پژوهش، حلقه مفقوده توسعه‌

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: پژوهش، حلقه مفقوده توسعه‌

در جهان امروز پيشرفت و توسعه كشورها برمبناي علم و دانش استوار است و پژوهش، تولدي علم و فناوري از مهمترين عناصر رشد و توسعه اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، صنعتي و سياسي كشور به حساب مي‌آيد. لذا جوامعي كه منابع و امكانات بيشتري را به امر پژوهش اختصاص مي‌دهند و در امور مختلف اعم از سياستگذاري، برنامه‌ريزي، تصميم‌گيري و انجام فعاليتهاي اقتصادي و صنعتي از نتايج مطالعات و تحقيقات استفاده بيشتري به عمل مي‌آورند، از موفقيت بيشتري برخوردارند.

يكي از مهمترين شاخص‌ها در بررسي توسعه علمي هر كشور، سهم اعتبارات تحقيقاتي به ازاي توليد ناخالص ملي است، اين ميزان درحقيقت نشانگر اهميتي است كه يك كشور به پژوهش و فناوري مي‌دهد. درحال حاضر در كشورهاي پيشرفته سهم اين اعتبار، نسبتي بين 5/2 تا 4 درصد است كه سير صعودي دارد و در كشور ما در دهه اخير اين ميزان بين 2/0 تا 7/0 درصد در نوسان بوده است.

محققان معتقدند كه تحقيق در سطوح گوناگون كشور ما هنوز جزيي از فرهنگ نشده و به رغم تاكيد صريح مقام معظم رهبري و رياست محترم جمهوري، بازهم نزد عده‌اي از مديران، سياست‌گذاران و تصميم‌سازان، جايگاه واقعي خود را پيدا نكرده است.

آنان مي‌گويند: اعتبارات اختصاص داده به امر پژوهش ناكافي است و اين درحالي است كه وقتي مسئولان در تنگناهاي مالي قرار مي‌گيرند بودجه پژوهشي را فداي ديگر امور مي‌كنند. درحالي كه واقعيت اين است كه حل مشكلات كشور فقط با اجراي پژوهش محقق مي‌شود و توسعه كشور در گرو توسعه علمي است.

فقدان ارزيابي و نظارت بر عملكرد پژوهشي سازمان‌ها و دستگاه‌هايي كه اعتبار پژوهشي دريافت مي‌كنند و عدم تمييز كارهاي كيفي از كارهاي متفرقه و تكراري از ديگر مشكلات پژوهش است.

اعتبارات در بخش پژوهش ناچيز و محدود است ولي همين مقدار كم هم درست هزينه نمي‌شود و توزيعي صحيح و اصولي در ميان دستگاه ها و نهادهاي متولي پژوهش در كشور وجود ندارد.

موفقيت‌هاي اخير كشورمان در پژوهش‌هاي هسته‌اي، سلولهاي بنيادي و ترميم سيستم‌هاي عصبي، طراحي و ساخت موشكها و هواپيماها و... نتيجه تحقيقات نيروهاي متخصص و توانمند كشورمان است و اين بدان معني است كه ما در همين آغاز راه طعم شيرين سرمايه‌گذاري در امر پژوهش را چشيده‌ايم و به اين نكته رسيده‌ايم كه علم و فناوري همواره موجب بالندگي و اقتدار كشور بوده است.

جايگاه پژوهش در برنامه چهارم توسعه‌

در برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران كه برنامه‌اي است ميان مدت و خط‌مشي برنامه‌هاي اجرايي 5 ساله كشور را مشخص مي‌كند، بحث دانايي محوري جايگاه ويژه‌اي دارد.‌

فصل چهارم اين برنامه با عنوان شامل 15 ماده است و در يك يك اين مواد به اهميت نقش دانش، فناوري و مهارت به عنوان اصلي‌ترين عوامل ايجاد ارزش افزوده در اقتصاد نوين اشاره شده است. تلاش در راستاي استقرار جامعه اطلاعاتي و تضمين دسترسي گسترده، امن و ارزان شهروندان به اطلاعات مورد نياز، گسترش بازار محصولات دانايي محور و انش بنيان و تجاري‌سازي دستاوردهاي پژوهشي نوآوري وگسترش نقش بخش خصوصي و تعاوني در اين قلمرو، برپاسازي نظام جامع پژوهش و فناوري، ايجاد و توسعه شركتهاي دانش بنيان و تقويت همكاري‌هاي بين‌المللي، ارتقاي پيوستگي ميان سطوح آموزش و توسعه فناوري كارآفريني، توليد ثروت در كشور، زمينه‌سازي و تربيت نيروي انساني متخصص و متعهد دانش‌مدار، خلاق و كارآفرين منطبق با نيازهاي نهضت نرم‌افزاري با هدف توسعه كمي و كيفي از جمله مطالب اصلي اين فصل است.

