خواجه علم. و فلسفه

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

خواجه.نصیرالدین.طوسی(672-597ه.ق) فیلسوف، متکلم، ریاضی.دان و فقیه ایرانی نقشی انکارناشدنی در پیشبرد و ترقی تمدن ایرانی- اسلامی داشته است.
خواجه. که خود به مقام وزارت رسیده بود، از این فرصت، در جهت اکرام دانشمندان و تاسیس مراکز فرهنگی مانند رصدخانه مراغه و کتابخانه بهره برد. خواجه.نصیرالدین.طوسی، در آشنایی با آرای اندیشمندان پیش از خود، حدی برای خود قائل نبود و ضمن احترام و نکوداشت آنان، به نقد آنها نیز می.پرداخت؛ شرح معروف وی بر اشارات ابن.سینا، نشانگر این نکته است. از این سبب به تعبیر دکتر دینانی، او یکی از پیشروان هنر گفت.وگو در قلمرو تمدن ایرانی- اسلامی بود.شاید کمتراندیشمندی مانند خواجه.نصیرالدین، از این هنر(گفت.وگو) در جهت اعتلای فلسفه و فرهنگ ایرانی-اسلامی بهره گرفته باشد.
از همین.رو آثار وی حکم آینه.هایی را دارند که می.توان در آنها آثار درگذشتگان را پی گرفت. کتاب.های «اساس الاقتباس»، «شرح اشارات» و«اخلاق ناصری» نشانگر این امر هستند.در میان آثار خواجه.نصیر، اخلاق ناصری از اهمیت ویژه.ای برخوردار است. این کتاب از زمان خواجه تاکنون، همواره محل رجوع عارفان و فیلسوفان بوده است. خواجه در این کتاب،. موضوع علم اخلاق را نفس انسانی می.داند. او در واقع می.خواهد انسان را آنگونه که هست، با همه انگیزه.ها، خواسته.ها و اشتیاق.هایش بشناسد و سپس سراغ پالایش نفس برود؛ به بیان دیگر، انسان.شناسی او مقدم بر فلسفه اخلاق است. با اینکه پژوهشگران، اندیشه.های کتاب اخلاق ناصری را برگرفته از فلسفه اخلاق یونان به ویژه ارسطو دانسته.اند اما نوآوری.هایی در این کتاب به.چشم. می.خورد که آن را از آثار مشابه متمایز می.گرداند. به انگیزه فرارسیدن روز بزرگداشت خواجه بزرگ علم و دین، نظر دو تن از صاحب.نظران عرصه فلسفه را درباره اخلاق ناصری و کاربرد آن در جهان معاصر جویا شدیم که از پی می.خوانید.
دکتر سیدیحیی یثربی: خواجه.نصیرالدین. اخلاق ناصری را در نیمه اول قرن هفتم برای اسماعیلیان نگاشت؛ یعنی برای حکومتی که مروج مذهب اسماعیلیه بود اما بعدا که شرایط تغییر کرد و خواجه.نصیر به نزد فاتحان مغول آمد، این اثر را تاحدودی از نظر ارتباطش با شرایط قبلی بازنویسی کرد. یکی از رسم.های دوران گذشته این بود که از علما می.خواستند که به نام شاهان کتاب بنویسند تا به این وسیله، آنها نام خود را در روزگار نگه دارند. از این.رو، خواجه هم این کتاب را برای ناصرالدین. محتشم نوشت که از امرای اسماعیلی مذهب بود و بعدا در زمان مغول، این کتاب را به نام حاکم مغول کرد. او در مقدمه.اش نوشته بود که ناصرالدین.محتشم از من خواست تا «تهذیب الاخلاق» ابوعلی.مسکویه را از عربی به فارسی ترجمه کنم، اما من گفتم که یک کتاب مستقل می.نویسم که هم اخلاق ابوعلی.مسکویه را دربرداشته.باشد و هم 2فصل دیگر در باب سیاست و تدبیر منزل داشته باشد.
از اینها گذشته، مسئله اصلی این است که اخلاق ناصری، ریشه یونانی دارد. این کتاب ترکیبی از فلسفه اخلاق یونانی است.
بخش اصلی کتاب اخلاق ناصری برگرفته از کتاب «ابن.مسکویه» است که آن هم به نوبه خود برگرفته از ترجمه اخلاق ارسطو با تفسیر «فرفریوس» است. با این حال از 2 بخشی که خواجه به کتاب افزوده است، یک بخش آن تدبیر منزل است. خود وی در این باره می.گوید: من این را از کتابی برگرفته.ام که یک نویسنده گمنام فیثاغورثی به نام «ابروسن» آن را نوشته است. البته خواجه مطالب آن کتاب را با پندها و مطالبی از پیشینیان و علما آراسته است.
