«نظام. بانكداري اسلامي» در گفت.وگو با سيدمهدي زريباف زیر نقطه صفر

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

امروزه پس از گذشت 3.دهه از پیروزی انقلاب.اسلامی، مبحث اقتصاداسلامی و بانکداری اسلامی هنوز در جدال.ها و مباحث لفظی و نظری گرفتار آمده و در عرصه. عمل چیز دیگری در جریان است.
با این حال، این بحران نشانگر عدم دقت در طرح مبانی معرفت.شناختی از سویی و نداشتن تحلیل و بررسی دقیق علمی از واقعیت.های اقتصادی نظام بین.المللی است. براساس وجود چنین چالشی، برآن شدیم که در روز بانکداری اسلامی، گفت.وگویی داشته باشیم با سیدمهدی زریباف، مسئول مرکز مطالعات مبانی و مدل.های اقتصادی. به نظر زریباف، معضل کنونی ما در تاسیس نظام مالی اسلامی، به آشفتگی مفاهیم و درهم.ریختگی مباحث مربوط بازمی.گردد. به نظر وی، ما باید درجهت تدوین مباحث نظری در حوزه نظام مالی اسلامی تلاش کنیم و سپس در پی تاسیس نظام مالی اسلامی متناسب با وضعیت فعلی برآییم.این گفت و گو را بخوانید.
پیش از آنکه به بررسی و تحلیل مبانی بانکداری اسلامی بپردازیم، شایسته است در آغاز، تعریف خودتان را از بانکداری اسلامی و مولفه.های آن بیان کنید؟ در.آغاز لازم است تا نکته.ای را روشن سازم؛ اول آنکه ببینیم، نگاه تفکر دین (اسلامی) به «مال» و «دارایی» چیست؟ به عبارت دیگر، نظام مالی.ای که در تفکر دینی باید به آن رسید، چه ملاک.ها و شاخص.هایی دارد؟ پس از اینکه روشن ساختیم رویکرد اسلامی در نظام مالی چیست، باید به بحث مهم دیگری که مبحث «پول» و نظام اعتباری و اقتصاد پولی است، روی.آوریم. برای توضیح بیشتر این مسئله باید گفت که اقتصاد حاکم بر جهان امروز، پس از عبور از اقتصاد صنعتی پیشین، به اقتصاد مالی- پولی کنونی رسیده است. در واقع این سرمایه.ها هستند که امروزه مناسبات و روابط را تعیین می.کنند و به تبع آن، نهادهایی مثل بانک.ها هم که از جمله نهادهای اقتصادی بین.المللی هستند، براساس این مناسبات عمل می.کنند؛ به این معنا که از سازوکارها گرفته تا قوانین و اهداف بانک.ها در چارچوب این نظام پولی- مالی عمل می.کنند؛ بنابراین همه در یک مکانیسم اقتصادی قراردارند. ما هم در چارچوب همین روابط و مناسبات حقوقی و بین المللی عمل می.کنیم. از این.رو، نهاد بانک، بیمه و سایر نهادهای مالی ما متاثر از این سامانه بین.المللی است. بی.تردید، نمی.توان در این زمینه جزئی.نگری کرد و مثلا گفت که نهاد «بورس» را می.خواهیم اما «بانک» را نه. ما باید جایگاه خود را در نظام مالی بین.المللی پیدا کنیم. نگاه ما تاکنون به نهادهای اقتصادی بین.المللی جزئی.نگر و سطحی بوده است. بنابراین نخست باید دید که نظام مطلوب مالی اسلامی کدام است و چگونه می.توان براساس اقتضائات جهانی الگویی ارائه کرد. ما باید ابعاد حقوقی این مسئله را بررسی و تحلیل کنیم. ما این خط سیر را می.بایست دنبال می.کردیم، اما بدبختانه تا به امروز این کار را انجام نداده.ایم.
اما به هر حال، به نظر می.رسد که ابتدا باید ماهیت و چیستی این نظام مالی را تحلیل کرد. در این خصوص در وهله اول به نظام پولی می.رسیم. باید دید که ماهیت کنونی پول چیست؟ و آیا می.توان با این ماهیت نظام پولی اسلامی را بنا کرد یا نه؟ این یک بحث کلیدی است که حتما باید در تاسیس نظام مالی اسلامی به آن پرداخت؛ به این معنا که باید ببینیم که ماهیت کنونی پول چیست؟ بحث مهم این است که نظام مالی اسلامی غیر ربوی چه اقتضائاتی دارد؟ ما این کار را هم نکرده.ایم؛ نتیجه این شده که وارث یک سامانه نامتجانس، نامتقارن و به هم ریخته که نه حسن نظام مالی- پولی غرب را دارد و نه بهره.ای از ایده.آل.ها و آرمان.های اقتصادی اسلامی برده،. هستیم. بنابراین آنچه امروزه به عنوان نهادهای پولی و مالی در کشور ما عمل می.کند، نه اسلامی است و نه غربی. این وضعیت هیچ توجیهی ندارد. ما مبانی این سامانه را از جای دیگری وام گرفته.ایم ولی ظواهر آن را با احکام فقهی تزیین کرده.ایم.
