تاريخچه بناي بخش هاي مسجد الحرام

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: تاريخچه بناي بخش هاي مسجد الحرام
خبرگزاري فارس: بناي كعبه از سنگهاي سياه و سختي ساخته شده كه با كنار زدن پرده از روي آن، كاملاً آشكار است. اين سنگها كه از زمان بناي كعبه از سال 1040 ق. تا به امروز بر جاي مانده، از كوه هاي مكه به ويژه جبل الكعبه كه در محله شُبَيكه مكه بوده، گرفته شده است.

ساختمان كعبه از زمان عبدالله بن زبير و حجاج ثقفي تا دوران ما، به همان شكل كنوني باقي مانده است. مشخصات كعبه بر اساس متر، عبارت است از:
طول ضلع در كعبه؛ يعني از ركن اسود تا ركن عراقي 68/11 متر.

طول ركن عراقي تا شامي، طرفي كه حجراسماعيل در آن قرار دارد: 90/9 متر.

طول ركن شامي تا ركن يماني 04/12 متر.

طول ركن يماني تا ركن اسود 18/10 متر.(1)

بناي كعبه از سنگهاي سياه و سختي ساخته شده كه با كنار زدن پرده از روي آن، كاملاً آشكار است. اين سنگها كه از زمان بناي كعبه از سال 1040 ق. تا به امروز بر جاي مانده، از كوه هاي مكه به ويژه جبل الكعبه كه در محله شُبَيكه مكه بوده، گرفته شده است. سنگ ها اندازه هاي مختلف دارد، به طوري كه بزرگترين آنها با طول و عرض و ارتفاع 190، 50 و 28 سانتيمتر و كوچكترين آنها با طول و عرض 50 و 40 سانتيمتر مي باشد.

پايه هاي آن از سرب مذاب ساخته شده و بدين ترتيب بنايي است نسبتاً مستحكم و استوار. پيش از بناي قريش، كعبه دو در داشته است: يكي در ناحيه شرقي- محل در فعلي- و ديگري در ناحيه غربي، كه از يكي وارد و از ديگري خارج مي شده اند، اما قريش تنها در ناحيه شرقي آن دري نصب كرد. بعدها ابن زبير در ديگر را گشود كه به وسيله حجاج بسته شد و اكنون همان يك در باقي مانده است. اين در تا به حال چندين بارعوض شده است و آخرين بار در سال 1398 قمري به دستور خالد بن عبدالعزيز در جديدي ساخته و نصب گرديد. ساختمان كعبه نيز از سال 1040 تا قرن اخير تعمير نشده بود، ولي در سال 1377 قمري و سپس 1417 به دستور سعود بن عبدالعزيز و فهد بن عبدالعزيز در آن تعميراتي صورت گرفت.

سقف كعبه به صورت دو سقفي است كه با سه پايه چوبي كه در ميانه آن در يك رديف قرار گرفته، نگهداري مي شود اطراف آن سنگ هاي مرمر نصب شده و در كنار آن پلكاني قرار دارد كه براي رسيدن به سقف بالايي تعبيه شده است.

شناسايي اركان كعبه
چهار زاويه كعبه به چهار "ركن" نامور است. هر گاه واژه ركن بدون پسوند به كار رود، مقصود از آن ركني است كه حجرالاسود در آن است.
مسير طواف، از ركن حجرالاسود آغاز مي شود، سپس به ركن عراقي مي رسد، پس از آن به ركن شامي و سپس به ركن يماني و آنگاه باز به ركن حجرالاسود مي رسد و همين جا يك شوط پايان مي يابد.

