تلاش براي بقا

واضح آرشیو وب فارسی:خراسان: تلاش براي بقا
اشاره
بهانه اين گزارش، دعوت نامه اي بود كه از اداره كل حفاظت محيط زيست استان به دفتر روزنامه رسيد؛ دعوتنامه اي براي حضور در پناهگاه حيات وحش مياندشت جاجرم ...

در يك صبح سرد پاييزي همراه با تعدادي از مسئولان، كارشناسان محيط زيست و جمعي از خبرنگاران رسانه ها به راه افتاديم. پس از ۵/2 ساعت به منطقه رسيديم. ديدن مناظر و چشم اندازهاي كويري هم در جاي خود زيبا و لذت بخش بود. هر چند كه پيش از آن كويرهاي اطراف دامغان و سبزوار را ديده بودم، اما طبيعت بياباني اطراف جاجرم هم چنان برايم جذاب بود. خراسان شمالي يكي از فراوان پهنه هاي اين مرزوبوم پر گهر است كه ويژگي چهار فصل بودن ايران عزيز را مي توان در آن به خوبي لمس كرد. چون با وجود سرماي طاقت فرساي بامدادي، هنگامي كه به منطقه رسيديم، ديگر حتي كولر خودرويمان هم جوابگوي گرماي وحشتناك محيط نبود! ناگفته نماند هدف از اين سفر، شركت در مراسم آغازين نخستين مركز تحقيقاتي، آموزش و تكثير يوزپلنگ آسيايي در شرايط نيمه اسارت بود. اين جانور چالاك و زيبا و سريع ترين شكارچي جهان كه يكي از شاهكارهاي خلقت به شمار مي رود، در عين حال به دليل سهل انگاري و دست اندازي هاي مداوم بشر امروزي با سرعتي سرسام آور به سوي نابودي هميشگي و انقراض پيش مي رود.

يك شانس ديگر براي بقا
شايد هنگامي كه حسن احمد شريف محيط بان كهنه كار حاضر در مياندشت جاجرم در بعد از ظهر چهارمين روز از اسفند ماه 81 سه قلاده يوز را به چشم خود ديد، خودش هم نمي دانست چه تغيير و تحول شگرفي در آينده اين گونه در معرض خطر انقراض رقم خواهد خورد، به صورتي كه شايد حتي سرنوشت يكي از كمياب ترين جانداران حال حاضر جهان كه اكنون به تارمويي بند است، عوض شود. او نخستين تجربه اش از مشاهده يوز در جاجرم را چنين بازگو مي كند: ساعت حدود 4 بعد از ظهر بود و در حال گشت زني در منطقه قاسم علي بودم. ناگهان تعدادي آهو ديدم كه در حال فرار بودند. ابتدا گمان كردم كه از ديدن من ترسيده اند. كمي جلوتر رفتم و تا حدود 200 قدمي آن ها رسيدم. بعد موتورم را خاموش كردم و با دقت بيشتري نگاه كردم.وي ادامه مي دهد: سه جانور را در حال خوردن لاشه اي ديدم و در ابتدا تصور كردم شايد گرگ يا كفتار باشند ولي با دوربين كه نگاه كردم، متوجه شدم سه يوزپلنگ در حال خوردن گوشت شكار هستند. سريع بي سيم را برداشتم و قضيه را به بقيه همكارانم اطلاع دادم. آن موقع آقاي آبسالان تازه رئيس اداره جاجرم شده بود. او هم كارشناسان سازمان در مشهد و تهران را در جريان قرار داد ... و اين چنين بود كه منطقه مياندشت كه سال ها بود گمان مي رفت نسل يوزپلنگ ايراني در آن از ميان رفته است و حتي به خاطر كاهش بسيار شديد تعداد آهوان زمزمه هايي مبني بر كاهش سطح حفاظتي آن به گوش مي رسيد، به ناگاه به عنوان يكي از معدود زيستگاه هاي يوزپلنگ آسيايي اهميت خاصي يافت.