پیامد این مسئله، این بوده است که عملا مضار نظام مالی غرب را که شکاف طبقاتی باشد، در جامعه خودمان انتشار داده.ایم، برای مثال نظام بانکی ما سپرده.های کوچک را از افراد می.گیرد و به ثروتمندان وام.های کلان می.دهد. این وضعیت سبب گسترش فقر شده است. آیا این مطلوب نظام اسلامی است؟ امروزه نظام سرمایه.داری به خاطر سامانه ربوی خود دچار بحران تولید شده است. به این دلیل که در غرب سود سرمایه براساس ریسک افزایش نمی.یابد بلکه تضمینی است، حال آنکه در سامانه اقتصادی اسلام سود سرمایه ناشی از ریسک است، ولی ما به.جای دنباله.روی از سامانه اسلامی، از سامانه اقتصادی غرب تقلید کرده.ایم و نتیجه آن رویکردهای ضد عدالت.خواهانه.ای است که شکاف طبقاتی ایجاد می.کند. نکته دیگر در همین رابطه این است که اگر این سامانه اقتصادی (ربوی) منفعتی هم داشته باشد، به خاطر عملکردهای نادرست خودمان، آن را هم از دست داده.ایم، مثال بارزش در مسئله «نرخ» است که در آن نرخ برپایه بازار تعیین می.شود. اما ما در اینجا چه کار کرده.ایم؟ ما نرخ.هایی را که برای سود سرمایه و سپرده.ها وضع کرده.ایم، آن.قدر بالاست که شکاف طبقاتی را بیش از پیش دامن می.زند. به نظرم اگر به ترکیب سامانه بانکی پیشین دست نمی.زدیم، حداقل کمتر دچار آسیب.های فعلی می.شدیم. ما می.بایست یک سامانه جایگزین طراحی می.کردیم که مبتنی بر نظام اسلامی و حقوق مالی اسلامی باشد.
آیا اصلا سامانه مالی.ای مثل «بانک» می.تواند جایگاهی در نظام حقوق اسلامی داشته باشد؟ به نظرم این شکل از «بانک» که بحث آن را کردیم، هیچ توجیه حقوقی اسلامی ندارد. به این دلیل ساده که در نظام پولی فعلی، پول علاوه بر اینکه معیار سنجش ارزش و وسیله تسهیل مبادلات است، نقش دیگری هم تحت عنوان ذخیره ارزش دارد. حال آنکه پول ذاتا ارزش ندارد و ارزش اعتباری دارد. اگر اینگونه است که پول ارزش ذاتی ندارد، بنابراین منشأ ارزش هم نمی.تواند باشد. وقتی پول منشأ ارزش نباشد، هرچیز دیگری که موهومی باشد، می.تواند معیار ارزش قرارگیرد؛ در واقع، پول ابزار چنین توهمی شده است. کل سامانه پولی کنونی از این قانون پیروی می.کند. حال آنکه در تفکر اسلامی،.یک امر موهوم، هیچ ارزش حقوقی و مالکیتی ندارد. جالب اینجاست که ما این سامانه پولی را اسلامی هم کرده.ایم؛ به این معنا که احکام حقوقی اسلام،. یعنی مشارکت،. مضاربه و... را که هر کدام به یک امر حقیقی بازمی.گردند، بر یک امر اعتباری سوار کرده.ایم. خب، آیا این نظام مالی ایده.آل اسلامی است؟
نکته دیگر اینکه در نظام فعلی بانکی ما نهادهای مالی و پولی، مراکز انتفاعی هستند. به بیان دیگر، مراکزی چون بانک مرکزی بنگاه.های سودساز هستند و اگر هم بحثی از خدمات مالی می.کنند، هدفشان جذب منافع و در نهایت جذب سودهای بادآورده و بدون زحمت و ریسک از خود پول است، پس هدف غایی.شان سود است. این قطعا مبانی شرعی ندارد، حتی اگر صورت ظاهرش را مثلا به اسم عقد وکالت، شرعی سازیم. وکالت امر کاملا خدماتی است، حال آنکه در بانک.های ما داد.وستدی که مبتنی بر یک ارزش واقعی باشد، صورت نمی.گیرد. نتیجه این سامانه، ناکارآمدی است. جالب اینجاست که همین قوانین ناکارآمد را هم درست اجرا نکرده.ایم، مثلا به اسم «قرض.الحسنه» از مردم پول می.گیریم و آنها را در اختیار صاحبان سرمایه قرار می.دهیم و درصدی جزئی به مردم خدمات می.دهیم، اصلا 40 هزار میلیارد تومان معوقه.های بانکی محصول چیست؟ آیا این به عملکرد ما برنمی.گردد؟ اگر انگیزه.های سودسازی وجود نداشتند، این مفاسد در عملکرد.ها ظاهر نمی.شد. بنابر این ما از این نگاه به بانک به عنوان مراکز انتفاعی صدمات زیادی خورده.ایم. گذشته از آنکه این سامانه بانکی به دلیل عدم کارایی، زمینه.های مفاسد و مافیای اقتصادی را در جامعه ایجاد کرده است.
