چرا جنگ پس از فتح خرمشهر ادامه یافت؟

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: چرا جنگ پس از فتح خرمشهر ادامه یافت؟
با توجه به آن.که ایران می.توانست پس از عملیات بیت.المقدس و فتح خرمشهر به جنگ خاتمه داده و از ادامه خسارات خانمان برانداز ناشی از آن جلوگیری نماید، چرا شورای عالی دفاع تن به پایان جنگ نداد؟

ادیان نیوز/ یکی از سؤالاتی که طی دو دهه اخیر در خصوص دفاع مقدس مطرح بوده، چرایی ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر است. این سؤال اگر چه تکراری بوده و بارها مطرح و به آن پاسخ داده شده ، لکن به.دلیل اهمیت بالای آن، بررسی اش به خصوص برای نسل جوان خالی از لطف نیست. نوشتار پیش رو بخشی از کتاب «پرسش.های جنگ» به قلم «محمد درودیان» است که در آن به این موضوع پرداخته شده.

پس از فتح خرمشهر برای نخستین بار در جلسه.ی مسؤولان و فرماندهان با امام، اتمام یا ادامه.ی جنگ مورد بحث و بررسی قرار گرفت. دو ایده.ی متفاوت وجود داشت؛ براساس رویکرد اول چنین تصور می.شد که با شکست عراق و آزادسازی مناطق اشغالی، دیگر ادامه.ی جنگ ضرورت ندارد. در رویکرد دوم، چنین استدلال می.شد که ایران باید منطقه.ای مهم از خاک عراق را در اختیار بگیرد تا از موضع برتر، عراق و حامیانش را برای تأمین خواسته.ی ایران متقاعد نماید.

رفتار عراق و آمریکا پس از پیروزی انقلاب و شروع جنگ ذهنیت و تصوراتی را در مردم و مسؤولان به وجود آورده بود که آثار زیادی در نحوه.ی مقاومت در برابر تجاوز عراق و پس از آن آزادسازی مناطق اشغالی و سپس در تصمیم.گیری پس از فتح خرمشهر بر جای نهاد. در حالی که موجودیت نظام و انقلاب بر اثر جنگ تهدید شده بود. سازمان ملل در واکنش به تجاوز عراق از این کشور حمایت کرد و همین امر اعتماد ایرانیان را به این سازمان سلب کرد.
پس از فتح خرمشهر این باور و اعتماد وجود نداشت که حقوق ایران که شامل محکوم کردن صدام به عنوان متجاوز، پرداخت غرامت و عقب نشینی کامل عراق بود، تأمین شود. ضمن این که نگرانی آمریکا از پیروزی ایران و سقوط عراق به تهدید ایران منجر شد و متقابلاً حمایت و کمک.های اطلاعاتی به عراق آغاز گردید و این تحول بیان کننده.ی این معنا بود که آمریکا و سایر قدرت.ها به پذیرش موقعیت برتر ایران و شکست عراق مایل نخواهند بود در نتیجه، تمهیداتی را برضد ایران به کار خواهند گرفت.
امام خمینی برای نخستین بار پس از عملیات «فتح المبین» نگرانی خود را بیان کرد: «چیزی که امروز به آن مبتلا هستیم و ممکن است برای ما پیش آید قضایایی است که بعد از پیروزی جنگ برای ما ممکن است، پیش بیاید. آمریکا معلوم نیست به این زودی طمعش را از این کشور قطع کند ... از این جهت ما باید خودمان را برای مقاومت مهیا کنیم.»

