گزارشي از همايش نگارگري و خوشنويسي مكتب شيراز

واضح آرشیو وب فارسی:ايسنا: گزارشي از همايش نگارگري و خوشنويسي مكتب شيراز
خبرگزاري دانشجويان ايران - فارسدرنخستين روز از گردهمايي مكتب شيراز، همايش خوشنويسي اين دوره تاريخ درموسسه فرهنگي _ هنري صبا برگزار شد. به گزارش گروه دريافت خبر خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، در بخش ابتدايي اين همايش محمود طاووسي كيانوش معتمدي، عليرضا معيني و محمدرضا نجاريان به ارائه مقالات خود پرداختند. در آغاز حميدرضا قليچ‌خاني دبير گروه خوشنويسي مكتب شيراز به ارائه گزارشي كوتاه از روند فعاليت‌هاي اين گروه طي پانزده ماه گذشته پرداخت و گفت: برخلاف مكتب اصفهان كه با تكثر خوشنويسان صاحب‌نام و نمونه آثار متعددي روبه‌رو بوديم، در بررسي قرون هفت، هشت و نه مكتب شيراز با دوره‌اي مواجه بوديم كه خوشنويسان آن، گمنام، آثارش پراكنده و منابع مستند و در خور توجه آن بسيار اندك و دور از شان هنر اصيل و پرمايه ايران بود. قليچ‌خاني با اشاره به ارائه ده مقاله در تهران و ده مقاله در شيراز، طي روزهاي برگزاري همايش مكتب شيراز، خبر از چاپ ده عنوان كتاب جديد در حوزه‌ي خوشنويسي و كتاب سده‌هاي مذكور داد كه اين تاليفات منابع خوبي در زمينه هنر خطه فارس خواهند بود. پس از سخنان دبير گروه خوشنويسي گردهمايي مكتب شيراز، دكتر محمود طاووسي استاد و مدير گروه پژوهش هنر دانشگاه تربيت مدرس در مقاله خود با عنوان «توصيف كتابت و اهميت كاتب و اوصاف قلم» از ديدگاه مولف كتاب دستور كتابت درباره‌ي اين كتاب توضيح داد: «اين اثر يكي از كتاب‌هاي مهم درزمينه‌ي ارائه منشات متنوع و نامه‌هاي درباري و اشخاص گوناگون است كه از وضع زندگاني خود شكايت‌هايي به دربار برده‌اند و يا فرمان‌ها و دستور‌العمل‌هاي حكومتي و نامه‌هاي دوستانه و تبريك و تشكر به مناسبت‌هاي مختلف است كه از نظر مطالعات تاريخي و اجتماعي از اهميت فراوان برخوردار است.» وي كتابت «دستور‌الكاتب» را منسوب به «محمدبن هندوشاه نخجواني» در سده هشتم هجري دانست و اظهار داشت: «اين كتاب شامل 20 فصل است كه مولف در مقدمه مفصل آن با عنوان «دربيان كيفيت اين كتاب و شرط شروع متامل در آن» به موضوع تعريف علم انشا مي‌پردازد و سپس در فضيلت كاتب و مقام و شرف او توضيح مي‌دهد و سپس به كتابت والات مربوط به آن و حتي ذكر زمان و حتي اشعاري در باب وصف قلم به عربي و فارسي اشاره كرده است.» اين پژوهشگر در بخش ديگري از سخنان خود تصريح كرد: «اين دوران، دوران سبك مصنوع نام‌گذاري شده و نثر كتاب «دستور الكاتب» نيز بازگويي همين نثر است. يعني نويسنده سعي دارد دانش و هنر خود را با به كاربردن جملات و استناد به اشعار عربي نمايان كند.» طاووسي در بررسي ديگر بخش‌هاي اين كتاب به اشراف مولف به ديگر علوم و حتي دانش پيش از اسلام اشاره و توضيح داد، در فصل دوم و پيرامون فضيلت كتابت نويسنده اين نكته را كافي دانسته كه حق تعالي در قرآن مجيد به «نون‌وقلم» سوگند خورده است. هم‌چنين در همين فصل در توصيف مقام كاتب، آنها را افرادي با سواد و داراي شرافت خانوادگي دانسته، هم‌چنان كه بسياري اشخاص هم‌چون «حضرت علي‌(ع)» و «عثمان» و حتي «معاويه» نيز از كاتباني بودند كه به مقام ولايت رسيدند. درادامه «كيانوش معتمدي» ديگر سخنران حاضر دراين نشست درباره‌ي شكوه خوشنويسي و تذهيب درمكتب شيراز (سده‌هاي هشتم و نهم هجري) سخن گفت. معتمدي از خوشنويسي