وجه تمسيه تبريز

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: یاقوت حموی در «معجم.البلدان» گزارش می.دهد که نام شهر در زمان دیدار یاقوت از تبریز در زبان محلی «تِبریز» تلفظ می.شده.است.[۲۸] با توجه به این، مینورسکی معتقد است که تلفظ تِبریز باید به گویش ایرانی آذری قدیم تعلق داشته.باشد. این گویش به گویش.های موسوم به گویش.های ایرانی جنوب دریای خزر وابسته.است؛ یا به احتمال بیش.تر، تلفظ تِبریز معرب.شدهٔ نام شهر در باب فِعلیل (در زبان عربی) است. هم.چنین شیوهٔ نگارش نام این شهر در زبان ارمنی و تجزیه و تحلیل صیغهٔٔ ارمنی، نمایانگر وابستگی واژهٔ تَوریژ به «زبان پهلوی شمالی» می.باشد. مینورسکی در پایان چنین نتیجه می.گیرد که این مسئله نشان می.دهد که ریشهٔ نام شهر به زمان.های بسیار دور تا اوایل سلسلهٔ ساسانی یا شاید قبل از اشکانیان برمی.گردد.[۲]
بنابر گفتهٔ مصطفی مؤمنی در دانشنامهٔ جهان اسلام، اهالی بومی آذربایجان تبریز را توری (چشمه یا رود گرم) می.خوانده.اند. تا اوایل سدهٔ چهاردهم خورشیدی نیز روستاییان اطراف تبریز این شهر را توری می.نامیده.اند. حتی در حال حاضر مردمان «قنبرآباد» در اطراف تبریز به این شهر توری می.گویند. در نوشته.های کهن (برای نمونه ابوالفداء) نام این شهر به شکل «تُوریز» آمده و هنوز هم در زبان.های کردی و تاتی «توریز» و «تُوْری» به کار می.رود. عده.ای از شرق.شناسان و منابع کهن، نام شهر را دارای ریشه.ای کهن در پارسی میانه و کهن و مرتبط با گرما و فعالیت.های گرمایی کوه سهند دانسته.اند. هم.چنین منابع ارمنی که نام شهر را در سدهٔ پنجم (یا چهارم) میلادی، «تورژ» و «تَوْرِش» دانسته.اند و به فارسی هم تَورز تلفظ کرده.اند و با توجه به معنای متداول فارسی «تب.ریز» و «تب.پنهان.کن» و احتمالاً نام تبریز «پنهان.کنندهٔ تف و گرما» و با «جنبش.های آتشفشانی کوه سهند» مرتبط بوده.است.[۱]
دانشنامهٔ بریتانیکا نیز نظری مشابه دارد و تبریز را در اصل «تپ + ریز» می.داند، چیزی که باعث روان شدن گرما می.شود و احتمالاً به.خاطر چشمه.های آب.گرم اطراف آن است.[۲۳]
در مورد نام شهر توجیه مصطلح ولی عامیانهٔ دیگری وجود دارد؛ از جمله این.که زبیده زن هارون.الرشید به بیماری تب نوبه مبتلا شده بود؛ چند روزی در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دل.انگیز آن.جا بیماری وی زایل شده، فرموده شهری در آن.محل بنا کنند و نام آن را «تب.ریز» بگذارند.[۲۹] هرچند احمد کسروی در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان توجیهات از این دست را عامیانه و نادرست می.داند.[۳۰]
پیشینه

دوران باستان

اجساد و اشیای تاریخی یافته.شده در محوطهٔ باستانی مسجد کبود.

