هنرهای سنتی آذربایجان، گوهری از باغ خیال

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

به استناد منابع بسیار در قرن سوم هجری آذربایجان از بزرگ.ترین مراکز بافت.قالی و زیلو بود. در دوره سلجوقیان و ایلخانیان هنر قالی.بافی....

آذربایجان سرزمین هنر و هنرمندپروری است که در طول تاریخ هنرمندان و هنرسازان بسیاری را در دامان پربرکت خود پروریده و تقدیم ایران زمین کرده است.

به دلیل شرایط اقلیمی. و ویژگی.های تاریخی هنرهای سنتی و صنایع دستی همواره مورد توجه و استفاده مردم آذربایجان بوده و رفته رفته به بخشی تفکیک.ناپذیر از زندگی آنها تبدیل شده به طوری که ردپای انواع گوناگون این هنرها در بخش.های مختلف و روزمره آنقدر دیده می.شود که نبودش قابل باور نیست.
آوازه کاشی.کاران و معرق.سازان تبریز آنچنان است که تبریز را و آذربایجان را با مسجد کبود و کاشی معرق.های بی.نظیر و فرش.گونه.ا.ش می.شناسند و فرش و… هنر ارزشمند و کم.نظیری که با سر انگشتان ظریف و مشتاق هزاران بافنده کوچک و بزرگ از پود عشق بر تار اصالت گره می.خورند و سرخ لاکی می.شود و آبی آسمان و سرسبزی دشت.های دامنه سهند و سیاهی چشمان بافندگان خردسالش را یادآور می.شود.
آذربایجان خطه مردمانی است که دستهایشان بر تار و پود زندگی نقش ماندگار حک می.کند.
استان آذربایجان شرقی یکی از کانون.های صنایع دستی ایران محسوب می.شود. در این استان انواع فرش، قالیچه، جاجیم، ورنی، خورجین، گلیم، شال، گلیمچه، ظروف سفالی و سرامیک، اقسام سبدحصیری و ترکه.ای، پارچه.های پشمی. و ابریشمی، سوزن.دوزی، نقره.سازی، قلاب.بافی، حوله و پتوبافی، فرشبافی، کفاشی و کفش.دوزی و… موارد عمده صنایع دستی را تشکیل می.دهند.
صنایع دستی برجسته استان شامل قالی.بافی، گلیم.بافی، هنرهای چوبی (خاتم، معرق، منبت و سبد و حصیر بافی)، دستباف.های سنتی (پشمی، بریشمی، جاجیم.بافی)، چاپ.های سنتی (قلم.کاری و باتیک)، شیشه.گری، سفالگری، فلزکاری (قلم.زنی، حکاکی و ملیله.دوزی)، رو دوزی.ها (سوزن.دوزی، .پته.دوزی، شکمه.دوزی و گلابتون.دوزی)، نمدمالی، کتاب آرایی (مینیاتور، تذهیب و تشعیر) است.
در اینجا به معرفی تعدادی از انواع هنرهای دستی رایج در آذربایجان شرقی می.پردازیم.