از سنگ نگاره غار تا راز بقا
»سحرگاهان در حالي كه پرندگان هنوز در خوابند، صيادان آهنگ نخجير مي كنند. همراه آنان يوزي است آهوگير ... قباي زيبا و لطيفي بر تن دارد كه با خال هاي سياه رنگي نگارين شده است ... چنگال هاي خميده اش با بركت است و هر طعمه اي را كه ببيند، روزي خود و خداوندگارش مي سازد.«اين جملات از جمله بسيار توصيفاتي است كه در متون ادبي كهن پارسي در مورد شيوه به كارگيري يوزهاي شكاري از سوي پادشاهان و اشراف در شكارگاه ها آورده شده است. حتي شواهد تاريخي و باستان شناسي نشان مي دهد انسان هاي غارنشين عصر نو سنگي نيز با يوز آشنا بوده اند و او را به خاطر سرعت بالا و پيروزمندي اش در شكار مي ستوده اند. نقوش و سنگ نگاره هاي ديوارهاي غارهاي گوناگون،گواهي بر اين مدعاست. ۲ هزار سال پيش هزاران قلاده از اين جانور زيبا در سراسر آسيا و آفريقا پراكنده بودند اما شكار مداوم، تخريب زيستگاه ها و كاهش طعمه، روز به روز از جمعيت آن ها كاست به نحوي كه امروزه يوزپلنگ آسيايي را به جز ايران در هيچ جاي ديگري از دنيا نمي توان مشاهده كرد و گونه آفريقايي آن نيز تنها در كشورهاي معدودي يافت مي شود.امروزه تنها بازمانده هاي يوزپلنگ آسيايي را كه در مناطق بياباني و استپي ايران زندگي مي كنند، حدود 60 قلاده و در خوش بينانه ترين حالت 100 قلاده تخمين مي زنند. سريع ترين دونده جهان كه به گفته كارشناس مسئول محيط طبيعي اداره كل حفاظت محيط زيست استان مي تواند تنها ظرف چند ثانيه به سرعتي معادل 110 كيلومتر در ساعت برسد با وجود آن كه جزو خانواده گربه سانان است، ولي از نظر ظاهري تا حدودي شبيه سگ هاست. بهروز جعفري در مورد ديگر خصوصيات يوزپلنگ مي گويد: يوز با دست و پاي بلند، بدن كشيده و لاغر اندام، خال هاي سياهرنگ توپر در سطح بدن و 2 نوار سياهرنگ در صورت كه در امتداد چشم ها و رو به پايين كشيده شده اند و خط اشك ناميده مي شوند، شناخته مي شود.وي در عين حال جثه بزرگ تر پلنگ و دست و پاي كوتاه تر آن و نيز وجوه خال هاي تو خالي سطح پوست آن را وجود متمايز كننده اين حيوان با يوزپلنگ بر مي شمارد و اضافه مي كند: چون پلنگ در هنگام شكار طعمه هايش از شيوه كمين بهره مي گيرد، بنابراين حتي در زيستگاه هاي كوهستاني و جنگلي هم وجود دارد، در صورتي كه يوزپلنگ براي شكار به تعقيب طعمه هايش مي پردازد. وي اظهار مي دارد: بهترين مناطق براي اين گونه شكار كردن و تعقيب و گريزهاي سريع، دشت هاي باز است و معمولا يوز را مي توان در آن ها مشاهده كرد. اگر صحنه هاي هجوم يوزپلنگ به گله هاي غزال در دشت هاي وسيع آفريقا را در مستند تلويزيوني راز بقا ديده باشيد، شايد بهتر بتوانيد گفته هاي اين كارشناس محيط زيست را در ذهن مجسم كنيد!

