چهارشنبه سوری

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: مجموعه ی آیین های نوروزی از « جشن سوری » ( چهارشنبه سوری ) آغاز می شود و با آیین سیزده بدر نوروز به سرانجام خود می رسد .
برخی را باور این است که با در نظر آوردن واژه ی « چهارشنبه » که بر آمده از فرهنگ تازی و سامی است ، پس « چهارشنبه سوری » ارمغانی از سوی تازیان است ، چرا که همانگونه که می دانیم ، در ایران باستان هر روزی نامی ویژه داشته است ( هرمزدروز ، وهمن روز ، اردوهشت روز ، شهروَر روز ، خرداد روز ، سروش روز ، مهر روز ، زامیاد روز و … ) و نشانی از بخش بندی امروزین چهارهفته ایی و نام های آنان به چشم نمی خورد . (هر چند وجود هفت روز و هفته در ایران باستان قابل اثبات است اما کاربرد آن شناخته شده نیست
اما می بینیم که در میانه سده ی چهارم هجری ، از این جشن و چگونگی بر پایی و هنگام آن و نیز دیرینگی اش سخن به میان است . برابر این آگاهی که در نسک(کتاب) تاریخ بخارای ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی آمده ، در زمان منصور پسر نوح از شاهان سامانی ، در میانه سده چهارم هجری ، این جشن با شکوهی بزرگ برپا بوده و به نام « جشن سوری» نامیده می شده است .
چون در روز شماری تازیان ، چهارشنبه و شب آن نحس و گجسته به شمار می رفته شب چهارشنبه ی پایان سال را با « جشن سوری » به شادمانی پرداخته و بدین گونه می کوشیدند تا نحسی و نا خجستگی چنین شب و روزی را بر کنار کنند .
افزون بر این و بنا به سنتی که برای برخی رویدادهای بزرگ و جشن های باستانی ، برابر نهادی اسلامی نیز بدست داده شده است ، آتش افروزی و شادمانی شب چهارشنبه ی آخر سال را برخی به قیام مختار ثقفی که به خونخواهی حسین و فرزندانش قیام کرده بود ، نسبت می دهند : « مختار وقتی از زندان خلاصی یافت و به خونخواهی کشتگان کربلا قیام کرد ، برای این که موافق و مخالف را از هم تمیز دهد و بر کفار بتازد ، دستور داد که شیعیان بر بام خانه ی خود آتش روشن کنند و این شب مصادف با چهارشنبه آخر سال بود و از آن به بعد مرسوم شد» ( محمود روح الامینی ، ص 50 ) . هر آینه این موضوع ما را به سوی نامگذاری دروغین ایرانیان پس از چیرگی تازیان، بر روی سازه های مقدس و مهم خود، که به انگیزه ی از بین نرفتن آنها بود می کشاند و آن ترفند را بیاد می آورد.
واژه « سوری » پارسی به چم(معنی) « سرخ » می باشد و چنانکه پیداست ، به آتش اشاره دارد . البته « سور » در مفهوم « میهمانی » هم در فارسی به کار رفته است. بر پا داشتن آتش در این روز نیز گونه ای گرم کردن جهان و زودودن سرما و پژمردگی و بدی از تن بوده است . در گذشته جشن های آتش کاملا" حالت جادویی داشته و بسیار بدوی بوده است . چگونگی برگزاری این جشن ، همسانی فراوانی به جشن سده دارد .
برخی از آیین های جشن سوری