به هرحال، .بخش سوم که مربوط به بحث سیاست است، دقیقا برگرفته از کتاب.های فارابی از جمله «آرای اهل مدینه فاضله» و مقداری هم از رساله سیاست ابن.سینا به علاوه (برگرفته) از مطالبی است که به وصیت.های افلاطون معروف است. خود خواجه. راجع به مطالب این کتاب تعمدی ندارد؛ به این معنا که او درصفحه سوم اخلاق ناصری(مقدمه کتاب) نوشته، من اینها را از متقدمان و متاخران گرفته.ام و برای شما نقل می.کنم و خودم وارد حق و باطل بودن آنها نشده.ام. پژوهشگران همواره این را مطرح کرده.اند که چرا مثلا فارابی و خواجه.نصیر وارد بحث سیاست شدند؟
پاسخ.هایی داده شده است، اما هیچ یک قانع.کننده نیست. به نظرم افرادی مثل فارابی و خواجه صرفا جهت گزارش و نقل آرای دیگران (یونانیان) در این راه قدم گذاشته.اند و هرگز به صورت یک پیشنهاد جدی سیاسی آن را مطرح نکرده.اند، چرا که شرایط زمانه.شان اینچنین اقتضا نمی.کرد. از نظر کارایی اخلاق ناصری در زمان حاضر، هم در اخلاق و هم در فلسفه اخلاق، باید گفت که عده.ای فکر می.کنند چون فلان اثر از آن یک مسلمان است، پس دیدگاه اسلام هم همان است و از این. راه به تقدیس آثار پیشینیان می.پردازند، به طوری که کسی جرأت نمی.کند آرای گذشتگان را نقد کند، اما اگر به دیده تحقیق بنگریم، می.بینیم که در تمام دنیا دانش گذشته مربوط به گذشته است و البته محترم؛ اما هر نسلی باید سهم خود را در توسعه دانش به عهده بگیرد. کتابی که مربوط به یونان باستان است، چگونه می.تواند در روزگار ما پاسخگوی اخلاق یا فلسفه اخلاق باشد؟ این کتاب در زمانه خود مهم و خوب بود، عین فیزیک خواجه یا ارسطو، اما در روزگار ما نظام جهان جدید دیگر با فیزیک ارسطو اداره نمی.شود.
در اخلاق سیاست هم دنیا عوض شده است؛ ما باید نگاه امروز را پیش.رو داشته باشیم. در دنیای قدیم، محور اخلاق در روابط خانوادگی و سیاست یک نصیحت بود؛ مثلا اینکه شاه باید عادل باشد، پدر باید مهربان باشد و انسان نباید حسود باشد اما در دنیای معاصر این جواب نمی.دهد. امروزه انسان.ها به ابزارهایی اندیشیده.اند که بتوانند قدرت را کنترل کنند. قدرت با نصیحت به جایی نمی.رسد؛ قدرت باید کنترل شود. رابطه خانواده هم باید با شرایط سامان یابد؛ همان پدری که به وی نصیحت می.شد که به فرزندت مهربانی بورز، فرزندش را از 5سالگی به.کارگری می.سپرد؛ شرایط آن زمان، اینگونه اقتضا می.کرد. اکنون فرزندان را به مدرسه می.فرستند یا مثلا هم.اکنون مشکل افزایش طلاق در جامعه ما با موعظه حل نمی.شود بلکه باید دید کدام شرایط جوانان را وادار می.کند که از همسر خود بیزار شوند؟ کیسه تهی یا نشنیدن یک پند از سعدی؟
از نظر فلسفه اخلاق نیز نگاه فلسفی به اخلاق، نگاهی است که نمی.توان برای آن وکیل تعیین کرد؛ مثلا گفت که نگاه فارابی یا خواجه برای ما کافی است، مگر اینکه به قول کانت، نخواهیم خود را بالغ بدانیم وگرنه باید هرنسلی نگاه فلسفی خود را داشته باشد. در مورد اخلاق فردی هم اگر بخواهیم مثلا یکی حسود نباشد، باید شرایط مناسب پدید آوریم. در جامعه.ای که عدالت باشد و توزیع عادلانه ثروت باشد، کسی به کسی حسادت نمی.ورزد، اما در جامعه.ای که فاصله طبقاتی باشد، حسادت با پندونصیحت ریشه.کن نمی.شود ولذا اسلام بیش از هرچیز به جامعه می.اندیشد و زندگی اجتماعی مردم.
