درآمدي بر فلسفه تحليلي سهم زبان در اندیشه

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

فلسفه تحلیلی به حقیقت، به فلسفه.ای غالب و فراگیر در دنیای تفکر بدل شده و بسیاری از مناسبات عقلی و فرایند.های علمی و از همه مهم.تر فلسفی، از قوانین موجود در فلسفه تحلیلی پیروی می.کنند.

این.گونه فلسفه، بر روشن بودن، بامعنی بودن و ریاضی.وار بودن جستارهای فلسفی تأکید فراوان دارد و به تفکر مابعدالطبیعی سازنده به دیدۀ شک یا دشمنی می.نگرد. فیلسوفان تحلیلی معتقدند که روش تحلیل خاصی وجود دارد که فلسفه فقط از آن طریق می.تواند به نتایج مطمئن دست یابد و تا حد زیادی از حل و فصل تدریجی مسائل فلسفی جانبداری می.کنند. فیلسوفان تحلیلی قرن بیستم توجه خود را در اصل نه بر تصورات موجود در ذهن بلکه بر زبانی که اندیشیدن ذهنی از طریق آن بیان می.شود معطوف داشته.اند.
برتراند راسل و جورج ادوارد مور فلسفه تحلیلی را با به کارانداختن منطق جدید -که راسل سهم زیادی در آن داشته است- به.عنوان ابزار تحلیل بنیاد نهادند.
با این وجود درباره خاستگاه.های فلسفه تحلیلی، دیدگاه واحدی وجود ندارد، ولی مشهور این است که زمینه.های تاریخی و فرهنگی خاصی که در آلمان و اتریش از یک سو و در انگلستان از سوی دیگر، برقرار بودند، در ظهور گرایش.های متنوع در نهضت فلسفه تحلیلی نقش داشته.اند و فرگه، مور و راسل با وجود تفاوت در دیدگاه و رهیافت.ها، بنیان.گذاران اولیه این نهضت محسوب می.شوند.
اگر در پی آن باشیم که به عوامل مؤثر در پیدایش فلسفه تحلیلی به اجمال و اختصار اشاره کنیم، مهم.ترین موارد عبارتند از:
- ریاضی شدن منطق به دست جورج بول، فرگه، پرس، راسل و وایتهد
- رشد روانشناسی تجربی به همت وونت، جیمز و واتسن
- سرنگون شدن مکانیک نیوتنی به وسیله اینشتین، بور، هایزنبرگ و دیگر پیشتازان مکانیک کوانتومی؛
- ابداع رایانه.های پرقدرت براساس آموزه.های هاتورینگ و فن نویمن
- رهیافت تازه به زبان و دستور زبان به ابتکار چامسکی.
مباحث محوری فلسفه تحلیلی
منطق و فلسفه زبان از همان ابتدا از بحث.های محوری فلسفه تحلیلی بودند. چند تفکر از بحث.های مربوط به زبان و منطق در فلسفه تحلیلی پدید آمد مانند پوزیتیویسم منطقی، تجربه.گرایی منطقی، اتمیسم.منطقی، منطق.گرایی و فلسفه زبان متعارف.
فلسفه تحلیلی با وجود تنوعی که در قلمروهایش دیده می.شود از نوعی وحدت واقعی و نه صرفا شباهت خانوادگی در میان اجزای خود برخوردار است؛ این وحدت محصول عرصه.های این فلسفه را به هم پیوند می.زند.