فضای ذهنی تصمیم گیرندگان متأثر از دو مسأله بود: «نخست، پیروزی.های ایران بر عراق پیامدهای احتمالی داشت که از جمله سقوط صدام بود و دیگری اهداف و ماهیت سیاست آمریکا و مجامع بین.المللی در برابر پیروزی ایران بود»؛ در نتیجه، هنگام تصمیم.گیری این نگرانی وجود داشت که خواسته.های ایران نادیده گرفته شود. با این برداشت این نظریه شکل گرفت که با توجه به برتری ایران بر عراق یک منطقه.ی مهم از خاک عراق تصرف شود تا با اتکای بر آن خواسته.های ایران از موضع برتر تأمین شود. امام خمینی پرسش.هایی را طرح کردند که سرانجام با ارایه.ی دلایل نظامی و سیاسی توافق و اجماع لازم برای تصرف منطقه.ی شرق بصره حاصل شد.

علت ادامه.ی جنگ پس از فتح خرمشهر برای نخستین بار از سوی نهضت آزادی و ماه.ها پس از اتخاذ این تصمیم و اجرای عملیات.های مختلف شامل «رمضان، محرم، مسلم بن عقیل و ...» مطرح شد. بعدها نقد و بررسی این موضوع در جزوه.ی «جنگ و صلح» در سال 1363 منتشر گردید. علت مطرح کردن این سؤال به ظاهر طولانی شدن جنگ و ناکامی در برخی از عملیات.ها بوده است. حال آن که در واقع نهضت آزادی و بسیاری از گروه.های سیاسی ادامه.ی جنگ را عامل مؤثری در انسداد سیاسی ارزیابی می.کردند و از این منظر پایان دادن به جنگ را ضروری می.دانستند و با نقد مسؤولان و تصمیم.گیرندگان و نیز تصمیم.های اتخاذ شده، آن را دنبال می.کردند.

هم اکنون تکرار پرسش در مورد علت ادامه.ی جنگ پس از فتح خرمشهر، آن را به یکی از مهم.ترین پرسش.ها تبدیل کرده است ولی در کالبد شکافی آن و با در نظر گرفتن فضا و شرایط تصمیم.گیری به نظر می.رسد این پرسش به نحو مناسبی طرح نشده است. در واقع با در نظر گرفتن تمامی ملاحظه.ها و عوامل مؤثر در تصمیم.گیری برای ادامه.ی جنگ این پرسش غلط است و اساساً باید موضوع را این گونه مورد پرسش قرار داد که چرا فتح خرمشهر به یک پیروزی استراتژیک تبدیل نشد؟

در صورتی که با پیروزی عملیات «رمضان» پس از فتح خرمشهر، جنگ به پایان می.رسید، آیا از علل ادامه.ی جنگ سؤال می.شد؟ این موضوع نشان می.دهد مطرح کردن پرسش از علت ادامه.ی جنگ پس از فتح خرمشهر اساساً متأثر از ملاحظه.های سیاسی به جای نگرش نظامی- استراتژیک و بیش.تر متأثر از نتایج است تا بر اساس شرایط. این مشکل برای «بوش»، رییس جمهور وقت آمریکا پس از جنگ با عراق به نحو دیگری به وجود آمد. مردم عراق پس از شکست ارتش کشورشان در کویت قیام کردند و بوش با توجه به این مسأله سیاست ساقط کردن صدام را رها کرد تا صدام متکی بر ارتش قیام مردم را سرکوب کند.
علت این تصمیم نگرانی آمریکا از سقوط صدام و پیروزی انقلاب اسلامی در عراق بود. چنان که بعدها گفته شد آمریکایی.ها تصور می.کردند در آینده براندازی صدام امکان.پذیر است ولی در عمل تداوم حضور صدام در رأس قدرت و ناتوانی آمریکا برای حذف صدام سبب شد که برخی از محافظه.کاران و دموکرات.ها به بوش انتقاد کنند که از فرصت مناسب برای سرنگون سازی رژیم عراق استفاده نکرده است.