* قالی .بافی
به استناد منابع بسیار در قرن سوم هجری آذربایجان از بزرگ.ترین مراکز بافت.قالی و زیلو بود. در دوره سلجوقیان و ایلخانیان هنر قالی.بافی در آذربایجان رواج کامل داشت و بر مبنای مینیاتورهای نسخ خطی “خمسه نظامی” اثر “قاسم علی” و برخی آثار دیگر که بیشتر نقوش قالی و طرز بافت آن را نمایش می.دهند، آشکار می.شود که قالی.بافی در دوره تیموریان و سپس در دوره صفویه سیر تکامل خود را طی کرد و نقوش جدیدی چون سجاده.ای، گل و بوته، ترنج و لچک، حیوانات، خصوصا نقش “گل.شاه عباسی” متداول گردید و تنوع رنگ.ها و استفاده از ابریشم، ظرافت و زیبایی و کیفیت قالی.ها را تا حد قالی پرده نما، بالا برد. نمونه.های چنین فرش.هایی در حال حاضر در بسیاری از موزه.های دنیا در معرض نمایش قرار دارد.
تبریز از مراکز عمده قالی.بافی ایران است و از زمان جانشینان هلاکو خان مغول و پس از آن مرکز داد و ستد قالی بوده است. در دوره صفوی نیز قالی.های بسیار نفیس در آذربایجان بافته می.شد. از این رو به جرأت می.توان گفت که حفظ و احیای هنر قالی.بافی در ایران مرهون هنرمندان قالی.باف و بازرگانان آذربایجان است. امروز هم آذربایجان یکی از مراکز مهم تولید انواع قالی در ایران است و بافتن انواع قالی در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان رواج کامل دارد.
قالی.بافی از صنایع دستی مهم استان محسوب می.شود. تولیدات این هنر از نظر صادرات اهمیت بسیار دارد و یکی از اقلام صادراتی عمده ایران را تشکیل می.دهد. این امر موجب اشتغال نیروی عظیم انسانی نیز شده است. صنعت قالی.بافی در سراسر استان به صورت کارگاهی در مناطق شهری و تک.بافی تقریبا در اغلب روستاهای آذربایجان رواج دارد و هر ساله تعداد قابل توجهی از انواع قالی و قالیچه در طرح.ها و نقش.های متنوع و بافت.های گوناگون به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می.شود.

*گلیم بافی
بافت گلیم در آذربایجان.شرقی همانند دیگر نقاط ایران به صدها سال پیش برمی.گردد که در گذشته بیشتر در روستاهای اطراف به طریقه سنتی انجام می.گرفته به طوری که پشم را با دست به نخ تبدیل و بعد با گیاهان رنگ.آمیزی و به گلیم تبدیل می.کردند. البته این طریقه رنگ کردن و رسیدن به نخ به دلیل سختی کار و کم یابی بعضی رنگدانه.ها و یا جذب نشدن افراد جوان و دسترسی آسان و ارزان به رنگ.های شیمیایی و نخ.هایی که در بازار به صورت رنگ شده با مواد شیمیایی وجود دارد جای خود را به این نوع نخ داده است.
همچنین در گذشته بافت گلیم بیشتر مصرف خانگی داشته و به ندرت برای فروش تولید می.شد و ابعاد آن نیز بسته به دلخواه بافنده صورت می.گرفته ولی ابعاد گلیم.های این استان از نظر بافت و نقوش متنوع بوده و هر منطقه بافت و نقوش مخصوص به خود را دارا بوده است. در حال حاضر بافت گلیم در شهرستان.های میانه، هشترود، و بخش خراجوی مراغه جریان دارد.

*پارچه.بافی
بافتن پارچه با دست، خصوصاً پارچه.های ابریشمی .و زری از قدیم در ایران و همچنین آذربایجان.شرقی معمول و متداول بوده است. چنانکه در دوره صفویه که به عصر طلایی و درخشان بافندگی شهرت دارد، پارچه.هایی از حریر ساده، ابریشم زربفت و مخمل ابریشمی.بافته شده، که نمونه.هایی از آنها در موزه آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزئینی اصفهان موجود است.

*نقره.سازی
صنعت نقره.سازی از دیرباز در تبریز رواج داشته است. تا ۲۰ سال پیش حدود ۲۵ کارگاه نقره.سازی با یکصد نفر هنرمند نقره.کار در تبریز فعالیت داشتند. اما امروزه این هنر بی.نظیر دستی در حال نابودی است و صاحبان این هنر به مشاغل دیگری روی آورده.اند.

*نگارگری
نگارگری، نقاشی سنتی با پیشینه.ای کهن است که حالت روایی دارد و از دیدگاه عرفانی و فلسفی و بیان وقایع تاریخی بهره می.برد. ترسیم جزئیات و حقیقت نهایی از ویژگی.های هنر نگارگری است.