همچنين پاسخگويي مناسب به افزايش تقاضا براي ورود به آموزش عالي با استفاده بهينه از ظرفيت‌هاي موجود و حمايت از مشاركت‌هاي مردمي، تسهيل در استفاده از تخصص و توان فني كادر علمي دانشگاهها و موسسات آموزش عالي و جهت گيري پژوهشهاي دانشگاهي به سمت نيازهاي علمي و تخصصي كشور، تضمين دسترسي به فرصتهاي برابر آموزشي بويژه در مناطق كمتر توسعه يافته، طراحي و اجراي دوره‌هاي آموزشي ضمن خدمت كاركنان دولت، اصلاح فرم تحصيلي نيروي كار و ارتقا و توانمندسازي سرمايه انساني، كاهش فاصله سطح دانش و مهارت نيروي كار كشور با سطح استانداردهاي جهاني و ايجاد فرصتهاي جديد شغلي براي جوانان و نظام آموزش فني و حرفه‌اي، علمي و كاربردي كشور، تهيه برنامه‌هاي آمار مبتني‌بر اصلاح و تقويت نهاد مديريتي اطلاعات و آمار كشور، توسعه ارتباطات و فناوري اطلاعات، تحقق اقتصاد مبتني‌بر دانايي و كسب جايگاه برتر منطقه از جمله اصلي‌ترين مطالب مطروحه در اين فصل است.

توليد علم در ايران‌

يكي از مهمترين شاخص‌هاي كليدي كه به عنوان معيار توليد علم در رتبه‌بندي كشورها مطرح مي‌شود، تعداد مقالات چاپ شده در مجلات معتبر‌ علمي‌اي است‌كه توسط مراكز علمي معتبر بين‌المللي مثل ISI نمايه مي‌شود.‌

مجلات معتبر علمي 37 درصد نسبت به سال قبل از آن رشد داشته است و تعداد عناوين كتابهاي منتشر شده به 100 هزار نفر جمعيت درحال حاضر 7/33 است كه پيش‌بيني سال 1388 رقمي معادل 9/54 درصد است.

9 پارك علمي و تحقيقاتي و 41 مركز رشد واحدهاي فناوري تاسيس و سند راهبردي نظام ملي توسعه فناوري كشور تدوين و تصويب شده است. شاخص دستيابي به فناوري نشان مي‌دهد كه مقدار اين شاخص در ايران 26/0 درصد است اين شاخص در كشورهاي پيشرو بين 514/0 تا 774/0 درصد است. پيش‌بيني مي‌شود در سال آينده اين رقم به 45/0 درصد برسد.

تعداد محققان بخشهاي پژوهشي در سرمايه انساني روند روبه افزايش داشته است. تعداد محققان كشور در سال سوم برنامه سوم به حدود 22 هزار نفر رسيده است و تعداد دانشمندان و مهندسان شاغل در تحقيق و توسعه به ازاي هر ميليون درحال حاضر 336 و پيش‌بيني سال 1388، دو هزار نفر خواهد بود.

افزايش درصد باسوادي در كشور به حدود 88 درصد مي‌رسد كه پيش‌بيني سال 88 معادل 90 درصد خواهد بود.

نسبت توليد علمي به بودجه تحقيق و توسعه نشان مي‌دهد به طور متوسط بررسي هاي انجام شده توسط ‌‌Essentialscience Indicators نشان مي‌ دهد ايران در 10 سال اخير بين 146 كشور در تمام زمينه‌هاي علوم، رتبه 42 در تعداد مقالات (با ميزان 21661)، رتبه 49 در ارجاع به مقالات (63519 مورد ارجاع) و رتبه 135 در ميزان متوسط ارجاع به هر مقاله (ميزان 93/2) را دارد. در اين ميان بيشترين مقالات در زمينه‌هاي شيمي (6609 مقاله)، مهندسي (3236 مقاله) و پزشكي باليني (2188 مقاله) بوده است. بيشترين ارجاع به مقاله شامل زمينه‌هاي شيمي (27639 ارجاع)، فيزيك (8247 ارجاع) و پزشكي باليني (6248 ارجاع) بوده است.‌

شاخص متوسط ارجاع به هر مقاله در زمينه هاي شيمي (18/4)، فيزيك (96/3) و پزشكي باليني (86/2) بالاتر از ساير حوزه‌هاي تخصصي قرار گرفته است.