از ميان اين چهار ركن، فضيلت ركن يماني و ركن اسود از دو ركن ديگر بيشتر است، چنان كه روايات زيادي از شيعه و سني درباره فضيلت و اهميت اين دو ركن نقل شده است. در روايتي از امام باقر(ع) نقل شده است كه فرمود:" كانَ رَسُولُ اللهِ (ص) لا يستَلِمُ إِلاّ الرُّكنَ الأَسوَدَ وَ اليمَانِي ثُمَّ يقَبِّلُهُمَا وَ يضَعُ خَدَّهُ عَلَيهِمَا."(2)

" رسول خدا دو ركن يماني و اسود را استلام مي كرد و آنها را مي بوسيد و صورتش را بر آنها مي نهاد.(3)" ابومريم نقل كرده است كه همراه امام باقر (ع) طواف مي كردم. در هر دوري كه مي زد، ركن يماني را استلام مي كرد و مي فرمود:" اَللّهُمَّ تُب عَلَي حَتَّي أَتوبَ وَ اعصِمنِي حَتَّي لا أَعُودَ".(4)

در روايتي ديگر از امام صادق(ع) آمده است كه " الرُّكنُ اليمَانِي بَابٌ مِن أَبوَابِ الجَنَّةِ لَم يغلِقهُ اللهُ مُنذُ فَتَحَهُ."(5)" ركن يماني دري از درهاي بهشت است و از روزي كه گشوده شده، بسته نشده است." همچنين ركن يماني از جاي هايي است كه دعا در آنجا به اجابت مي رسد.

به نقل از رسول خدا(ص) آمده است كه فرمود:" مَسحُ الحَجَر وَ الرُكن اليماني يحُطُّ الخَطايا حَطّا"؛ " مسح حجرالاسود و ركن يماني، گناهان انسان را پاك مي كند."

بنا به مشهور، محلي كه براي فاطمه بنت اسد شكافته شد تا به درون كعبه رود و فرزندش علي بن ابي طالب را به دنيا آورد، در كنار ركن يماني بوده است.

حجرالاسود
حجرالاسود يا سنگ سياه، از اجزاي بسيار مقدس مسجد الحرام بوده و در ركن اسود كعبه در ارتفاع 5/1 متري قرار گرفته است. اين سنگ مقدس، پيش از اسلام و پس از آن، همواره مورد اعتنا و توجه كامل بوده و در حقيقت در شمار عناصراصلي كعبه بوده است. به لحاظ همين تقدس، رسول خدا(ص) آن را نگاه داشت و ديگر سنگ هايي را كه به شكل بت ساخته شده بود، به دور ريخت.
حجرالاسود در جريان تخريب كعبه، كه پنج سال پيش از بعثت صورت گرفت، در فاصله اي دور از مسجد واقع شد. در زمان نصب آن به جاي خود، قريش به نزاع پرداختند، اما با درايت رسول خدا(ص)، همه قريش در فضيلت آن سهيم شدند و عاقبت به دست خود آن حضرت نصب گرديد . به مرور زمان و در اثر تحولات و تغييرات، از حجم نخستين اين سنگ كاسته شد و حتي به چند پاره تقسيم گرديد كه آخرين بار قسمت هاي مختلف آن را به يكديگر متصل كردند و آن را در محفظه اي نقره اي قرار دادند. در حال حاضر تنها به آن اندازه كه براي بوسيدن و استلام لازم است، جاي گذاشته اند.

در بسياري از روايات آمده است كه حجرالاسود از سنگ هاي بهشتي است و همراه آدم(ع) به زمين فرود آمد.(6)

در نقلي از ابن عباس آمده است كه اگر كسي با رسول خدا (ص) بيعت نكرد ( كساني كه در زمان پيامبر نبوده اند ) و سپس حجرالاسود را استلام نمود، با خدا و رسول (ص) بيعت كرده است.

همچنين در روايات آمده است كه اين سنگ در آغاز سفيد بود، اما گناهاني كه فرزندان آدم انجام دادند، سبب سياه شدن آن گرديد.(7)

از رسول خدا(ص) نقل شده است كه فرمود:

" فالله تعالي يحييه يوم القيامة، له عَينان يبصر بهما، و لسانٌ ينطق فيشهد علي مَنِ استَلَمه."

" خداوند در روز قيامت، حجرالاسود را زنده مي كند، در حالي كه دو چشم بينا و زباني گويا دارد و شهادت مي دهد كه چه كسي آن را استلام كرده است."