و تذهيب به‌عنوان اركان اصلي كتاب آرايي نام برد كه داراي تفاوت‌هاي عمده‌اي هستند و همواره مورد بي‌توجهي نيز قرار گرفته‌اند. وي خاطرنشان كرد: ريشه هنر كتاب‌آرايي ايران در سده هشت و نهم هجري و قوام و تكاملش را در مكتب شيراز و در ميان شيوه‌هاي پيشين و همزمان با آن مي‌توان سراغ گرفت. دراين رهگذر و اين آمد‌ورفت‌هاي تاريخي است كه هنرمند ايران گاه چيزهايي مي‌گيرد و گاه مي‌بخشد و از هر آنچه مي‌گيرد چنان جوهري اخذ مي‌كند كه حاصل آن هنر يكسره ايراني است. اين پژوهشگر هم‌چنين آثار نيمه اول قرن هشتم را نشانگر نوعي نگاه هنرمندانه خاص دانست كه از جانب دربار سفارش داده مي‌شده و كتاب‌آرايي آن مقدمه مكتب با شكوه شيراز در قرن نهم و بعدها مكتب هرات مي‌شود. معتمدي توجه در به‌كاربردن رنگ لاجوردي و طلايي، گره‌اندازي‌هاي رنگارنگ استفاده از شيوه سه‌سطري در خوشنويسي، نگارش با خط ثلث يا مرقع. هم‌چنين نقش كم خطوط هندسي را از ويژگي‌هاي كتيبه‌ و نسخ اين دوره عنوان كرد و با اشاره به اين‌كه اين خصوصيات تذهيب خاص و متفاوتي را هم ايجاد كرده است ادامه داد: اتفاق مهم در تذهيب مكتب شيراز قرن هشتم عنصر مهم مهر است كه هماهنگي با تذهيب و نقوش جلدها دارد. وي هم‌چنين، در تكميل سخنان خود به نمونه‌هاي شاخصي چون قرآن سي قسمتي معروف به «تاش خاتون» و قرآن ديگري در موزه تاريخ هنر اسلامي تركيه اشاره كرد. همايش خوشنويسي مكتب شيراز در بخش دوم خود با سخنراني محمدرضا نجاريان خوشنويس و استاديار دانشگاه يزد با عنوان نگاهي گذرا «تحفه‌المحبين» از يعقوب سراج‌شيرازي ادامه يافت. نجاريان نام كتاب را به‌عنوان تبرك برگرفته از كتاب «شيخ‌ روز بهان كبير» دانست و گفت: «تحفه‌المحبين» دومين متن فارسي درباره فوايد خوشنويسي است به زبان فارسي به رشته تحرير در آمده و داراي نثري ادبي و مبتني‌بر عقايد عرفاني با استناد به آيات و احاديث و اقوال بزرگان است. وي مباحث اين كتاب را فضيلت خط، واضع خدا، احوال قلم، اسباب كتابت، آداب كاتب، اصول و قواعد خط، نام‌هاي انواع خطوط، اصول تركيب مركبات و رسم‌الخط عنوان كرد و مهم‌ترين ويژگي اين اثر را آشنايي‌زدايي با سبك سنتي دانست. چرا كه در قرن نهم، نثر فارسي به ساده‌گرايي گرايشي دارد و به‌دنبال آن نوعي سستي و دوري از ادبيات عرب رايج مي‌شود. حال آنكه در جاي جاي اين كتاب اشاره به‌ علوم گوناگون،ادبيات عرب و تسلط نويسنده به اصطلاحات عرفاني ديده مي‌شود. عليرضا معيني، آخرين سخنران اين نشست نيز در مقاله خود با عنوان «معرفي نسخه خطي رساله مبدا و المعاد و رباعيات بابا افضل كاشاني» به ارائه تصاوير متعددي از اين نسخ پرداخت و از دومنظر كتاب‌شناسي و نسخه‌شناسي به بررسي آنها پرداخت. معيني در بخش كتاب‌شناسي، نسخه مذكور را شامل دو بخش نظم و نثر دانست و گفت: اين نسخه از حيث خوشنويسي و پيشرفت خط نستعليق در دوره و سده خويش بسيار حايز اهميت بوده و نشانگر پيشرفت اين خط است تا آنجا كه مي‌تواند مبناي تحقيق مناسبي براي پژوهشگران خط نستعليق باشد. وي هم‌چنين شيوه اريب‌نويسي در نگارش آن را سرلوحه شروع «چليپا نويسي» در دوره‌هاي بعد دانست. اين برنامه با بخش مستندي از سنگ مزارهاي گورستان دارالسلام كه توسط عبدالرضا چارئي تهيه شده بود به پايان رسيد. جارئي دراين مستند از اين منطقه به‌عنوان موزه سنگ ملي ايران نام برد و ضمن لزوم توجه بيشتر مسوولان فرهنگي به حفاظت و نگهداري آن به توضيح پيرامون