شیوه اجرا:
هنرمند ابتدا موضوع مورد نظر را روی بوم طراحی می.کند. سپس آن را با رنگ روحی قلم.گیری می.کند و بعد با تکنیک رنگ.گذاری به شیوه تخت یا غیر تخت طرح مورد نظر را رنگ.آمیزی می.کند. سپس به ساخت و ساز (پرداز و قلمگیر) می.پردازد. در رنگ.گذاری معمولاً از رنگ.های جسمی.نظیر گواش، اکریلیک و در ساخت و ساز از آبرنگ استفاده می.شود. بوم، بوم کاغذی و قلموها در شماره.های مختلف گرد و نرم است. از فلزات طلا و نقره نیز استفاده می.شود.

*سفالگری و سرامیک.سازی
محصولات سرامیک استان در چند کارگاه از جمله شهر “زنوز” و “تبریز” تولید می.شود. استادکاران سرامیک “زنوز” از نوع خاک مرغوب (کائولین یا خاک چینی) استفاده می.کنند. علاوه بر کارگاه.های سرامیک.سازی “زنوز” در شبستر هم صنعت سفالگری دارای سابقه.ای بس طولانی است و تولیدات سفال آن در سراسر آذربایجان توزیع می.شود. اخیراً کارگاه آموزش سفالگری در مرکز هنرهای سنتی میراث فرهنگی آذربایجان شرقی به آموزش علمی.و هنری این صنعت پرداخته و هنرجویان بسیاری را آموزش داده است.

*سوزن.دوزی
سوزن.دوزی در بخش ممقان حوالی ۵۰ کیلومتری غرب تبریز از دیرباز رواج داشته است. در سال.های اخیر با توجه به درآمد اندکی که از این صنعت عاید هنرمند سوزن.دوز می.شد، به تدریج علاقه به این هنر کاهش یافت، ولی با تلاش سازمان صنایع دستی، صنعت سوزن.دوزی دوباره رونق یافته است و به جای ماده اولیه سوزن دوزی که در گذشته ابریشم طبیعی بود، امروزه از ابریشم مصنوعی استفاده می.شود.

*سبدبافی
در شهر تبریز بافت سبد برای حمل نان و میوه رواج دارد. برای بافتن سبد از ترکه.های درخت قره آغاج، سنجد، به، آلبالو و بید اسنفاده می.شود. در شهر مراغه و روستاهای اطراف آن نیز سبدهای بسیار ظریفی از چوب موسون می.بافند. در مرند و روستاهای بناب و بهرام و کشکسرای از ساقه گندم برای ساخت سبد استفاده می.شود.

*تراش سنگ.های قیمتی و نیمه. قیمتی
دانش و هنر تراش سنگ.های قیمتی و نیمه. قیمتی در گذشته فقط در انحصار چند کشور بوده اما خوشبختانه در سالیان اخیر هنرمندان ایرانی به خوبی گام در عرصه این هنر نهاده و آثار زیبا و ارزشمندی را خلق کرده.اند.
رونق و ارتقای این هنر در کشورمان در بخش.های مختلف اقتصادی کشور نیز تاثیرگذاری شگرفی داشت. اما فرآیند تولید این هنرصنعت به این ترتیب است که ابتدا، راف (مواد خام) انتخاب و نوعی طرح بر روی آن توسط یک شخص کاملاً آشنا به فن تراش و با کمک رایانه دارای پردازشگر سه بعدی، بعد از عکسبرداری از راف مورد نظر، بهترین نوع و مدل و طرح تراش با کم.ترین ریزش انتخاب می.شود، سپس راف بر روی داپ که به میله فلزی یا چوبی یا پلاستیکی غیرقابل انعطاف با قطر و اندازه.های مختلف است توسط موم مخصوص که ۹۰ درصد آن گیاهی است و یا چسب مخصوص متصل می.شود. سپس طرح مورد نظر بر روی آن راف اجرا می.شود.
تراش بر روی یک راف شامل سه قسمت است: پاویلیون ” pavilion “، کمره “cirdle “، تاج ” crown” که هر قسمت در هنگام اجرا به دو قسمت تراش و پلیش نیز تقسیم می.شود.