چرا محافظت؟!
دكتر اسماعيل كهرم براي دوستداران و علاقه مندان به محيط زيست و حيات وحش ايران چهره اي آشناست. كسي كه بيشتر دوست دارد خود را شكاربان بنامد تا استاد دانشگاه، وقتي از او مي پرسم: شير ايراني و ببر مازندران كه منقرض شدند، چه اتفاق خاصي افتاد كه حالا بايد نگران يوزپلنگ باشيم و اصلا چرا بايد از يوزها محافظت كرد؟ مي گويد: در جهان اين مسئله به اثبات رسيده كه زندگي همه موجودات مثل حلقه هاي زنجير به هم متصل است و هر يك از اين حلقه ها كه نابود شود، لاجرم نابودي ديگر حلقه ها را به دنبال خواهد داشت. از طرفي از بين رفتن يك گونه و آن هم گوشت خواري كه در رأس هرم غذايي قرار دارد، به معني از بين رفتن يك عامل كنترل كننده است.به عنوان مثال در استان فارس كه شير منقرض شد، گرازها به زمين هاي زراعي هجوم بردند و يا در افغانستان، به دليل نابودي نسل گرگ و روباه آن قدر خرگوش و جوندگان ديگر زياد شدند كه مجبور شدند از ايران روباه ببرند! او ادامه مي دهد: در واقع اگر اين گونه ها از بين رود، انسان هم به تدريج چيزي براي خوردن نخواهد داشت. ضمن اين كه انسان حق ندارد به عنوان موجود باهوش يا گونه برتر، نظم خداوندي طبيعت را از بين ببرد. وي تأكيد مي كند: برخلاف آن چه كه بعضي مي پندارند، اصلا لازم نيست كه براي حفاظت از حيواناتي مثل يوزپلنگ پولي هزينه شود، بلكه اگر انسان كاري با آن ها نداشته باشد و زيستگاه آن ها را تخريب نكنيم و يا طعمه هاي آن ها را شكار نكنيم، اين خود بهترين روش حفاظت از نسل يوز محسوب مي شود.وقتي از دكتر كهرم در مورد خطرات پيش روي يوز ايراني نيز مي پرسم، مي گويد: ما با روش هاي ناجوانمردانه طعمه هايشان را از بين برده ايم و يوزها مجبور شده اند براي يافتن شكار دشت هاي هموار را كه زيستگاه آن ها بوده است، ترك كنند و به كوهستان ها پناهنده شوند.وي با اشاره به اين كه تخريب آبشخورها، شكار بي رويه و ناآگاهي مردم محلي بيشترين خسارات را وارد مي كند؛ ماجراي زير گرفته شدن يوزي با توله هايش توسط ژيان يك معلم خراساني را مثال مي زند كه به بهانه خطرناك بودن آن ها انجام شده است و چنين مسائلي را نتيجه نبود اطلاع رساني مناسب از سوي مسئولان محيط زيست مي داند.

