد و در قلب ايشان نشسته و مورد اعتماد آن استاد بارز قرار مي گيرد، كه امام از تبعيدگاه نجف در نامه اي كه به اين شاگرد مبرز خويش مي نويسد اعطاء حكم وكالت به افرادي از ميان تجار و معتمدين را موكول به صلاحديد و تعيين اين شاگرد خويش مي نمايد. حجت الاسلام كروبي نيز كه از آن زمان در جمع طلاب جوان و علاقمند به حضرت امام بوده است، از تعبيراتي كه امام خميني در جلسات خصوصي پيش از تبعيد در مورد شخصيت علمي شهيد مفتح به كار مي برده اند چنين استنباط مي كند كه ايشان از همان زمان مقام اجتهاد و فقاهت آن شهيد را مورد تأكيد قرارمي داده اند.

از ديگر حلقه هاي علمي ماندگار آن دوران، حلقه درس فلسفه علامه سيدمحمد حسين طباطبائي است، كه از مشاهيري همچون شهيد مطهري، شهيد دكتر مفتح، شهيد دكتر بهشتي، آيه الله جوادي آملي، آيه الله اميني، و آيه الله سبحاني تشكيل شده است. اين جمع دانش پژوه، به دنبال فداكاري و تضحيه علامه طباطبائي (تعبيري كه آيه الله العظمي خوئي در خصوص فعاليتهاي فلسفي- قرآني دوست و همدرس خود علامه طباطبائي به كار مي برد) شكل مي گيرد. شاگردان علامه كه مي ديدند چگونه استادشان طعنه ها و فشارهاي مخالفان را تحمل كرده و برآنچه وظفيه مي داند پاي مي فشارد؛ و چگونه با انديشمندان غيرمسلمان اروپائي نشست و برخاست كرده و با آنان از قرآن و حكمت سخن مي گويد؛ از او نه تنها حكمت متعاليه و تفسير، كه پايمردي در راه انجام رسالت ديني- علمي را مي آموختند. بي شك شهيد مطهري در تحمل طعنه هاي فراوان پس از انتشار كتاب «مسئله حجاب»، شهيد مفتح در خويشتنداري مثال زدني در برابر موج دشمنيها و دشنامهاي پس از دعوت از متفكران غيرايراني و اساتيد غيرروحاني دانشگاه براي سخنراني ماه رمضان سالهاي 56و 57 در «مسجد قبا» و ساير مشاهير اين حلقه در تاب آوردن برابر افترائات گوناگون پيرامون عملكرد آگاهانه خويش، وامدار استاد فرزانه اين جمع فرهيخته بودند. درخشش دكتر مفتح در اين حلقه آنچنان بود كه علامه طباطبائي، آنگاه كه خواست تا براي پاسخ به سؤالات فلسفي كه براي او ارسال مي شد از شاگردانش مددگيرد، بدون لحظه اي ترديد به سراغ آيه الله دكتر مفتح و آيه الله جوادي آملي فرستاد. از آن پس اين دو شاگرد- كه احاطه آنان به مباني حكمت اسلامي مورد اعتماد استاد بود- پاسخگوي پرسشهاي فلسفي از زبان ايشان شدند. ميزان علاقه شاگرد به استاد و رابطه عاطفي ميان ايشان آنچنان بود كه شهيد مفتح- كه با محدوديت حكومتي طاغوت براي حضور در قم مواجه بود- چنانچه حتي يك روز به قم مسافرت مي كرد ديدار با علامه طباطبائي را از دست نمي داد. همچنان كه از علاقه استاد به شاگرد گفتني هاي فراواني در سينه سيد عبدالباقي طباطبائي- فرزند ارشد علامه- باقي است.

حلقه علمي ديگري كه در تاريخ حوزه قم مي درخشد و بزرگاني كه حوزه به آنان مي بالد به حضور در آن مي بالند، حلقه درس اصول آيه الله سيدمحمد محقق داماد است. از مشاهير شاگردان دوره نخست اين درس بايد امام موسي صدر، آيه الله شبيري زنجاني، آيه الله شهيد دكتر بهشتي، آيه الله شهيد دكتر مفتح، آيه الله موسوي اردبيلي، و آيه الله مكارم شيرازي را نام برد. گفتني است كه در همان دوره اول تدريس محقق داماد، آيه الله طاهري اصفهاني كه از حاضران در اين جمع فرهيخته بوده است موفق مي شود تقريرات كاملي از مطالب استاد تهيه و تدوين نمايد. اين تقريرات- كه در دوره تدريس دوم مورد استفاده استاد واقع مي شود- توسط امام موسي صدر در مسافرت به حوزه نجف به امانت گرفته شده و در آنجا مورد مطالعه دقيق آيه الله شهيد سيدمحمد باقر صدر قرار مي گيرد؛ آنچنان كه صاحبنظران معتقدند پاره اي از نوآوريهاي اصولي شهيد صدر وام گرفته از محقق داماد است. با توجه به عمق مطالب و اغلاق بيان آيه الله داماد، حضور فعال در اين حلقه براي همه كس امكان پذير نبوده است؛ و بسياري از طالبان علم نيز، عليرغم علاقه به بقاء در اين جمع، از آنجا كه توان استفاده مفيد از درس را در خويش نمي يافتند از ادامه حضور منصرف مي گشتند.از اين رو شاگردان پابرجاي محقق داماد از كساني بودند كه در عين آنكه به هوش، استعداد و توان علمي بالائي نامدار گرديدند، با برخورداري از قدرت خلاقيت و نوآوري خويش نه تنها در حوزه علميه قم بلكه در دانشگاههاي ايران و جهان اسلام، كشورهاي اسلامي و عربي، و كشورهاي اروپائي تأثيرگذار گشتند. شاهد اين سخن آن است كه نخستين فعاليتهاي مطبوعاتي حوزوي ريشه در اين محفل علمي دارد، و اولين طلاب شاغل به تحصيلات دانشگاهي از همين حلقه برخاسته اند. از شاگردان همين درس هستند آنان كه همراهي دين و علم را شعار خويش قرارداده و دبيرستاني را با عنوان «دين و دانش» تأسيس مي نمايند، و مجلس هفتگي را فراهم مي آورند تا دانشجو و روحاني در كنار يكديگر نشسته و به همفكري در زمينه امور مورد علاقه مشترك بپردازند.