*چاپ کلاقه.ای (باتیک)
چاپ باتیک یا کلاقه.ای از جمله هنرهای بومی.استان آذربایجان.شرقی است که در شهر اسکو و تبریز جریان دارد. این چاپ با استفاده از رنگ.های گیاهی، بازیک، کرومی، اسیدی، خمی.و راکتیو روی پارچه.های ابریشم طبیعی، مصنوعی و نخی انجام می.شود.
انواع روسری، رومیزی، شال، شال گردن و پارچه ابریشمی .از جمله تولیدات هنرمندان باتیک کار است. در حال حاضر تولیدات باتیک به کشورهای آلمان، آمریکا، آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان صادر می.شود.

*سوزن دوزی ممقان
شهرستان ممقان در ۴۲ کیلومتری جنوب غربی تبریز واقع شده و هنر سوزن.دوزی به صورت بومی.سالیان متمادی است که در آن جریان دارد و عمدتاً توسط زنان و دختران منطقه انجام می.گیرد. عرق چین، رومیزی، زیرلیوانی، کوسن، جلیقه از جمله تولیدات سوزن.دوزی این منطقه است.
ویژگی خاص این نوع سوزن دوزی استفاده از طرح.های بسیار متنوع سنتی و هندسی و همچنین بکارگیری رنگ.های شاد و درخشان همچون زرد، سبز، آبی فیروزه.ای، نارنجی، بنفش، صورتی و… است که به واسطه جنس براق نخ.ها (ابریشم مصنوعی)، درخشش دوچندانی به سوزن دوزی می.بخشد.

*گره چینی چوب
گره چینی چوب از جمله هنرهای زیبا و قدیمی .کشورمان است که اجرای آن نیازمند وقت و مهارت زیادی است. نوعی از گره چینی، گره چینی شیشه.دار است که کاربرد عمده آن در اروسی و درب و پنجره خانه.های قدیمی.است و چوب و شیشه.های مخصوص رنگی اصلی.ترین اجرا تشکیل دهنده این نوع گره چینی است.

شیوه کار:
بعد از انتخاب یک طرح کلی که عمدتاً طرحی هندسی است، اجزا و طرح تفکیک شده و شابلون.های قطعات آماده شده و برش داده می.شوند سپس چوب.های برش خورده روی کار به تدریج و به نوبت و طبق نظم خاصی سوار شده و شیشه.های مربوطه نیز برش داده شده و کل کار مونتاژ می.شود.

*منبت چوب
از آنجا که عموماً بخش تزیینی منبت به صورت پیرایشی و غیرالحاقی است، بنابراین دارای دوام زیادی نیز هست و در صورتی که بر اثر عوامل آسیب زای خارجی صدمه نبیند به اندازه عمر چوبی که منبت بر روی آن اجرا شده دوام دارد.
آثار چوبی منبت کاری شده از دیرباز در متن زندگی مردم حضور داشته و امروز نیز به خوبی توانسته است جایگاه خود راحفظ. در میان این آثار، برخی آثار منحصر به فرد و دارای ارزش.های والای هنری و فنی هستند که آنها را به آثار موزه.ای تبدیل کرده است ولی تولیدات انبوه این رشته نیز به دلیل اهمیت اقتصادی قابل توجه است.
مهم.ترین عنصر در منبت، چوب است که بر اساس شیوه کار، نوع چوب نیز مشخص می.شود اما مهم.ترین چوب.های رایج در منبت کاری عبارتند از: آبنوس، شمشاد، نارنج، گلابی، عناب، فوفل، گردو، زالزالک، زبان گنجشک، راش، افرا، توسکا، و…