تعداد مقالات ايران از حدود كمتر از 5000 مقاله در سالهاي 1996 تا 2000 به ميزان حدود 18000 مقاله در سالهاي 2002 تا 2006 افزايش يافته است. همچنين ارجاع به مقالات از حدود 5000 ارجاع در سالهاي 1996 تا 2000 به حدود 32000 در سالهاي 2002 تا 2006 رسيده است. اين افزايش در تعداد مقالات و ارجاع به آنها نشان‌دهنده رشد پژوهش در كشور است. با اين وجود شاخص متوسط ارجاع به هر مقاله رشد چشمگيري نداشته است و اين امر باعث شده كه ايران رتبه 135 را در بين 149 كشور مورد مطالعه داشته باشد.‌

افزايش تعداد مقالات ايراني طي سالهاي اخير نشانگر افزايش قدرت پژوهش در نظام علمي كشور است. همچنين افزايش ميزان ارجاع به مقالات ايراني نيز بيان‌كننده برجسته‌تر شدن جايگاه ايران درجهان علم است. با اين وجود در مقايسه با كشورهاي توليدكننده علم، اين ارقام هنوز گامهاي نخستين را نشان مي‌دهند و جايگاه پابين و روند بسيار آهسته افزايش شاخص ارجاع به مقاله طي سالهاي اخير، گوياي شناخت ضرورت پژوهش در جامعه روز به روز افزايش يافته است.در بين 12 كشور، مقايسه نسبت بودجه تحقيق و توسعه آنها نشان مي‌دهد تركيه با نسبت 47/0 و چين با نسبت 02/0 در رده اول و دوم قرار دارند اين نسبت‌ها بدين معني است كه به ازاي هر يك ميليون دلار بودجه تحقيق و توسعه در تركيه 467 و در چين 15 توليد علمي وجود دارد.

ايران نيز با نسبت 008/0 و 8 توليد علمي به ازاي هر يك ميليون دلار بودجه تحقيق و توسعه در رتبه چهارم قرار گرفته است.

براساس تازه‌ترين آمارهاي ارائه شده در پايگاه ‌‌ESI طي دوره ده ساله 1996 تا 2006 ايران از نظر تعداد توليدات علمي رتبه 42 از نظر تعداد كل استنادها در رده 49 جهان و از نظر نسبت استنادها به توليدات علمي در رده 135 جهان قرار گرفته است. البته بايد توجه داشته باشيم كه مساله زبان يك مساله تعيين‌كننده است. به‌طوري كه در سال 2006 بيش از 99 درصد توليدات علمي ما به انگليسي و درصد كمي فرانسه و آلماني بوده است.

دكتر باقر لاريجاني رئيس دانشگاه علوم پزشكي تهران چندي قبل در مصاحبه با رسانه‌هاي گروهي اظهار داشته است: 47 هزار مقاله علمي ايران در دهه اخير در سايت علمي معتبر ‌‌ISI ثبت شده كه نشان مي‌دهد توليدات علمي كشور نسبت به دهه قبل 12 برابر افزايش يافته است.

او تعداد ارجاعات به مستندات علمي ايران را در 10 سال اخير 63 هزار بار دانسته و افزوده؛ شيمي، فيزيك و پزشكي، سه رشته‌اي هستند كه بيشترين استنادات به آنها شده است.

او پيشرفت‌هاي علمي در مرزهاي بين‌رشته‌اي را نقطه مغفول بخش پژوهش دانسته و يادآور شده فكر مي‌كنيم همكاري بين دو دانشگاه تهران و علوم پزشكي موجب توجه بيشتر به اين بخش باشد و بايد كاري كنيم كه نيازمندان به نتايج پژوهش‌ها از جمله صنايع از بستر تحقيقاتي موجود بهره‌مند شوند.