كتيبه‌ها، سنگ‌نوشته‌ها، نقوش برجسته و خط نستعليق به كار رفته در آنها پرداخت. عضو هيات علمي دانشگاه «شاهد»، تكامل يافته‌ترين تركيب‌بندي متن و نقشه را به نگارگري دوره «آل‌اينجو» نسبت داد. محسن مراثي، عضو هيات‌ علمي دانشگاه شاهد، در اولين پانل نگارگري مكتب شيراز كه چهارشنبه، 13 آذر برگزار شد، گفت: عاملي نظير استفاده از قاب‌هاي مستطيلي، نوع تركيب‌بندي و درشتي پيكره‌ها باعث شده است، هنرپژوهان، نگارگري مكتب شيراز «آل اينجو» را تداوم سنت نقاشي ديواري ايران بدانند. اما نتايج تحقيق نشان مي‌دهد كه نگارگران از حدود نيمه سده هجري قمري ضرورت هماهنگي نوشته و تصور را در كتاب‌آرايي دريافته و با ايجاد قاب‌هاي پلكاني، تصوير و متن را در هم تنيده‌اند. پس حتما ميان نقاش و خوشنويس پيوند وجود داشته.» وي درادامه افزود: در نگارگري دوره آل‌ اينجو، كامل‌ترين شيوه متن و نقشه ايجاد و در دوره‌هاي بعد استفاده شده است.» او در مورد نگارگري توضيح داد: «نگارگري ايراني در دوران شكل‌گيري خود از جنبه‌هاي مختلفي مانند طراحي، رنگ‌آميزي، تركيب‌بندي و ساير عوامل هنري و زيبايي‌شناسانه تحول يافته است. يكي از مهم‌ترين جنبه‌هاي صوري نگارگري ايراني تركيب‌بندي نوشته و تصوير در صفحه و در اصطلاح امروزي صفحه است. ازجمله مكاتب هنر نگارگري ايران كه چگونگي رابطه بين عناصر نوشتاري و تصاوير را به نمايش مي‌گذارد، مكتب شيراز «آل‌اينجو» است. مراتي به دقيق‌بودن ميان عناصر نوشتاري و تركيب‌بندي نگاره‌هاي اين دوره اشاره كرد: در نگارگري مكتب شيراز آل اينجو رابطه بين عناصر نوشتاري و تركيب‌بندي نگاره‌ها از اصول دقيق و معيني تبعيت مي‌كند كه با نظام ستون‌بندي صفحه براي نگارش شعر هماهنگ است. در نتيجه اين هماهنگي، نگارگر تداوم خطوط ستو‌ن‌بندي صفحه را در نظام هندسي تركيب‌بندي خود درنظر گرفته و عناصر اصلي تصوير را براساس آنها نظم داده است. هم‌چنين نگارگر براساس موضوع نگاره، شكل قاب تصوير را به‌صورت منعطف در نظر گرفته و براساس نظام ستون‌بندي صفحه شكل داده است. » درادامه اصغر جواني، عضو هيات علمي دانشگاه اصفهان، در بررسي تطبيقي ريخت‌شناسي و گونه‌شناسي معراج حضرت محمد (ص) در مكتب شيراز گفت: معراج حضرت محمد‌(ص) از مضاميني است كه در كلام حق تعالي اشارات و نشانه‌هايي روشن برصحت آن آمده است. همين‌طور درخصوص تاويل و تفسير آن،علما و انديشمندان بزرگي مانند شيخ طوسي، فخررازي، ابن‌سينا، سيد قطب، علامه طباطبايي و ... شرح برآن نوشته‌اند و براساس مجموعه آيات، روايات و تفاسير درقرن‌هاي متعدد، هنرمندان صحنه‌هايي از اين سفر اعجاب‌آميز را به تصوير كشيده‌اند.» او سپس به مقايسه چهارنگاره در مورد معراج پرداخت: يكي از كهن‌ترين نمونه‌هاي معراج، نسخه «جامع‌التواريخ» رشيدي است كه در تبريز مصور شده است. دومين نمونه به دوره ايلخاني و نگاره سوم «معراج‌نامه» شاهرخي است و آخرين نگاره و هم به «خاوران‌نامه» دربار شيراز بر مي‌گردد. نگاره «جامع‌التواريخ» داراي تاثيرات چيني است و بيشتر بر منطق تاريخي استوار شده كه عناصر آن مشخص نيست. جواني ادامه داد: در نگاره ايلخاني‌هاله دور سر وجود دارد و از مدل‌هاي «جامع‌التواريخ» استفاده شده است. درنگارخانه شاهرخي‌ هاله تقدسي، به‌صورت شعله است و چهره‌ها تيپ عربي پيدا مي‌كند، اما در نگاره مكتب شيراز هاله تقدسي پشت سر حذف شده و از لحاظ اسلوب اجرا، رنگ و رواني طراحي، اين نگاره بهتر