موسیقی
در آذربایجان، موسیقی جزئی از فرهنگ زنده مردم حساب می.شود. در این میان موسیقی مردمی.شناخته شده “عاشیق لر” (عاشق.ها) که با سرشت بومی. مردم آذربایجان آمیخته است، از جایگاه ویژه.ای برخوردار است. پیشینه این موسیقی کم وبیش روشن است و امروزه نیز در برگزاری مراسم و آئین.های سنتی نقشی فراموش نشدنی دارد.
در گذشته، تا زمانی که به دوره اشکانیان بازمی.گردد، گروه.هایی بودند که تاریخ فراز و نشیب.های اجتماعی را در قالب سروده.ها و داستانها در بزم.ها و گردهمایی.ها برای مردم بازمی.خواندند، این افراد “گوسان لار“ (خنیاگران) نامیده می.شدند.
عاشق.های با تجربه و توانای آذربایجان نیز چنین می.کنند. آنان به هنگام خواندن ترانه.های بومی .با چیره دستی به نواختن ساز می.پردازند و شورانگیزترین گونه.های “هاوا“ را برگزار می.کنند و به بیان منظوم حماسه.های پر شور و داستان.های بومی.می.پردازند.
عاشق.ها هنرمندانی هستند که از میان مردم برخواسته.اند و با هنر اصیل و نوای دلنشین ساز خود همراه با ترانه.های دلپذیر و مناسب با شرایط مراسم، در مجالس عروسی و قهوه.خانه.ها به ترنم در می.آیند.
عاشق.های معاصر آذربایجان، مالک گنجینه عظیم هنر و ادبیات تاریخی نیاکان خویشند. آنها سروده.های استادانه و زیبای خود را با احساسی ناب، انسانی و حفظ امانت هنر عاشقی در میان مردم رواج می.دهند.
در آذربایجان کمتر دهکده.ای را می.توان یافت که جشن.ها و عروسی.هایشان بدون عاشق برگزار شود. حتی در مناطقی که عاشق نیست، فرسنگ.ها راه پیموده می.شود تا عاشقی به جشن دعوت شود و مجلس را با سخنان حکمت آموز، ترانه.ها و منظومه.های دلنشین خود گرمی.و شور بخشد.
عاشق ”ساز” می.نوازد. ساز آلتی است شبیه تار؛مرکب از نه سیم که بر سینه می.نهند و می.نوازند. نام قدیمی.ساز “قوپوز” چیزی شبیه کمانچه.های کنونی بود. اغلب یک یا دو بالابانچی (نوازنده بالابان) و قاوالچی (دایره.زن) عاشق را همراهی می.کنند. گاهی نیز چند دسته عاشق با هم ظاهر می.شوند و هنرنمایی می.کنند.
عاشق هنرمند است و باید در چندین هنر مهارت و استادی داشته باشد. او هم شاعر است، هم آهنگساز، هم خواننده، هم نوازنده، هم هنرپیشه و هم داستان گو. به عبارت دیگر عاشق در تمامی .این عرصه.ها خلاق است و هنرمندی است که این همه را با انگشتان ماهر و صدای دل نوازش، اجرا می.کند.
در روزگاران گذشته، به این هنرمندان علاوه بر اوزان و عاشیق، وارساق و یا نشاق هم می.گفتند و به هنرمندترین و شایسته.ترین. آنها ”دده” اطلاق می.شد. از این میان می.توان به دده یاد یاد (قرن ده هجری قمری)، توراب دده (قرن دوازده هجری قمری)، دده قاسم(قرن سیزده هجری قمری)، و کرم دده و مشهورتر از همه دده قورقود اسطوره.ای اشاره کرد.
این.ها همه آذربایجان است و آذربایجان فقط این نیست آنچه ذکر آن رفت قطره.ای بود از دریای هنر مردمان سخت.کوش دیار کوه و رود و دشت که با عشق به فرهنگ و هنر اصیل زندگی را برای خود و دیگران زیباتر و لطیف.تر و رنگین.تر می.کنند.

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 422]