ارتباط تبریز با گروهی از شهرها و قلعه.های همزمان با دوران مادها، در میان محققین مورد مشاجرهٔ فراوان قرار گرفته.است.[۲] شماری از محققان بر این عقیده.اند که دژ «تارویی-تارمکیس»، که نام آن در کتیبهٔ سارگن دوم -پادشاه آشور در بین سال.های ۷۰۵ تا ۷۲۱ پیش از میلاد مسیح- آمده، در محل شهر کنونی تبریز قرار داشته.است. در کتیبهٔ سارگن دوم این دژ را دژی بزرگ و آباد و دارای باروی تودرتو وصف شده.است. این دژ بنابر نوشته.های کتیبهٔ سارگن، محل نگه.داری اسب.های ذخیرهٔ سواران اورارتو بوده که در حملهٔ آشوری.ها ویران شده.است.[۱]
در کتاب تاریخ ایران (چاپ دانشگاه کمبریج) آمده که تبریز در اوایل دورهٔ ساسانی (سدهٔ سه یا چهار میلادی) بنا شده و یا به احتمال بیش.تر در سدهٔ هفتم این واقعه روی داده.است.[۲۴] شهر کنونی تبریز برروی خرابه.های شهر «تَوْرِژ» (بارها) بنا شده.است. تورژ یکی از بااهمیت.ترین مراکز بازرگانی منطقه بوده و به عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب اهمیت فراوانی داشته.است. این شهر در زمان حکمرانان اشکانی.تبار ارمنستان، پایتخت این منطقه بوده.است.[۳۱][۳۲]
ولادیمیر مینورسکی در دانشنامهٔ اسلام بیان می.کند، این داستان که شاه اشکانی.تبار ارمنستان به.خاطر انتقام کشته.شدن اردوان (آخرین پادشاه اشکانی) به دست اردشیر بابکان (بنیان.گذار سلسلهٔ ساسانی) تبریز را اشغال کرده و این شهر را پایتخت ارمنستان قرار داده، تنها براساس نوشته.های واردان -تاریخ.نگار ارمنی در سدهٔ چهاردهم میلادی- در منابع قدیمی به چنین چیزی اشاره نشده و این روایت ریشه.ای عامیانه دارد.[۲]
از فتح آذربایجان توسط اعراب تا ایلخانان

محمود و ایاز؛ سلطان محمود غزنوی با جامهٔ سرخ.رنگ در نگاره دیده می.شود.

در زمان فتح آذربایجان به دست اعراب در سال ۲۲ هجری، آن.گونه که در کتاب فتوح.البلدان بلاذری آمده، توجه سپاه اعراب بیش.تر متوجه شهر اردبیل بوده و حتی نامی از تبریز در فهرست شهرهایی که مرزبان پارسی از آن.ها سربازگیری کرده بود، نیامده.است. چنین پیدا است که تبریز همان.گونه که «فاستوس بیزانسی» اشاره کرده، در سدهٔ چهارم میلادی ویران شده بود و در زمان حملهٔ اعراب، قریه.ای کوچک بیش نبوده.است.[۲]
پس از فتح آذربایجان، گروهی از اعراب در آذربایجان ساکن شدند. در زمان خلافت منصور عباسی (۱۳۶-۱۵۸)، و در حدود سال ۱۳۷ هجری، مردی به نام «رَوّاد» از قبیلهٔ «اَزْد» از قبایل مشهور یمن در تبریز مسکن گزید و پسران او اقدام به ساخت نخستین دیوار شهر کردند.[۱] به گفتهٔ یاقوت حموی، تبریز قریه.ای بود تا آن.که رواد ازدی در زمان متوکل عباسی به آن درآمد. پس از رواد، پسرش «وجنا» با برادرانش در آن.جا قصرها ساختند و گرد شهر دیوار کشیدند. سپس مردم به آن شهر درآمدند.[۲۸]
نویسندگانی مانند ابن خرداذبه،[۳۳] بلاذری[۳۴] و طبری، تبریز را در بین شهرهای کوچک آذربایجان نام برده.اند.[۲] درحالی که مقدسی شهر را تحسین کرده و هم.عصر او ابن حوقل (حدود ۳۶۷ هجری) تبریز را آبادتر از اغلب شهرهای کوچک آذربایجان می.شمارد.[۲۶] این شهر از نیمهٔ اول سدهٔ سوم هجری روبه گسترش نهاد و اهمیت آن در منطقهٔ آذربایجان به اندازه.ای بود که متوکل عباسی پس از زمین.لرزهٔ سخت و ویرانگر تبریز در سال ۲۴۴ هجری، بی.درنگ فرمان بازسازی شهر را صادر نمود.[۱]
تبریز که در دورهٔ فرمانروایی «ابومنصور وهسودان روادی» روبه گسترش و آبادانی نهاده بود، در اثر زمین.لرزهٔ سال ۴۳۴ هجری مجدداً به.شدت آسیب دید.[۱] به طوری که ناصرخسرو که در ۴۳۸ هجری از این شهر دیدن کرده، مساحت تبریز را ۱۴۰۰ در ۱۴۰۰ گام بیان کرده که بر این اساس به نظر نمی.رسد مساحت شهر متجاوز از یک کیلومتر مربع بوده.باشد.[۲۶]
اعضای خاندان روادیان تا ۴۴۶ هجری با چند وقفه، حاکمان تبریز بوده.اند. در این سال طغرل سلجوقی، وهسودان روادی را خراج.گزار خود کرد و به گفتهٔ ابن اثیر، طغرل در سال ۴۵۰ هجری «مملان بن وهسودان» را به حکمرانی آذربایجان گماشت. الب ارسلان (جانشین طغرل) در ۴۶۳ حملان را از حکومت آذربایجان برکنار نمود و نزدیک به چهارصدسال فرمانروایی خاندان روادی را در این سرزمین پایان داد.[۱]
در نوشته.های تاریخی از دوران سلجوقی، اشاره.های زیادی به تبریز یافت نمی.شود. در راحةالصدور آمده که طغرل جشن ازدواج خود را با دختر خلیفه در نزدیکی این شهر برپا ساخت.[۳۵] بعد از وفات سلطان محمود غزنوی (به سال ۵۲۵ هجری) بین داود پسر سلطان محمود و مسعود برادر وی تنشی جهت تصاحب تبریز پیش آمد که در این میان داود پیروز شد و تبریز را مقر حکومت خود ساخت. آن.چنان.که از شواهد تاریخی برمی.آید از زمان قزل ارسلان (۵۸۲-۵۸۷ هجری) به بعد تبریز برای همیشه پایتخت آذربایجان گردید. در ابتدای سدهٔ هفتم هجری مغولان دوبار به تبریز حمله بردند؛ ولی با دریافت غرامت بازگشتند. در سال ۶۲۷ هجری مغول‏ها در نهایت بر تمام آذربایجان و به.خصوص تبریز دست یافتند.[۲۶]
از ایلخانان تا جنبش مشروطه