با این توضیحات مشخص می.شود که پرسش از ادامه.ی جنگ متأثر از چه ملاحظه.های بوده و در عین حال چه کاستی.هایی دارد. ضمن این که رابطه.ی پرسش.ها با اهداف و اغراض سیاسی، نقد و حتی پاسخ آن را دست.خوش تغییر کرده است، چنان که «اکبر گنجی» در نقد تصمیم.گیری برای ادامه.ی جنگ پس از فتح خرمشهر، به این موضوع از جنبه.ی خسارت.های مالی و انسانی جنگ توجه می.کند. تبعات این نقد حتی دوستان و هم فکران آقای گنجی را به واکنش وادار ساخت. آقای «هاشمی رفسنجانی» نیز چند روز بعد، در سخنانی به اظهارنظرهای آقای گنجی پاسخ داد: «این.هایی که اکنون حرف می.زنند دنبال این هستند که ما اسراری که گاهی منافع دشمن را تأمین می.کند، مطرح کنیم. حتی قوی.ترین کشورها و دولت.ها اسناد و اسرار امنیتی خود را پس از گذشت سال.های طولانی منتشر می.کنند. من هیچ وقت اطلاعاتی را که منافع ملت، کشور و انقلاب را ضایع می.کند، مطرح نمی.کنم.»

فارغ از این ملاحظه.ها و پس از گذشت 18 سال از زمان تصمیم.گیری پس از فتح خرمشهر این پرسش را می.توان مطرح کرد که ایران اساساً چه گزینه.هایی در برابر خود داشت؟ آن چه انجام شد آیا بهترین گزینه بود؟ برای پاسخ به این پرسش باید افزون بر نگرانی.ها، تصورها و ذهنیاتی که وجود داشت به خواسته.های ایران و موانع موجود برای تأمین آن.ها توجه کرد. جمهوری اسلامی ایران بلافاصله پس از تجاوز عراق به ایران و تردد هیأت.های صلح خواسته.های خود را که شامل عقب.نشینی عراق از مناطق اشغالی، اعلام متجاوز بودن عراق و پرداخت غرامت بود، به عنوان پیش شرط.های خاتمه.ی جنگ مطرح کرد. مجامع بین.المللی و هیأت.های صلح به نحو تعجب.آمیزی به جای توجه کردن به عامل تجاوز و ضرورت عقب.نشینی، بر اجرای آتش بس تأکید می.کردند! تجربه.ی جنگ اعراب با اسراییل و تبعات مخاطره.آمیز پذیرش آتش بس، جمهوری اسلامی را وادار کرد که هم.چنان بر خواسته و شرایط خود تأکید کند.
به تدریج برتری توان نظامی ایران و در هم شکستن ماشین نظامی ارتش اشغالگر و آزادسازی مناطق اشغالی، 10 هزار کیلومتر مربع از 15 هزار کیلومتر مربعی را که عراق به اشغال خود درآورده بود، آزاد شد و عراق 5 هزار کیلومتر مربع از خاک ایران را در اشغال داشت که پس از اعلام عقب.نشینی از خاک ایران 2500 کیلومتر مربع از خاک ایران شامل ارتفاعات و مناطق حساس در اشغال نیروهای عراقی باقی ماند. در مرحله.ی جدید، محکوم کردن عراق که متجاوز بود و پرداخت غرامت اهمیت بیش.تری داشت.
با این توضیحات در واقع با فتح خرمشهر هنوز اوضاع به وضع قبل از تجاوز بازنگشته بود؛ زیرا عراق 5 هزار کیلومتر مربع از خاک ایران را در اشغال داشت. عراق هم.چنان تهدیدی برای ایران بود و ایران صدها میلیارد دلار خسارت دیده بود. ایران در چنین وضعیتی برای حل مسایل چگونه باید تصمیم می.گرفت؟