او با بيان اينكه چالش‌هاي جدي در زمينه حمايت‌هاي مالي از بخش پژوهش وجود دارد افزوده در شرايط فعلي تنها مي‌توانيم از حدود 50 طرح پژوهشي حمايت كنيم.اگر بخواهيم تحقيقات موجب رفع نيازهاي كشور شود، بايد به بخش نيروي انساني و تجهيزات سرمايه بيشتري اختصاص دهيم.

به گفته او امسال براي هشتمين سال پياپي، رتبه برتر بخش پژوهش را در بين دانشگاههاي علوم پزشكي كشور كسب كرده‌ايم و طي سال گذشته، همكاري‌هاي مشترك دانشگاههاي علوم پزشكي تهران با ساير دانشگاهها و مراكز، 3 برابر 6 سال گذشته افزايش يافته است.

پژوهش در عرصه پزشكي‌

دكتر حسين ملك افضلي استاد دانشگاه علوم پزشكي تهران و معاون سابق پژوهشي وزارت بهداشت در مورد پژوهش مي‌گويد: قبل از انقلاب و حتي بعد از انقلاب تا سال‌هاي حدود 70 در عرصه پزشكي فعاليت پژوهشي خوبي نداشتيم. چهار مركز بودند كه كارهاي پژوهشي انجام مي‌دادند كه يكي همين انستيتو تحقيقاتي بهداشت بود كه روي نيازهاي مملكتي كار مي‌كرد مثل مالاريا و بيماري‌هاي انگلي و اسهالي و اواخر هم در زمينه سيستم بهداشتي كار كرد. مركز ديگر انستيتو پاستور بود كه به صورت سنتي روي بيماري‌هاي عفوني كار مي‌كرد و ديگري انستيتو رازي بود كه در زمينه توليد سرم كار مي‌كرد و بالاخره انستيتو تغذيه كه روي مساله تغذيه كشور تحقيق مي‌كرد. كار اين چهار موسسه كه در سطح ملي تحقيق مي‌كردند خوشبختانه متناسب با نيازهاي كشور بود و در بقيه مراكز تحقيقات در سطح پايان‌نامه بود. بعد از انقلاب و بعد از انقلاب فرهنگي و جدا شدن آموزش پزشكي از وزارت علوم و الحاق آن به وزارت بهداشت، بحث تحقيقات به صورت جدي در وزارت بهداشت شكل گرفت و در واقع عمر تحقيقات به صورت جديد حدود 15 سال است كه البته رشد قابل‌توجهي داشته است در اين 15 سال رشد بيشتر در بعد كمي بوده است. امروز 1500 مركز تحقيقاتي داريم كه به‌طور متوسط سالي 10 مركز ايجاد شده است. پروژه‌هاي تحقيقاتي زيادي تعريف شده است. ما در سال حدود 5 هزار پروژه تحقيقاتي داريم كه همين تعداد هم مقاله توليد مي‌شود. درحالي كه در سال‌هاي اول رقم مقالات حدود 100 تا 200 مقاله بوده است.‌

از طرف ديگر، بسياري از اين مقالات در مجلات خارجي چاپ مي‌شود. در سال 84 در ارزيابي كه انجام شد، مشاهده كرديم كه حدود 5 هزار مقاله علمي داشتيم كه حدود 60 درصد آنها در مجلات خارجي چاپ شدند. از طرف ديگر، در حال حاضر در كشور حدود 120 تا 130 مجله علمي وجود دارد، بنابراين مي‌توان گفت رشد علمي خوبي داشتيم. حتي مجلات خارجي هم به اين نكته اعتراف كرده‌اند كه به اعتبار تعداد مقالات، ايران بيشترين رشد علمي را داشته است.

او مي‌افزايد: زماني بود كه ما در منطقه از كشورهايي مانند مصر و عربستان عقب بوديم ولي درحال حاضر از آنها پيش افتاده‌ايم و اكنون تنها كشوري كه از ما در منطقه جلوتر است. كشور تركيه است كه ما مي‌توانيم آن را هم پشت‌سر بگذاريم.

او در مورد بعد كيفي پژوهش يادآوري مي‌كند: درست است كه در سالهاي اخير كيفيت مقالات ما در مقايسه با گذشته بهتر شده است ولي انتظار ما در بعد كيفيت بايد بيشتر از اينها باشد.

بيتا مهدوي‌

شنبه 23 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 174]