در موارد بسیاری فلسفه تحلیلی نه تنها به رفع ابهام.های معرفتی و حل مشکلات نظری کمک کرده، که در موارد متعددی به رشد فرقه.های علمی نیز مدد رسانده است. یک نمونه درخشان این امر کمک فیلسوفان زبان به ازدیاد دقت کاوش.های نظری در قلمروهای زبانشناسی است. نمونه دیگر مشارکت فیلسوفان علم، در ابهام.زدایی از دشواری.های نظری فیزیک بنیادی و کیهان شناسی است. مشارکت پرثمر فیلسوفان تحلیلی در تکمیل مدل.هایی که برای شناسایی ساختار و نحوه کارکرد ذهن و مغز آدمی ارائه می.شود نیز از دستاوردهای چشمگیر این نحله فلسفی است. فیلسوفان تحلیلی همچنین در پیشرفت.هایی که در قلمروهای ریاضیات و منطق طی یکصد سال اخیر به دست.آمده سهم بسزایی داشته.اند؛ به.این ترتیب اینان در حوزه.های مختلف درون این فلسفه موفق شده.اند با بهره.گیری از ابزارهای تحلیلی استدلالی کار آمد، به دقیق.تر شدن فهم ما از جهان واقع کمک کنند.
اما شاید مهم.ترین نکته در تاریخ فلسفه تحلیلی این باشد که نهضت.های عمده فلسفی به سرعت و ناگهان پیدا می.شوند، شکوفا می.شوند، توان و تکانه خود را از دست می.دهند، پیر می.شوند و سرانجام عرصه را خالی می.کنند. نمونه.های آن عبارتند از: ایدئالیسم در شکل مطلق.گرا و ذهن.گرای خود، نظریه داده.های حسی، اتمیسم منطقی، وحدت.گرایی بیطرفانه و پوزیتیویسم منطقی.
فلسفه زبان متعارف
به لحاظ مباحث روش‏شناختی، نقش زبان یکی از مهم.ترین ملاحظات فیلسوفان تحلیلی و در همه منازعات آنان بعد اصلی بحث‏ بوده است. فلاسفه خارج از نحله تحلیلی روی هم.رفته بر این نظر هستند که دلمشغولی این سنت فلسفی با زبان، در حکم نوعی دوری از فلسفه به تعبیر کلاسیک آن است، در حالی که افلاطون و ارسطو، فلاسفه قرون وسطی، تجربه‏گرایان انگلیسی - و درواقع بیشتر فلاسفه‏ای که صاحب اثر به شمار می‏آیند - جملگی پرداختن به زبان را امری اساسی دانسته‏اند. مع‏هذا در مورد اینکه زبان چه نقشی باید ایفا کند اختلاف‏نظرهای بنیادی وجود دارد؛ یکی از این اختلاف‏نظرها به اهمیت زبان.های صوری (به مفهوم رایج در منطق نمادی) برای پرسش.های فلسفی مربوط می.شود.
از زمان ارسطو منطق همیشه با فلسفه متفق بوده است. اما تا اواخر قرن نوزدهم منطق عمدتا منحصر به تدوین قواعدی دقیق برای شکل نسبتا ساده‏ای از برهان(قیاس) بوده است. و البته طی این مدت منطق هیچ‏گاه به.طور منظم در امتداد تحولاتی که علم ریاضی از ابتدا شاهد آن بوده است، گسترش نیافت.
از میان همه تحولات علمی که طی قرن 19، عمدتا از طریق آثار ریاضی.دانان، رخ داد، ابداعات جورج بول انگلیسی، واضع جبر بول و گئورک کانتور روسی‏الاصل، واضع نظریه مجموعه.ها، اهمیتی خاص دارد زیرا این ابداعات مبشر نزدیکی بیشتر منطق و ریاضیات بود. شخصیت‏برجسته‏ای که هم ریاضی.دان و هم فیلسوف بود و بدین لحاظ می‏توان او را عامل اصلی ازدواج منطق (به منزله مبحثی فلسفی) با روش.های ریاضی دانست، گوتلب فرگه (متوفی 1925) نام‏داشت. فرگه که از استادان دانشگاه ینا در آلمان بود، از نظر تاریخی عمدتا به‏لحاظ نفوذ فکری‏اش بر برتراند راسل شهرت داشت؛ هرچند که امروزه از آثار او به اعتبار خودشان تقدیر می.شود. اثر عظیم برتراند راسل، پرینکیپیا ماتماتیکا [مبانی ریاضیات] (1913 - 1910)، که با همکاری آلفرد نورث وایتهد نگاشته شده بود، همراه با کتاب قبلی راسل به نام اصول ریاضیات (1903) فلاسفه را به این نکته آگاه ساخت که کاربرد روش.های ریاضی در منطق ممکن است‏به لحاظ فلسفی اهمیت‏شایانی داشته باشد.