نگرانی از تبعات شکست عراق و پی.گیری احتمالی جنگ از سوی ایران در این مرحله دو نوع بازتاب داشت؛ نخست، تأکید بر برقراری آتش بس در اولویت اول و سپس ارایه.ی برخی از پیشنهادها برای پرداخت غرامت که به صورت غیررسمی و کلی بود. آقای «رجایی خراسانی»، نماینده.ی وقت ایران در سازمان ملل، درباره.ی موضوع آتش بس می.گوید: .«در مذاکره.هایی که داشتیم به ما می.گفتند در قدم اول و قبل از هرگونه بحث و مذاکره.ای باید آتش بس برقرار شود.» این تأکید در وضعیتی بود که هیچ گونه تضمینی برای تأمین خواسته.های ایران وجود نداشت و پس از آتش بس مشخص نبود مذاکره.هایی که آغاز می.شود چه نتیجه.ای خواهد داشت؟

افزون بر این، درباره.ی غرامت، نقل و قول.های مختلفی وجود دارد و آمار و ارقام ذکر شده از 25 میلیارد تا 150 میلیارد دلار متغیر است، ولی تا کنون هیچ.گونه سند معتبر و مشخصی مشاهده نشده است. آقای هاشمی در کتاب «حقیقت.ها و مصلحت.ها» این موضوع را شایعه می.داند و می.گوید: «وقتی خرمشهر فتح شد، شایعاتی در مورد پیغام صلح یا دادن پول در کشور مطرح بود، ولی ما که مسؤول بودیم، می.دانستیم این شایعات دروغ است.»

هم.چنین فرمانده.ی وقت سپاه در سخنانی می..گوید: «این که گفته می.شود بعد از آزادی خرمشهر چرا صلح نکردید، باید بگویم که هیچ پیشنهاد صلحی تا چهار سال بعد از آزادی خرمشهر به ایران نشد و فقط چند طرح آتش.بس ارایه شد که اگر قبول می.کردیم، جنگ 5 سال به درازا می.کشید.»

وزیر خارجه.ی وقت نیز در این باره می.گوید: «نفر اول آقای حبیب شطی، دبیر کل کنفرانس اسلامی بود که برای مذاکره آمد، یک رقمی را ایشان گفت و ما هم یک رقمی مطرح کردیم قرار شد ایشان جواب بیاورند ولی دیگر خبری نشد. نفر دوم، معاون وزیر خارجه.ی هند بود که تلاش زیادی کرد و با ایشان هم روی رقم بحث کردیم ولی رفت و خبری نشد.»

بنابراین، مسأله.ی مهم برای ایران در زمان تصمیم.گیری، دفع تهدیدهای احتمالی عراق و پرداخت غرامت بود و این مهم با عقب.نشینی کامل عراق از خاک ایران و اعلام متجاوز بودن عراق و پرداخت غرامت به ایران تأمین می.شد. حامیان منطقه.ای و بین.المللی عراق که نگران از سقوط صدام در صورت ادامه.ی جنگ بودند در قدم اول بر آتش بس تأکید داشتند تا درباره.ی توقف جنگ و مهار رو به گسترش پیروزی.های ایران اطمینان حاصل کنند، ضمن این که در تعیین متجاوز حساسیت داشتند؛ زیرا انجام این مهم به معنای اعلام پیروزی سیاسی ایران بر عراق بود و تزلزل در عراق و احتمالاً فروپاشی رژیم بعثی را موجب می.شد.
افزون بر این، قدرت.های بزرگ در تجاوز عراق سهیم بودند و اعلام متجاوز بودن عراق به منزله.ی پذیرش سیاست تجاوز آمیز این کشورها برضد جمهوری اسلامی ایران بود، از این رو از پذیرش آن اجتناب می‏کردند.

برای پرداخت غرامت مایل بودند اول، مبلغ پرداختی به میزانی نباشد که ایران در مرحله.ی بازسازی به موفقیتی جدید دست یابد؛ بنابراین تلاش می.کردند ایران هم.چنان در برابر هزینه.های بازسازی خسارت جنگ درگیر و ضعیف باقی بماند. دوم، به بازسازی عراق که قدرت متعادل کننده.ی ایران بود توجه کردند. به همین دلیل کشورهای شورای همکاری تأکید داشتند که یک صندوق مشترک تشکیل شود که پول آن را کشورهای مختلف تأمین کنند و به تناسب میان ایران و عراق تقسیم شود.