سفینهٔ تبریز؛ از آثار برجستهٔ ادبی دورهٔ ایلخانان که در بین سال.های ۷۲۱ تا ۷۲۳ هجری توسط ابوالمجد تبریزی در تبریز گردآوری و کتابت شده.است.

اوج شکوفایی تبریز در زمان ایلخانان بود؛ یعنی زمانی که این شهر پایتخت قلمرویی بود که از نیل تا آسیای میانه گسترده شده بود. تبریز در دوران تیموریان، قراقویونلوها و اوایل سلسلهٔ صفویه نیز پایتخت ایران بوده.است.[۲۴] این شهر به سال ۱۵۰۰ میلادی (۹۰۶ هجری) به تصرف شاه اسماعیل درآمد و نخستین پایتخت ایران جدید در دورهٔ صفویه شد. در این زمان حدود دوسوم جمعیت ۲۰۰-۳۰۰ هزار نفری تبریز سنی.مذهب بودند و به.زودی سیاست.های سختی جهت تحمیل مذهب شیعه بر سنیان تبریز اعمال گردید. نزدیکی این شهر به مرز ایران و عثمانی موجب شد که تبریز در برابر تهدیدهای این حکومت آسیب.پذیر شود؛ به طوری که چندین.بار به تصرف عثمانیان درآمد تا این که شاه تهماسب صفوی در سال ۱۵۱۴ میلادی (۹۲۰ هجری) پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل نمود.[۲] تبریز در دورهٔ قاجار ولی.عهدنشین این سلسله بود و ولی.عهدان سلسلهٔ قاجار در این شهر اقامت می.گزیدند.[۲]
از جنبش مشروطه تاکنون

مشروطه.طلبان تبریز؛ در نگاره، ستارخان و باقرخان نیز دیده می.شوند.