يك ميراث طبيعي براي جهانيان
پلنگ و يوز به عنوان آخرين بازمانده هاي گربه سانان بزرگ كشور به شدت در معرض خطر انقراض هستند؛ 60 سال پيش شير ژيان ايراني منقرض شد، ببر مازندران نيز در دهه 30 خورشيدي براي هميشه از صحنه روزگار محو شد. حال سرنوشت آينده دو گوشتخوار بزرگ باقي مانده به ميزان توجه و فعاليت هاي ما بستگي دارد؛ ما چه كرده ايم؟! معاون فني اداره كل حفاظت محيط زيست استان در اين باره مي گويد: از زمان شناسايي مياندشت به عنوان يكي از زيستگاه هاي بازمانده هاي يوز ايراني سعي كرديم با همكاري مقام هاي محلي نسبت به رفع تعارض هاي موجود در منطقه اقدام كنيم كه از جمله اين اقدامات مي توان به خروج دام مازاد و بدون پروانه از محيط، جلوگيري از ورود دام هاي اهلي در خارج از فصل چرا، ايجاد آبشخور و منابع تهيه آب، ايجاد محدوده امن و پيشنهاد ارتقاي آن به پارك ملي و ايجاد پاسگاه ها و گشت هاي كنترل دائمي در منطقه اشاره كرد.حسين آبسالان معتقد است مجموعه اين اقدامات سبب افزايش طعمه هاي يوز و در نهايت برقراري امنيت براي بقاي اين پستاندار زيبا شده است.وي تعداد يوزهاي موجود در منطقه را با توجه به مشاهدات و همچنين تصاوير ثبت و ضبط شده بين 7 تا 9 قلاده مي داند و به عنوان آخرين اقدام انجام شده نيز از راه اندازي مركز تحقيقات و تكثير يوز در جاجرم نام مي برد. مركزي كه در وهله نخست براي انجام مطالعات رفتارشناسي و در درجه دوم به منظور تكثير و توليد مثل يوزپلنگ احداث شده است. اگرچه او نيز بهترين و منطقي ترين راه حفظ نسل يوزپلنگ را حفظ زيستگاه و اكوسيستم هاي خاص آن مي داند. وي همچنين در مورد تعداد طعمه هاي مطلوب يوز در مياندشت نيز مي گويد: طبق آخرين سرشماري همكاران ما هم اكنون حدود 400 رأس آهو در منطقه حضور دارند كه در صورت كنترل ورود و خروج دام هاي اهلي و همكاري مردم به سرعت افزايش خواهند يافت؛ هر چند كه يوزهاي منطقه در موارد متعددي به شكار خرگوش نيز دست مي زنند. با اين حال او از گرگ و كفتار به عنوان رقيبان يوز در شكار طعمه ها نام مي برد كه گاهي نيز به توله هاي يوزپلنگ حمله مي كنند و به همراه سگ هاي گله دشمنان طبيعي يوز به شمار مي روند. آبسالان هم چنين تأكيد مي كند: يوزپلنگ برخلاف ديگر گوشتخواران بزرگ هيچ آسيبي به انسان يا حيوانات اهلي وارد نمي كند و خواستار مشاركت هر چه بيشتر مردم در حفظ نسل اين جاندار مي شود.او مي گويد: ما آموزش مردم محلي از طريق نهادهاي مردمي و NGOها را در دستور كار داريم چون معتقديم مردم محلي بهترين حافظان منابع طبيعي و محيط زيست هستند؛ البته در صورتي كه به آن ها توجه كافي و همه جانبه شود ... بر ديوار بسياري از اتاق هاي اداره كل حفاظت محيط زيست خراسان شمالي تابلوي زيبايي از يوزپلنگ ايراني خودنمايي مي كند و زير آن نوشته شده است: »يوزپلنگ ميراث طبيعي كشور ما ايران«؛ و مگر غير از اين است كه براي حفاظت از اين ميراث جهاني همه ما بايد سهيم شويم؟