حال پرسشی که مطرح می.شود این است که اگر جمهوری اسلامی ایران، بنا بر نظر منتقدان، جنگ را پس از فتح خرمشهر تمام می‏کرد آیا امروز به جای پرسش از علت ادامه.ی جنگ پس از فتح خرمشهر این پرسش مطرح نمی.شد که چرا جمهوری اسلامی در وضعیتی که در موضع برتر بود و احتمال شکست عراق و سقوط صدام وجود داشت و عراق هم.چنان بخشی از خاک ایران را در اشغال خود داشت، جنگ را این گونه به پایان رساند؟

باید به این نکته توجه کرد که پرداخت غرامت برای بازسازی ایران و عراق به لحاظ حقوقی بر این فرض مبتنی بود که ایران و عراق هر دو در شروع جنگ مقصر هستند، حال آن که عراق متجاوز بود و پس از اتمام جنگ با ایران و تجاوز عراق به کویت دبیر کل سازمان ملل عراق را متجاوز معرفی کرد. افزون بر این، تشکیل صندوق مشترک و پرداخت هزینه برای بازسازی به طور حتم پیامدهایی داشت؛ از جمله این که در هر مرحله و در برابر هر پرداختی ایران باید گزارش هزینه.ها را ارایه می.کرد تا مجدد پول دریافت کند. آیا برای طرف پیروز در جنگ پذیرش چنین تبعاتی امکان پذیر بود؟

بی.توجهی گروه.های سیاسی به ویژه نهضت آزادی به ملاحظه.های استراتژیک و وضعیت تصمیم.گیری برای ادامه یا توقف جنگ و قضاوت بر اساس نتایج، این تصور را به وجود می.آورد که این گروه.ها تحت هر وضعیتی و بدون توجه به پیامدهای آن بر اتمام جنگ تأکید داشته.اند. اظهارنظر دکتر «عباس شیبانی» از مؤسسان نهضت آزادی در نقد مواضع نهضت درباره.ی جنگ بیان کننده.ی همین معناست. ایشان می.گوید: «در جنگ که اصلاً استدلال مهندس بازرگان بسیار استدلال غلط و ناواردی بود. آن.ها معتقد بودند که جنگ با عراق را نیمه کاره و بدون اجرای عدالت و حتی بدون تعیین شدن طرف متجاوز و شروع کننده.ی جنگ و بدون احقاق حقوق ضایع شده.ی ملت ایران رها کنیم، حال آن.که بعد از حمله.ی عراق به کویت معلوم شد که امام صدام را درست شناخته بود و اگر ما هم رها می.کردیم او رها نمی.کرد.
امام روحیه.ی صدام را از اول می.دانست، ولی بازرگان در قضیه.ی جنگ، خیلی سطحی قضاوت می.کرد. بحث صدام نبود، بحث حمایت جهانی از او برای سقوط انقلاب بود و بعد از حمله.ی عراق به کویت هم که همه فهمیدند شناخت امام از صدام کاملاً درست است. افزون بر این که آن صلح پایدار برقرار نمی.شد و حتی متجاوز بودن عراق را هیچ جا اعلام نکرده بودند.»

با توجه به موقعیت برتر نظامی ایران و وضعیت حاکم بر منطقه و و فضای داخل کشور گزینه.های ایران چه بود؟

1- ایران بدون در نظر گرفتن خواسته.های خود و تنها بر اثر فشارهای بین.المللی و در حالی که نیروهای عراقی هم.چنان در مناطق اشغالی حضور داشتند، با پذیرش آتش بس، مذاکره با عراق را آغاز می.کرد بدون آن.که هیچ گونه کنترلی بر آن داشته باشد یا از اهرم فشار برای تأمین خواسته.های خود استفاده کند. این روش براساس ضرورت خاتمه.ی جنگ با هر وضعیتی می.توانست انتخاب شود، اما این.که آیا انتخاب این راه حل به معنای حل و فصل جنگ به سود ایران بود، با در نظر گرفتن این.که ایران طرف پیروز جنگ بود، پذیرفتنی نبود.