همچنين از رسول خدا(ص) نقل شده است كه فرمود:" الحجر يمين الله في أرضه، فمن مسحه، مسح يدالله"(8)؛" حجرالاسود، دست خداوند در روي زمين است، كسي كه آن را مسح كند، دست خدا را مسح كرده است."

امام صادق(ع) فرمود: در صورتي كه كسي در اطراف حجر نبود و به راحتي امكان استلام و بوسيدن بود، آن را ببوسيد و در وقت ازدحام، از دور، بر او تكبير بگوييد.(9)

در سال 317 قمري يكي از فرقه هاي منسوب به اسماعيليان كه به " قرامطه" شهرت داشت، حجرالاسود را از كنار كعبه برداشت و به احساء ( منطقه اي در شرق عربستان ) برد. اين گروه به مدت 22 سال- چهار روز كم- تا سال 339 هجري سنگ را در آنجا نگاه داشتند و سپس در عيد قربان همين سال، آن را به جاي نخست باز گرداندند.(10) پس از آن، طي سال هاي پياپي، حجرالاسود به طور عمد يا غيرعمد از جاي خود كنده شد و هر بار اجزايي از آن خرد و جدا گرديد. هر بار اين اجزا به هم چسبانده شد و همان گونه كه گذشت، اكنون مجموعه آن در هاله اي از نقره قرار داده شده است.

حجرالاسود بر ديوار كعبه در ارتفاع 5/1 متري زمين قرار دارد. استلام و بوسيدن آن سفارش شده و در نقل ها آمده است كه رسول الله (ص) مقيد به استلام و بوسيدن آن بوده است.

گفتني است حجرالاسود آغاز و پايان طواف بوده و برابر آن سنگ سياهي روي زمين( تا انتهاي مسجد) كشيده شده است. به علاوه ، چراغي سبز رنگ بر ديوار مسجد برابر حجرالاسود نصب شده تا راهنماي طواف كنندگان باشد.

ملتزم
قسمتي از ديوار و پايين ديوار كعبه را، كه در يك سوي آن حجرالاسود و در سوي ديگرش باب كعبه قرار دارد، " ملتزم" مي نامند. اين محل را از آن روي ملتزم مي نامند كه مردم در آن قسمت مي ايستند و به ديوار ملتزم شده، مي چسبند و دعا مي خوانند. در روايتي آمده است كه رسول خدا(ص) صورت و دست هاي خود را روي اين قسمت از ديوار قرار مي داد. همچنين، از رسول خدا(ص) نقل شده است كه فرمود: ملتزم، محلي است كه دعا در آنجا پذيرفته مي شود و بنده اي نيست كه در آنجا خدا را بخواند و خداوند دعايش را اجابت نكند.(11) يكي از كارهايي كه در اينجا انجام مي شود، آن است كه بنده دست را بر ديوار اين بخش گذاشته، و به گناهان خود اعتراف كند. امام صادق فرمود:" فإنّ هذا مكانٌ لم يقرّعبدٌ لربّه بذنوبه ثمّ استغفرالله الاّ غَفَرالله له"؛ " هيچ بنده اي در اينجا اعتراف به گناهانش نمي كند، و طلب استغفار نمي نمايد، جز آن كه خداوند او را مي بخشد."(12)

مستجار
مقابل ملتزم، در سوي ديگر كعبه، ديوار كنار ركن يماني را " مستجار" مي نامند. "جار" به معناي همسايه و " مستجار" به معناي پناه بردن به همجوار و به صورت كلي تر " پناه بردن" است.
زماني كه خانه كعبه دو در داشت، در ديگر آن در كنار مستجار بود كه مسدود شد. اينجا نيز از مكان هاي استجابت دعا است ومحلي است كه مردم به آنجا پناهنده مي شوند به همين دليل بدانجا مستجار گفته مي شود.(13) محل ورود فاطمه بنت اسد در كعبه، براي تولد امام علي(ع) همين بخش از ديوار كعبه بوده است.