آخرين تير در تركش
اما تكثير يوزپلنگ در شرايط اسارت يا در باغ وحش هاي بزرگ دنيا چند سالي است كه مورد توجه علاقه مندان طبيعت قرار گرفته است. هر چند كه تا همين چند دهه پيش تصور غالب اين بود كه يوزپلنگ ها در غير محيط طبيعي شان جفت گيري نمي كنند اما از دهه 70 ميلادي به اين سو پژوهشگران در چندين كشور موفق به انجام اين كار شده اند. با اين حال هنوز هم گفته مي شود از هر 10 يوز در اسارت تنها، يكي از آن ها توليد مثل مي كند و يك سوم توله هاي به دنيا آمده نيز هرگز به سن بلوغ نمي رسند با اين وضعيت آيا تكثير يوز در مركز تحقيقاتي مياندشت موفقيت آميز خواهد بود؟ دكتر اسماعيل كهرم در پاسخ به اين پرسش چنين مي گويد: تكثير در اسارت در واقع آخرين تير در تركش است تا بتوانيم نسل جانداران در معرض خطر را از انقراض هميشگي حفظ كنيم. اما آيا ما واقعا در كشور متخصصان اين فن را داريم و آيا كساني هستند كه بتوانند شرايط محيط طبيعي و چگونگي بقا در طبيعت نظير شكار آهو يا مقابله با دشمنان طبيعي را به توله هاي به دنيا آمده آموزش دهند تا به سرنوشت گورخرهاي ايراني كه در يزد تكثير شدند ولي نتوانستند پس از رهاسازي در محيط طبيعي به زندگي خود ادامه دهند، دچار نشوند؟وي ادامه مي دهد: از آن جا كه يوزها در ايران به صورت جمعيت هاي بسيار كوچك و پراكنده زيست مي كنند، آميزش آن ها با يكديگر هم خوني هاي بسياري را باعث شده است كه خود اين موضوع سبب ايجاد اختلالات ژنتيكي شديد خواهد شد و همين الآن هم مي توان مشكلات اين چنيني را در يوزها مشاهده كرد.با اين اوصاف، دبير انجمن يوز ايراني كه يك نهاد مردمي محسوب مي شود و تقريبا از همان دوران كشف مجدد يوز در مياندشت با محيط زيست خراسان همكاري هاي تحقيقاتي و پژوهشي داشته است، در اين مورد ابراز اميدواري بيشتري مي كند.محمد صادق فرهادي نيا مي گويد: امروزه در دنيا تكنيك هاي جديدي درخصوص زاد و ولد در شرايط اسارت شناسايي شده است و تكثير در اسارت ديگر يك عمل غير ممكن نيست ولي به هر حال نحوه عمل و چگونگي فراهم آوردن مقدمه ها و شرايط كار خيلي مهم است و هرگز نبايد طوري با حيوان رفتار شود كه عادات طبيعي مثل شكار كردن را از ياد ببرد.وي تصريح مي كند: به هر حال اين كار تجربه جديدي در كشور ما محسوب مي شود و بايد تلاش كنيم كه با موفقيت همراه باشد. وي هم چنين از اجراي برنامه هاي آموزشي انجمن يوز ايران در تهران و برخي ديگر از استان هاي كشور براي آگاه سازي روستاييان و جوامع محلي ساكن در محدوده زيستگاه هاي يوز خبر مي دهد و توانمندسازي يك NGO محلي در جاجرم را از اقدامات آينده اين تشكل زيست محيطي مي داند.

هدف: بقاي آخرين بازمانده ها
يوزپلنگ به عنوان گونه اي در معرض خطر انقراض و يك گونه شاخص حيات وحش از سال هاي پيش مورد توجه مجامع جهاني قرار گرفته است. در سال 1380 پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي با مشاركت سازمان حفاظت محيط زيست، برنامه توسعه سازمان ملل متحد، صندوق جهاني حمايت از يوزپلنگ، تسهيلات جهاني محيط زيست و تعدادي ديگر از تشكل ها و افراد علاقه مند داخلي و خارجي اجرا شد.