2- ترک مخاصمه بدون اتمام جنگ راه حل دیگری بود که فرا روی ایران قرار داشت؛ بدین معنا که ایران راه حل اول را نمی.پذیرفت، در عین حال از ورود به داخل خاک عراق خودداری می.کرد و در مرز خود مستقر می.شد. انتخاب این گزینه با توجه به این.که عراق نفت شهر را در اختیار داشت و روی ارتفاعات و مناطق سرکوب مستقر شده و در عین حال به دنبال فرصت برای بازسازی و تجدید قوا بود، چه معنایی داشت؟ آیا با این روش جنگ به پایان می.رسید یا این.که عراق پس از تجدید قوا مجدد حمله.های خود را از سر می.گرفت؟ ضمن این.که از نظر حقوقی هیچ گونه آتش بسی میان دو طرف برقرار نشده بود و بهانه.های لازم برای از سرگیری مجدد تجاوزهای عراق وجود داشت. نتیجه.ی هر دو راه حل این بود که روند برتری ایران بر عراق را متوقف و مخدوش می.کرد و خطر سقوط احتمالی عراق کاهش می.یافت و این برای آمریکا، اروپا و برخی از کشورهای منطقه که به دنبال پایان دادن به جنگ با هدف جلوگیری از سقوط صدام بودند، بهترین گزینه بود.

3- تنبیه متجاوز با هدف تأمین صلح شرافتمندانه راه حل دیگری بود که ایران انتخاب کرد. امام خمینی بر این نظر بودند: «امروز که ما قدرت داریم، اگر مجرم را رها کنیم این به معنای آتش بس و صلح نیست»؛ «ضمن این.که منطق حکم می.کند، دشمن عقب رانده شده را باید به نحوی مجازات کرد که برای سال.های سال خیال تهاجم مجدد را از سر بیرون کند.»

آن چه امروز آمریکا و انگیس و برخی از کشورها برضد صدام دنبال می.کنند حاوی چه سیاستی است؟ نزدیک به 10 سال از زمان تجاوز عراق به کویت گذشته و عراق در جنگ با آمریکا شکست خورده است ولی سیاست.های براندازی و تحریم همراه با حمله.های موشکی هم.چنان دنبال و اجرا می.شود. غیر از این است که طرف پیروز به دنبال ایجاد وضعیتی است که متجاوز بیش.ترین هزینه را پرداخت نماید و رفتار خود را اصلاح کند تا بدین وسیله شرایط برای صلح فراهم و تثبیت شود؟ منطق چنین حکم می.کند ولی زمانی که جمهوری اسلامی این سیاست را پی.گیری می.کرد آمریکا و سایر قدرت.ها آن را نمی.پذیرفتند؛ زیرا پذیرش خواسته.های ایران به منزله.ی برقراری وضعیت جدید در منطقه با برتری جمهوری اسلامی ایران بود.

به نظر می.رسد تصمیم.گیری برای ادامه.ی جنگ پس از فتح خرمشهر با جمیع ملاحظه.ها از نظر اصولی صحیح بود، اگر این تصمیم به نتیجه نرسید و همین امر به انتقاد گروه.های سیاسی منجر شد، بیش از آن که متأثر از اصل تصمیم.گیری باشد، ریشه در نحوه.ی اجرای آن در عملیات رمضان داشت. نگرانی از احتمال هوشیاری دشمن و واکنش سازمان ملل در برابر تصمیم ایران به تعجیل در انجام عملیات رمضان در منطقه.ی شرق بصره منجر شد؛ در نتیجه، ناکامی در این عملیات دست.آوردهای فتح خرمشهر را تضعیف کرد و با طولانی شدن جنگ، اصل تصمیم.گیری مورد پرسش و انتقاد قرار گرفت./برهان

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 1042]