من از صحبت.های شما این نتیجه را می.گیرم که لفظ «بانکداری اسلامی» چالش.برانگیز است. درست است؟ شاید این طور .باشد. ما باید بانک جدیدی برای خودمان تعریف کنیم. شاید دیگر اسم آن بانک نباشد و آن را با عنوانی چون مرکز تسهیلات وجوه بشناسیم. بی.تردید، این مرکز، سرمایه.های خرد را به اسم تولید جمع نخواهد کرد تا آنها را به امور غیرتولیدی اختصاص بدهد. اقتصاد ما به خاطر گره خوردن با سامانه پولی فعلی، غیرواقعی شده و از همین رو به ورطه «ربا» می.افتد و ربا هم مقدمه استثمار و بی.عدالتی است.
به نظر شما راهکار چیست؟ چگونه می.توان از آسیب کنونی بر حذر بود و نظام پولی اسلامی خاص را بنیان نهاد؟ نخست باید از قرآن آغاز کرد. باید دید که جایگاه مال و مالکیت اسلامی در تفکر قرآنی کجاست. برای مثال در قرآن اشاره شده است که پول.تان را به افرادی که نادان هستند، ندهید چون جایگاه مال در جامعه جنبه قوام.بخش دارد. در اسلام اساس حیات جامعه «مال» است. لذا هر امری که موضع قوام.دهنده «مال» را در جامعه به هم ریزد، از نظر اسلام مردود است، حال آنکه در نظام پولی کنونی، پول از موضع قوام.بخش خود خارج شده است. اینگونه است که با کنار هم گذاشتن مجموع آیات، گزاره.های حقیقی نظام اسلامی را استخراج می.کنیم. کار بعدی، این است که بر اساس این گزاره.های حقیقی، گزاره.های حقوقی مالی اسلامی را استخراج کنیم. گام بعدی پس از شکل.گیری نظام حقوقی- مالی اسلامی، سازمان..دهی نظام مالی واقعی است که همساز با مناسبات فعلی باشد.
اما مشکل دقیقا همیشه از همین جا آغاز می.شود؛ یعنی درست در جایی که می.خواهیم با توجه به مناسبات فعلی و بین.المللی سامانه اسلامی را طراحی کنیم؛ به این معنا که الزامات و پیشینه قوی تاریخی و عینی این نهادهای اقتصادی بین.المللی، خود را بر ما تحمیل می.کنند. اما به نظرم مشکل اصلی آنجاست که بدون آنکه آن نظامات حقیقی و حقوقی مالی را طراحی کرده باشیم، می.خواهیم مشکل را حل کنیم؛ به عبارت بهتر، هنوز صورت.مسئله را نفهمیده، می.خواهیم مسئله را حل کنیم. نکته مهم دیگر پس از طراحی نهادهای مالی، ایجاد نظام گردش پول است. جالب است که در قرآن خداوند می.فرماید:« از آیات من عبرت بگیرید.» براساس این حکم، در طراحی نظام گردش پول، نظام گردش خون را الگو قرار دهیم؛ همان.طور که خون با نظام خاص خودش، به همه اعضای بدن می.رسد، نظام پولی هم می.تواند با الگوبرداری از آن، به اهداف اسلامی نزدیک شود.
اما آیا می.توان بر خلاف جریان آب حرکت کرد؟ زندگی و معیشت مردم جامعه با این سامانه اقتصادی فعلی گره خورده است؟ به نظرم در این زمینه سه کار می.توان کرد؛ یکی- همان طور که اشاره کردم- ایجاد هسته.ها و حلقه.های فکری برای آینده است. این نخبگان فکری باید از مبانی آغاز کنند تا موفق به طراحی یک سامانه واقعی و عملیاتی مالی مورد نیاز شوند. دوم - که به نظرم قسمت سخت مسئله است- اینکه ما با قدر متقین.هایی که در دست داریم، باید تلاش کنیم تا نظام موجود را اصلاح کنیم و آن را در مسیر درست.اش قرار دهیم. باید مصادیق عدالت مالی، عدالت مالیاتی و عدالت پولی و بانکی را بیابیم و نظام موجود را بر اساس آنها جابه.جا کنیم، مثلا اگر می.بینیم که هرچه نرخ سود بانکی بالاتر می.رود، موجبات فقر بیشتر فراهم می.شود، باید عکس آن عمل کرد؛ این هم به عدالت جامعه کمک می.کند و هم اشتغال را افزایش می.دهد. کار سوم این است که الگوهای انتقال از وضع موجود به وضع مطلوب را طراحی کنیم. این کار توسط کارشناسان و نخبگان باید صورت گیرد. با این کار می.توان سامانه موجود را کنار گذاشت و سامانه مطلوب را جایگزین آن کرد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 273]