هدف از اين پروژه نيز حفظ نسل اين حيوان از خطر انقراض با تأكيد بر آموزش جوامع محلي و توانمند سازي تشكل هاي زيست محيطي و محيط بانان سازمان حفاظت محيط زيست كشور بود. از آن تاريخ مسئولان اين پروژه بين المللي 5 منطقه در كشور را به عنوان زيستگاه قطعي يوز ايراني مورد مطالعه و حمايت هاي گوناگون قرار دادند كه تا پايان سال جاري نيز ادامه خواهد داشت. با اين حال از آن جا كه در آن زمان وجود يوز در مياندشت خراسان به اثبات نرسيده بود، بنابراين اين منطقه مورد توجه قرار نگرفت. با اين حال اداره كل حفاظت محيط زيست خراسان شمالي سعي كرده است تا حد امكان اقدام هايي را براي حفاظت از اين گربه سان زيبا به عمل آورد. مدير كل حفاظت محيط زيست خراسان شمالي مي گويد: با توجه به اهميت موضوع حفظ نسل يوزپلنگ آسيايي در منطقه ضمن انجام طرح هاي مطالعاتي با همكاري انجمن يوز در خصوص شرايط زندگي يوز در مياندشت و نيز زيستگاه هموار و دشتي بودن منطقه پيشنهادهايي را به سازمان ارائه داديم و در نهايت توانستيم مركز تحقيقاتي آموزش و تكثير يوز را در منطقه احداث كنيم.دكتر شهرياري در مورد سابقه چنين مراكزي نيز مي گويد: در ايران براي نخستين بار است كه چنين مركزي احداث مي شود. البته در دبي و بعضي از كشورهاي آفريقايي مراكزي براي تكثير يوزپلنگ آفريقايي فعاليت مي كنند كه بيشتر نيز جنبه تجاري و درآمدزايي دارد ولي ما تنها به قصد حفاظت از نسل اين حيوان اين مركز را راه اندازي كرده ايم.وي همچنين اطمينان مي دهد كه همكاران اين طرح تمام سعي و تلاش خود را به كار مي گيرند تا حيوان در شرايط طبيعي اش پرورش يابد و ابراز اميدواري مي كند در آينده بتوانند از اعتبارات سازمان هاي بين المللي نيز بهره بگيرند. محدود كردن چراي دام، صادر نكردن مجوز شكار در مياندشت و نيز تلاش به منظور آموزش مردم بومي منطقه از طريق انجمن هاي زيست محيطي از ديگر فعاليت ها و برنامه هاي حال و آينده اداره كل حفاظت محيط زيست استان است كه با هدف بقاي نسل آخرين بازمانده هاي يوز ايراني صورت مي گيرد.

آخرين تلاش هاي نجات بخش
تنها در 2 دهه گذشته بيش از 50 قلاده يوز در اثر ناآگاهي مردم و باورهاي غلط و ترس بي مورد كشته شده اند. سريع ترين جانور خشكي جهان تقريبا با همان سرعتي كه مي دود، رو به انقراض مي رود و اين تنها به دليل ناآگاهي بشر يا در مواقعي منفعت طلبي و خودخواهي اوست. انقراض حادثه اي ابدي است و هنگامي كه حيوان يا گياهي منقرض مي شود، حتي اگر تمام صاحبان علم و ثروت دنيا نيز با هم متحد شوند، نخواهند توانست آن را به عرصه حيات باز گردانند. مي گويند وقتي گونه اي نابود مي شود، كتابي از كتابخانه آفرينش گم مي شود.

حتي اگر كسي پيدا شود كه براي حفظ زنجيره جانداران كره زمين و خويشاوندي تكاملي تمام گونه ها و از جمله انسان با ديگر جانداران اهميتي قائل نباشد، مي توان منافع مادي حاصل از اكوتوريسم يا حتي بهره گيري از ذخيره ژنتيكي گياهان و جانوران در بهبود زندگي بشر را به او يادآور شد.امروزه يوز ايراني و ديگر جانداران در معرض خطر انقراض بيش از هميشه به حفاظت از زيستگاه ها، حفظ منابع غذايي و شرايط تكثير مطلوب نياز دارند و ناگفته پيداست كه همه اين ها محقق نخواهد شد مگر با آگاه سازي افراد محلي و به ويژه آموزش كودكان و نوجوانان؛ همان نسل فردايي كه شايد اگر يوز ايراني منقرض شود، هرگز ما را نخواهند بخشيد؛ آن چنان كه امروز ما براي ديدن شير و ببر ايراني حسرت مي خوريم...
سه شنبه 19 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خراسان]

[مشاهده در: www.khorasannews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 287]