مسلما ترديدي در اهميت حوزه درسي آيه الله سيد محمدحسين بروجردي نمي توان داشت. شهرت آن شخصيت يگانه، نوآوري ايشان در مباحث اصول فقه، سبك ويژه در استنباطات فقهي، مرجعيت علي الاطلاق ايشان و زعامت عامه امور شيعيان در تمامي كشورهاي اسلامي، و نظريه تقريب مذاهب اسلامي كه از سوي ايشان پي افكنده و پيگيري مي شد، همه براي جذب طلاب به حوزه درسي ايشان انگيزه اي كافي بود. از همين رو نمي توان نام «حلقه درسي» بر روي محضر تدريس آيه الله بروجردي نهاد، بلكه بايد آن را محفلي به وسعت حوزه علميه قم به حساب آورد. و جايگاه شهيد مفتح در نزد آيه الله بروجردي آنچنان بود كه بازگشت او از سفر حج تمتع، آن مرجع بزرگ را به خانه او كشاند. ديداري كه نسبت به كمتر كسي از شاگردان آن شخصيت جهاني در حافظه حوزه قم ثبت شده است. توجه اينچنيني آن استاد به اين شاگرد را تنها بايد به درخشش علمي شاگرد در درس استاد مربوط دانست، چرا كه وجه ديگري براي آن متصور نيست؛ نه دكتر مفتح سابقه ويژه غيردرسي با آيه الله بروجردي داشته است، و نه پدر ايشان از دوستان و مرتبطان با آن مرجع بزرگ بوده است تا دوستي پدر عامل اين توجه گشته باشد.

اين سه حلقه علمي از آن جهت كه تاريخ ساز گشته اند، در تاريخ حوزه قم ماندگار مي باشند؛ اگرچه طبيعتا محافل درسي علمي آن زمان قم منحصر به اين سه نبوده است. و حضور درخشان شهيد مفتح در محافل درسي و علمي ديگر نيز چشمگير مي باشد، آنچنان كه آيه الله صافي گلپايگاني بر شركت نمايان آن شهيد در محضر درسي آيه الله گلپايگاني تأكيد مي ورزد.

درخشش افراد در محافل علمي- خصوصا حوزه هاي علميه- در دو عرصه نمايان مي شود. يكي از اين دو، درخشش در جايگاه شاگردي است، و آنچه گفته شد ناظر به اين نمود علمي بارز شهيد مفتح در اين عرصه بود. و عرصه ديگر به جايگاه استادي ايشان بازمي گردد، كه شهيد مفتح در اين صحنه نيز چهره درخشاني از خود به يادگار نهاده است. بسياري از اساتيد و عالمان برجسته امروز حوزه قم خود را مفتخر به شاگردي مفتح مي دانند، كه يا در مجلس پر شاگرد درس شرح منظومه (منطق) ايشان در مسجد امام حسن عسكري حاضر مي شده اند، و يا از درس خصوصي شرح اشارات (فلسفه) در منزل شهيد مفتح بهره مي جسته اند، و يا در مدرسه حقاني شاگردي درس تاريخ اسلام ايشان را نموده اند، و... گاه عظمت استاد، رشته اي علمي را در ميان طالبان جلوه ويژه مي بخشد، و قصه علم منطق و شهيد مفتح در حوزه قم از همين سنخ است. پس از تبعيد دكتر مفتح از قم و تعطيلي محضر درس منطق منظومه ايشان، چراغ اين دانش در حوزه قم به خاموشي گرائيد، و به درسي فرعي بدل گشت.

دكتر مفتح در دهه 30 و اوائل دهه 40 شمسي، در كنار تدريس در حوزه قم به تحصيل در دانشگاه تهران مبادرت مي ورزد؛ و همزمان با اين دو، به تأليف كتب و مقالات تخصصي مي پردازد؛ و همراه با اين سه، به تدريس در دبيرستان هاي قم اقدام مي كند؛ و در كنار اين چهار، تربيت نويسندگان نوانديش و هدايت ايشان به نگارش كتاب هايي در زمينه امور فكري مورد نياز جامعه را وجهه همت خويش قرار مي دهد؛ و در عين تمركز در اين پنج، از احوالات اجتماع پيرامون خويش و مشاركت در مشتعل تر كردن شعله نهضتي كه توسط استاد محبوب و الهي او به تازگي آغاز شده است غفلت نمي ورزد. شايد تعبيري كه به گفته آيه الله مكارم شيرازي در ميان حوزويان آن زمان و دوستان آيه الله دكتر مفتح بر سر زبان ها بوده است گوياترين كلام در مورد شناخت و قضاوت حوزويان قم درخصوص شخصيت ايشان و پايمردي در راه دستيابي به مقامات علمي و هر آنچه وظيفه ديني تشخيص مي داده است مي باشد، كه مي گفته اند «غيرممكن براي آقاي مفتح وجود ندارد!»
يکشنبه 1 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 167]