حطيم
از مكان هاي محترم در مسجدالحرام، در كنار كعبه، حطيم است و مردم در اين قسمت براي دعا جمع مي شوند و به يكديگر فشار مي آورند. اين كه آيا حطيم تنها همان محدوده كنار حجرالاسود و باب كعبه را شامل مي شود يا وسعت بيشتري دارد، اختلاف است . در روايتي از امام صادق(ع)، تنها همين موضع را حطيم مي نامند.(14) چنان كه شيخ صدوق نيز آورده است كه حطيم فاصله ميان در كعبه و حجرالاسود را گويند، جايي كه خداوند توبه آدم را پذيرفت.(15)
حجر اسماعيل
در فاصله ميان ركن عراقي و شامي، ديواري است با ارتفاع 30/1 متر كه قوسي شكل بوده و حجراسماعيل ناميده مي شود. حجر اسماعيل يادگار زمان ابراهيم و اسماعيل(ع) و مدت زماني پس از بناي كعبه مي باشد. بنابراين، قدمت و پيشينه آن به زمان بناي كعبه به دست ابراهيم (ع) مي رسد.
نقل هاي تاريخي حكايت از آن دارد كه اسماعيل(ع) در همين قسمت زندگي مي كرد و خيمه گاه او در اين سوي بوده است. مادرش هاجر نيز با وي در همين جا مي زيست و پس از رحلت، در حجر دفن شد. از امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود:" الحِجرُ بَيتُ إِسمَاعِيلَ وَ فِيهِ قَبرُ هَاجَرَ وَ قَبرُ إِسمَاعِيلَ"؛(16) "حجر، خانه اسماعيل و محل دفن هاجر و اسماعيل است. "

از آنجا كه حجر اسماعيل داخل در مطاف است، مي تواند نشانه اي بر عظمت آن باشد. در برخي از روايات آمده است كه پيامبران زيادي در اينجا مدفون شده اند. در اصل، حجراسماعيل جزئي از كعبه به شمار مي آيد.

گويا براي نخستين بار، منصورعباسي حجراسماعيل را با سنگ هاي سفيد پوشانيد. پس از آن در دوره مهدي و نيز هارون عباسي اين سنگ ها تعويض و نو شد. ناودان طلا نيز كه بر بام كعبه نصب شده، به سمت حِجراسماعيل است.(17)

مقام ابراهيم (ع)
از ديگر نقاط مقدس مسجدالحرام، مقام ابراهيم است. اين مقام، يكي از شعائر الهي خوانده مي شود و خداوند درباره آن فرموده است:" وَ اتَّخِذُوا مِن مَقامِ إِبراهِيمَ مُصَلَّي"(بقره/125)
اين مكان مربوط به زماني است كه ابراهيم(ع) ديوارهاي كعبه را بالا مي برد؛ آنگاه كه ديوار بالا رفت، به حدي كه دست بدان نمي رسيد، سنگي آوردند و ابراهيم (ع) بر روي آن ايستاد و سنگ ها را از دست اسماعيل (ع) گرفت و ديوار كعبه را بالا برد. در روايات ديگري آمده است كه ابراهيم (ع) بر روي اين سنگ ايستاد و مردم را به حج فرا خواند. بر روي اين سنگ، اثر پاي ابراهيم(ع) مشخص است اما اثري از انگشتان آن حضرت نيست.

اين سنگ به شكل تقريبي مربع با طول و عرض 40 سانتي متر و ارتفاع تقريبي 50 سانتي متر است. رنگ آن، رنگي ميانه زرد و قرمزي متمايل به سفيد است. از زمان مهدي عباسي بدين سو، اين سنگ با طلا پوشانده شد و در محفظه اي قرار گرفت تا صدمه اي نبيند.

در گذشته، بر روي اين محل، بنايي بزرگ از آجر و سنگ و چوب بنا شده بود كه اطراف آن را با آيات قرآن مزين كرده بودند. از آنجا كه اين قبه قسمتي از مسجد را به خود اختصاص داده و از فضاي مطاف كاسته بود، به تدريج از انتقال آن به محلي ديگر در مسجد الحرام سخن به ميان آمد.