از اخلاق حکما به اخلاق عرفا
دکتر محمد ریخته.گران: خواجه نصیرالدین طوسی از علمای بزرگ نجوم، حکمت و ریاضی در قرن هفتم است. جهت اهمیت او فقط جهت علمی نیست، او سمت وزارت ایلخانان مغول را داشت. جهت دیگر اهمیت خواجه، از لحاظ فقهی است. از ابعاد دیگر شخصیت خواجه این است که او یکی از بزرگ.ترین شارحان حکمت مشایی است و شرح اشارات ابن.سینا از وی است اما نکته.ای که کمتر به آن توجه شده، این است که او در اواخر عمر به تصوف گرایش پیدا می.کند و در واقع کتاب «اوصاف الاشراف» درباره کسانی است که به مقامات تصوف و عرفان رسیده.اند. مرحوم علامه حلّی از فقهای بسیار بزرگ شیعی که برای برخی علما اجازه می.نوشته در ضمن اجازه از خواجه نصیر نام برده و وی را به لفظ «اشراف» مفتخر کرده است.
از اینجا معلوم می.شود که همان اوصافی که خواجه نصیر در کتاب اوصاف.الاشراف آورده شامل خودش هم بوده است؛ یعنی خود او از جمله اهل شرف و عرفان بود. از دید خواجه نصیر، شریف کسی است که نجابت ذاتی دارد. اوصاف الاشراف هم اشاره.ای است به اهل شرف، نجابت و عرفان.
می.دانیم که خواجه نصیر به دست صدرالدین قونوی به سلک تصوف درمی.آید. این جنبه معنوی شخصیت وی، در کتاب.های اخلاقی.اش، مثل اخلاق ناصری بازتاب یافته است. خواجه در کتاب اخلاق ناصری، بیشتر بر سنتی رفته که عرفا رفته.اند. در این کتاب صحبت از فضایل اخلاقی شده و فضایل اربعه در آن مطرح شده است. خواجه از فضایل اربعه به چهار هنران تعبیر کرده است(هنر عدالت، هنر عفت، هنر شجاعت و هنر حکمت)؛ این همان شیوه.ای است که در کتاب.های بزرگ عرفانی و اخلاقی به آن توجه شده است.
پیش از خواجه نصیر، مهم.ترین کتاب.های اخلاقی،.کتاب «احیاءالعلوم» غزالی، «فتوحات مکیه» ابن.عربی و «مرصاد العباد» نجم.الدین رازی بودند که در آنها ضمن مباحث عرفانی، .طرح مباحث اخلاقی نیز شده بود.
از دیدگاه حکمی و فلسفی، افرادی که در اسلام طرح مباحث اخلاقی کرده.اند، به حکمای یونان اقتدا کرده. و در واقع بیشتر به تبدیل و معالجه اخلاق روی آورده.اند؛ به این معنا که خواسته.اند آفات و شرور اخلاقی را به ضد آن بدل سازند؛ با این حال،. مختصر کلام حکما این بوده که «العلاج بالضد»، درحالی که دیدگاه عرفانی این است که «راشی.العلیل، علیل»؛ به این معنا که نظر شخصی که بیمار است، بیمارگونه است، این است که عرفا راه دیگری رفته.اند. عرفا اول در تصفیه دل می.کوشند، .نه در تبدیل اخلاق. در اینجا بد نیست که قول آقای مجذوب علی.شاه همدانی که در قرن سیزدهم هجری می.زیست، آورده شود.
وی. می.گوید:«پس معلوم می.شود که این کار (به صحت آوردن دل) به مجاهده خشک تحصیل نمی.شود و طریق مشایخ کبار تصوف بر اینگونه است که در این کار اول در تصفیه دل کوشند، نه در تبدیل اخلاق که چون تصفیه دل دست دهد و بر مراقبت مداومت نماید، امداد فیض حق را قابل شود و از فیض حق در یک زمان چندان تبدیل اخلاق نفس و تحصیل صفات حمیده میسر شود که به عمرها مجاهدات و ریاضات ممکن نشدی».
بنابراین حاصل عمرخواجه نصیر در مسائل روحی و تربیتی تردد میان اقوال فلاسفه اهل عرفان و درنهایت انتخاب طریق اهل تصوف و پیوستن به عرفان بوده است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 499]