تبریز در جنبش مشروطه نقشی مهمی برعهده داشت و دلیری و فداکاری کسانی چون ستارخان (سردار ملی)، باقرخان (سالار ملی)، و شیخ.الاسلام به پیروزی جنبش و گرفتن مشروطه منجر شد. پس از سرکوب مشروطه توسط محمدعلی.شاه قاجار تمام حرکت.های مشروطه.خواهانه در تهران خاموش شدند؛ اما در تبریز و تنها در چند محلهٔ آن، هنوز کسانی بودند که حاضر باشند تا پای جان از این دست.آورد پاسداری کنند.[۲۵]
ستارخان و پیروانش در محلهٔ امیرخیز، باقرخان از محلهٔ خیابان و مارالان و ارامنهٔ این محله.ها و حدود یک.صد داوطلب مسلحی که توسط روشنفکران ارمنی شهر از قفقاز سازماندهی شده بودند، شروع به مقاومت کردند و به.تدریج چند محلهٔ دیگر نیز به آن.ها پیوستند. مقاومت آن.ها در مقابل نیروهای طرفدار محمدعلی.شاه، به سرکردگی امام جمعهٔ تبریز و با حمایت طایفهٔ شاهسون و دیگر مدافعان استبداد، ماه.ها ادامه داشت تا این.که در اصفهان و گیلان نیز مردم به.پا خواستند و مشروطه.خواهان با فتح تهران به پیروزی رسیدند. درواقع شروع قیام مشروطه.خواهان علیه استبداد محمدعلی.شاهی از تبریز بوده.است.[۲۵]
رونق مبادلات تجاری و فرهنگی تبریز و مرکزیت اقتصادی این شهر در طول سده.ها، به پیشرفت و گسترش نهادهای مدنی و اجتماعی تبریز منجر شده.است. به.ویژه در دوران قاجار، تبریز به سبب همجواری با روسیه و عثمانی و نزدیکی این شهر به راه.های ارتباطی غرب، نقطهٔ آغازین بسیاری از پیشرفت.ها در سطح کشور بوده.است. در این دوران بسیاری از جنبش.های فکری، تحولات اجتماعی، اقتصادی و فنی و بسیاری از نهادهای مدنی پیش از تهران و دیگر نقاط ایران، در این شهر شکل می.گرفت.[۱] بسیاری از اولین.های تاریخ ایران مانند اولین چاپخانه،[۳۷][۳۸] اولین سینمای عمومی،[۳۹] اولین کودکستان و اولین مدرسهٔ کر و لال.های ایران،[۳۶] ادبیات نوین، نمایشنامه.نویسی به زبان فارسی[۴۰] و آذری،[۴۱] اولین خیابانی که در ایران دارای برق شد[۳۶] و … در تبریز بوده.اند.
در سال ۱۳۲۴ خورشیدی فرقهٔ دموکرات آذربایجان با حمایت شوروی سعی در برپایی حکومتی مستقل از دولت مرکزی ایران کرد و تبریز مرکز فعالیت.های این گروه بود. ولی با بیرون.رفتن نیروهای شوروی، این فرقه نیز با شکست سختی روبه.رو شد.[۴۲] سیاست دوران شوروی کمونیستی و استالین موسوم به «دیوار آهنین» و بسته.شدن مرزهای شمالی ایران در این دوران، ضربهٔ بزرگی به رونق شهر -به.عنوان مرکز مبادلات منطقه با همسایگان شمالی ایران- وارد نمود.[۲۴]
در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ خورشیدی، تظاهرات مردم تبریز به مناسبت چهلمین روز کشته.شدگان ۱۹ دی ۱۳۵۶ تظاهرات قم به درگیری کشید و معترضین عملاً بیش.تر نقاط شهر را تسخیر نمودند.[۴۳] در سال.های نخست بعد از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، طرفداران حزب جمهوری خلق مسلمان ایران، به طرفداری از شریعتمداری برخی ناآرامی.ها را در این شهر پدید آوردند که با دخالت دولت ایران و تعطیلی حزب مذکور، این ناآرامی.ها خاتمه یافت. تبریز در سال.های جنگ عراق با ایران نقش بارزی داشت و حضور نیروهای داوطلب از تبریز در آن دوران درخور توجه بود. بنابر آمار رسمی موجود، شمار کشته.شدگان این شهر در این جنگ بیش از ۴٬۲۰۰ تن بوده.است.[۱]

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 289]