گفتني است بنا به برخي از اقوال، مقام ابراهيم تا فتح مكه داخل كعبه بوده و پس از فتح، رسول خدا(ص) آن را درآورد و كنار كعبه، نزديك در نصب كرد. زماني كه آيه " وَ اتَّخِذُوا مِن مَقامِ إِبراهيمَ مُصَلًّي"

نازل شد، آن حضرت دستور داد تا مقام را جايي كه اكنون قرار گرفته انتقال دهند.(18)

زمزم
چاه زمزم، از ديگر آثار مسجد الحرام است كه با نامهاي چاه اسماعيل، حفيرة عبدالمطلب، شفاء سُقم، عافيه، مَيمونه، طُعم، بَركة، بَرّة و... شناخته مي شود. اين چاه در قسمت شرقي مسجدالحرام قرار دارد و همانند ديگر مشاهد حج، از آثار ابراهيم، اسماعيل و هاجر است . در روايات اسلامي آمده است: پس از آنكه ابراهيم(ع)، همسر و فرزندش را ترك كرد، تشنگي بر آنها چيره شد و خداوند به وسيله جبرئيل، چاه زمزم را براي حفظ جان اسماعيل(ع) و هاجر پديد آورد. بدين صورت، چاه زمزم آيتي از آيات الهي است.
اين چاه در آغاز، منبع تأمين آب مكه بود و پس از آن چاه هاي ديگري در مكه و اطراف آن ايجاد شد. عرب ها براي اين چاه تقدس بسيار قائل بودند و حتي مي گويند كه ساسان بن بابكان جد سلسله ساساني نيز از اين چاه آب نوشيده است! و اين را نشاني از آن دانسته اند كه ايرانيان هم براي زمزم حرمتي قائل بوده اند.

وجود اين چاه و اهميت آن براي مردم مكه سبب شده بود تا در قريش منصب "سقايت" به وجود آيد. اين منصب در اوان ظهور اسلام، در دست عباس عموي پيامبر(ص) بود. گفته شده كه در جاهليت مدت زماني اين چاه پر شده بود و عبدالمطلب آن را از نو گشود. از آن زمان تا به امروز اين چاه مورد استفاده قرار مي گيرد، گر چه آب آن، كم و زياد مي شود.

در روايات اهل بيت(ع)، نوشيدن از آب زمزم سفارش شده و همه مسلمانان به متبرك بودن آن باور دارند . امام علي (ع) فرمود:" مَاءُ زَمزَمَ خَيرُ مَاءٍ عَلَي وَجهِ الأَرضِ"؛(19) " آب زمزم، بهترين آب روي زمين است."(20) روايات موجود نشان مي دهد كه پيامبر(ص) و امامان (ع) به طور معمول بعد از طواف، از آب زمزم استفاده مي كردند.

پي نوشت ها:
1- الكعبة المعظمه و الحرمان الشريفان، ص 104.
2- اصول كافي، ج4، ص 408.

3- همان .

4- همان، ص 409.

5- همان.

6- كافي، ج4، ص 184.

7- همان، ص 190.

8- الحج و العمرة في الكتاب و السنه، ص 102.

9- كافي، ج4، ص 404/ التهذيب، ج5، ص103.

10- شرح اين واقعه با عنوان" فتنه قرامطه در مكه" در فصلنامه" ميقات حج" شماره پنجم به قلم آقاي يعقوب جعفري چاپ شده است.

11- الفردوس، ج4، ص94/ الحج و العمرة في الكتاب و السنه، ص 109.

12- كافي، ج4، ص 410.

13- جواهر، ج19، صص 353-356.

14- علل الشرايع، ص400 كافي، ج4، ص194.

15- من لا يحضره الفقيه، ج2، ص 209.

16- كافي، ج4، ص210.

17- درباره حجر اسماعيل بنگريد به مقاله اي با همين عنوان از محمدامين پوراميني در فصلنامه" ميقات حج"، ش 8، صص116-102 و ش9، صص130-107.

18- التاريخ القويم، ج4، ص 43.

19- كافي، ج6،ص386.

20- المحاسن، ج2، ص 399، ش 2394.
..............................................................................
منبع: تبيان
انتهاي پيام/
شنبه 16 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 196]