اما چنین به.نظر می‏رسد که تفاوت میان زبان متعارف و زبان مصنوع منطق صوری صرفا در این نکته خلاصه نمی.شود که اولی فاقد قواعد دقیقا وضع شده است. آنچه در همان نگاه اول مشهود است این است که زبان متعارف غالبا قواعد منطق نمادی را به.ظاهر نقض می.کند.
در میان فلاسفه تحلیلی وجود بسیاری از اینگونه تفاوت.های ظاهری میان منطق نمادی و زبان متعارف به نگرش.های گوناگونی دامن زده‏است؛ از سوءظن کامل به ذی‏ربط بودن منطق نمادین به زبان.های غیرمصنوع گرفته تا نگرشی که زبان متعارف را محمل مناسبی برای بیان دقیق حقایق علمی قلمداد نمی.کند.
فلسفه تحلیلی، سنت تجربه.گرا
روح و سبک فلسفه تحلیلی با سنت تجربه‏گرا عجین است؛ سنتی که بر داده.های حواس تأکید می.کند و قرن.هاست که به استثنای دوره.های کوتاه خصلت‏بارز فلسفه بریتانیایی بوده است و این فلسفه را از کوران.های عقل‏گرای فلسفه قاره اروپا متمایز ساخته است. از این.رو تعجبی ندارد که فلسفه تحلیلی عمدتا در کشورهای آنگلوساکسون ریشه دوانده است. در واقع، عموما سرآغاز فلسفه تحلیلی جدید را به زمانی نسبت می‏دهند که دو چهره برجسته این سنت، راسل و مور (که هر دو فیلسوفان دانشگاه کمبریج‏بودند) علیه .نوعی ایدئالیسم ضدتجربه‏گرا قیام کردند که موقتا عرصه فلسفه را در انگلستان قبضه کرده بود.
مشهورترین تجربه‏گرایان بریتانیا - جان لاک، جورج برکلی، دیوید هیوم و جان استوارت میل - در بسیاری از علایق، تعالیم و روش.ها با فیلسوفان تحلیلی معاصر شریک بودند. با آنکه بسیاری از تعالیم خاص این مشاهیر، امروزه هدف حمله فیلسوفان تحلیلی است، چنین به.نظر می‏آید که این امر بیشتر نتیجه توجه هر دو گروه به مسائل فلسفی معینی است و تفاوتی در دیدگاه عام فلسفی آنها وجود ندارد.
غالب تجربه‏گرایان، به.رغم پذیرش ناتوانی حواس در کسب یقین در خور معرفت، برآن‏ هستند که رسیدن به باورهای موجه درباره جهان فقط از طریق مشاهده و آزمون میسر است؛ یعنی استدلال پیشینی بر مبنای مقدمات بدیهی نمی‏تواند برای ما واقعیت جهان را مکشوف کند. این نظر به دودستگی بارزی میان علوم منجر شده است: اختلاف میان علوم فیزیکی، که در نهایت ‏باید نظریه.های خود را به یاری مشاهده تصدیق کنند و علوم قیاسی یا پیشینی - برای مثال، ریاضیات و منطق - که روش آنها استنتاج قضایا از اصول موضوعه است؛ چون علوم قیاسی نمی‏توانند باورهای موجه، یا حتی معرفت، درباره جهان به ما عرضه کنند. این پیامد سنگ زیربنای دو نهضت مهم در متن فلسفه تحلیلی بوده است: اتمیسم منطقی و پوزیتیویسم منطقی.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 163]