است. به نظر مي‌آيد فرهاد نقاش به‌عنوان هنرمند نگاره مكتب شيراز، دسترسي مستقيمي به سه نمونه قديمي داشته است، چون آستانه فضايي آن با شاهنامه شاهرخي آنچنان شباهت پيدا مي‌كند كه قضاوت ما را دچار اشكال مي‌كند. در بخش ديگري از اين پانل لاله اولوچ، به توضيح وجود كانال آب در مقبره سعدي در نگاره‌هاي مكتب شيراز پرداخت: در سده هفتم و هشتم، كانالي دركنار مقبره سعيد بود كه آب رواني داشت و سعدي براي مطالعات خود از آن استفاده كرده است. الان هم قناتي در همين مكان وجود دارد كه در آن زمان، مالكيت آب مشخص نبود و براي كشاورزي مورد استفاده قرار مي‌گرفت. اين كانال در نگاره‌ها وجود دارد. منصور حسامي، عضو هيات علمي دانشگاه الزهرا نيز در دنباله برنامه در تحليل نگارگري شيراز اظهار داشت: مكتب شيراز به‌دليل خصوصيات چند به عنوان يكي از مهم‌ترين مجموعه‌هاي فرهنگي و هنري ايران در دوران اسلامي شناخته مي‌شود. وضعيت جغرافيايي خاص اين محدوده نسبت به تختگاه دوران مغول يعني تبريز و بغداد، باعث فراهم‌آمدن شرايطي شد كه هنرمندان ايراني مورد حمايت حاكمان محلي قرار گيرند و تمام اين‌ها به شكل‌گيري‌ هنري پالايش يافته با گرايش‌هاي ايراني‌تر انجاميد. از سوي ديگر كاهش عناصري كه مي‌توان آنها را وارداتي از هنر چين ناميد، در نگاره‌هاي مكتب شيراز به‌گونه‌اي متجلي شد كه حاصل آن در عهد تيموري مكاتبي را پايه‌گذاري كرد كه داراي خصلتي كاملا ايراني است و تامدت‌ها ادامه يافت. سپس پريسا شاد‌قزويني، عضو هيات علمي دانشگاه الزهرا عنوان كرد: يكي از روش‌هاي شناخت ويژگي‌هاي نقاشي ايراني مطالعه و بررسي تطبيقي نسخه نگارگري دوره‌هاي مختلف با يكديگر است. مطالعات تطبيقي علاوه بر شناخت ويژگي‌هاي كلي اثرجو حاكم بر هنرمندان هر دوره و هويت آنان را مورد ارزيابي قرار مي‌دهد و راهكارهايي سازنده براي هنر معاصر ارائه مي‌دهد. در قرن هشتم هجري تبادل تجربيات و دستاوردهاي هنري ميان مكتب شيراز، تبريز و بغداد برقرار بود. اين ارتباط هنري تحولاتي در روند شكل‌گيري نگارگري ايران ايجاد كرد. قزويني در مقايسه نگاره‌هاي مكتب شيراز و «خمسه تهماسبي» گفت: تاكنون محققان و مستشرقان بسياري نگاره‌هاي نسخه‌هاي خطي دوره شاه تهماسب را مورد مطالعه قرار داده‌اند؛ ولي دراين ميان كمتر به نگاره‌هاي مكتب شيراز، خصوصا نسخه «خاوران‌نامه» آن، پرداخته شده است. با اين حال اگرچه عنصر حركت در نگاره‌هاي هر دو نسخه «خاوران‌نامه» و «خمسه تهماسبي» وجود دارد؛ ولي داراي تفاوت‌هاي ساختاري است. وي نقش سفارش‌دهندگان و حاميان هنري بر تفاوت نگاه هنرمند درخلق آثار اين دوران را يكي از عوامل مهم تاثير‌گذار برشمرد. جبيب‌الله آيت‌اللهي، دبير گروه نگارگري مكتب شيراز هم در پايان ميزگرد ابراز داشت: اگر واقعا شاكله‌هاي مكاتب هنري خودمان را بررسي كنيم، مي‌بينيم زيبايي‌شناسي هنر ايران با زيبايي‌شناسي هنر مغرب‌زمين، فرق دارد. اين همايش براي معرفي فرهنگ و هنرهاي فراموش شده است. در مكتب شيراز استثنايي وجود نداشته بلكه همه هنرمند بوده‌اند. دراين مكتب شكل و فرم ها بيشتر مطرح هستند تا ذرات تشكيل‌دهنده و در تركيب‌بندي آن، انسان بيش از هرچيزي، مورد توجه است، چون شيراز در آن زمان، مركز عرفان فارس بوده است.انتهاي پيام
جمعه 15 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايسنا]

[مشاهده در: www.isna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 234]