بوته افروزی ، آب پاشی و آب بازی ، فالگوش نشینی ، قاشق زنی ، کوزه شکنی ، فال کوزه ، آش چهارشنبه سوری ، آجیل مشگل گشا ، شال اندازی ، شیر سنگی ( توپ مروارید ) و …
هفت میوة خشک زرتشتی.ها شباهت زیادی به آجیل چهارشنبه.سوری دارد که خوردنش در این شب واجب است. در بسیاری از شهرها آش ترشی هم به نام این شب با چند نوع سبزی درست می.شود.
چهارشنبه.سوری هم روز پُرکاری برای زنان است و هم رسم.هایی دارد که مختص زنان است. فال.گوش ایستادن یکی از این رسم.هاست که در آن چند زن یا دختر جوان نیت.هایی می.کنند، پشت دیواری می.ایستند و به حرف.های رهگذران گوش می.دهند و سپس با تفسیرِ حرف.هایی که می.شنوند پاسخ نیت خود را می.گیرند. رسم دیگرْ قاشق.زنی است. به این ترتیب که زنان و حتی پسران جوان چادری به سر می.کنند، روی خود را می.گیرند و به در خانة همسایه.ها و دوستان می.روند. صاحبخانه از سر و صدای قاشق.هایی که به کاسه می.خورد، در خانه را باز می.کند و آجیل چهارشنبه.سوری، شیرینی، شکلات، نقل و حتی پول به کاسة آنها می.ریزد.
چهارشنبه.سوری برای پسران و مردان جوان هم روز پرجنب.وجوشی است. در روستاهای لرستان، مردان جوان قبل از غروب اسب.هایشان را بیرون می.آورند و نمایشی اجرا می.کنند. در شهرهای دیگر، پسران برای ایجاد هیاهو دست به ابتکارهای عجیب و غریب می.زنند. در بعضی جاها کوزه.های گلی را با باروت پر می.کنند و روی آن را می.کوبند تا سفت شود، بعد سپس فتیله.ای در کوزه می.گذارند و با آتش زدن فتیله این.طور به نظر می.رسد که از کوزه آتش بیرون می.زند. یا ممکن است موشک.هایی از کاغذهای براق در مدل.های مختلف درست کنند و در آن باروت بریزند و روی پشت.بام.ها فتیله.اش را آتش بزنند و به هوا بیندازند.

در بسیاری از نقاط ایران، اعتقاد بر این است که باید چهارشنبه.سوری از خانه بیرون رفت و همراه بقیة مردم جشن گرفت و شاد و سرخوش بود تا سال جدید سالی شاد و پر از موفقیت باشد.
چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف تهران
در تهران قدیم، بوته.های خشک را از بیابان.های اطراف جمع می.کردند و با شتر به شهر می.آوردند و در محلات مختلف می.چرخاندند. پس از غروب خورشید، بوته.های خشک و اسباب و اثاثیة کهنه و شکسته.ای را که پس از خانه.تکانی بیرون گذاشته شده بود جمع می.کردند و با آنها آتشی درست می.کردند که همه باید از روی آن می.پریدند و می.خواندند: «سرخی تو از من، زردی من از تو.» فشفشه و هفت.ترقه هم بود اما از بمب.ها و نارنجک.های دستی که نوجوانان امروزی می.سازند و با انفجار آنها شیشه.های ساختمان.ها به لرزه می.افتد، خبری نبود.
شیراز
در شیراز به دو شب چهارشنبه.سوری گفته می.شود: یکی چهارشنبه آخر ماه اسفند (چهارشنبه آخر سال). و دیگری چهارشنبه آخر ماه صفر.
با توجه به ارادتی که شیرازیان به حافظ دارند، در شب چهارشنبه سوری دور هم جمع شده و از دیوان حافظ فال می.گیرند.
شیرازیان چهارشنبه آخر سال را همانند دیگر شهرهای کشور چهارشنبه سوری می.گویند و غروب سه شنبه مرسوم است که هفت کپه و یا سه کپه خار تهیه می.کنند. آنها را آتش زده و از آتش می.پرند و می.گویند: زردی من از تو ، سرخی تو از من.
در قدیم برخی از زنان و دختران شیراز به سعدیه رفته و د.ر آب حوض ماهی آب.تنی می.کنند و با جام دعا و چهل کلید آب به سر می.کنند. این کار هم به خاطر سلامتی و هم به خاطر مهدگرمی انجام می.شود.
همچنین رسم است که دختران دم بخت در این شب برای بخت گشایی به زیارت حضرت احمد بن موسی شاه.چراغ (ع) می.روند. شاه چراغ (ع) از امامزاده.های واجب.التکریم است. مردم شیراز نیز به شاه چراغ علاقه زیادی دارند و شب زیارتی شاه چراغ شب جمعه می.باشد.
فال گوش ایستادن در چهارشنبه سوری نیز نزد زنان شیرازی مرسوم است و زنی که بخواهد فال گوش بایستد چادر سر کرده، نیت می.کند و در گوشه.ای در کوچه می.ایستد و بر اساس گفته عابران تفأل می.زند. اگر گفته را مطابق میلش دید، خود را به مراد رسیده می.داند.
رسم است که بعضی از زنان برای برآورده شدن حاجت در زیر منبر مسجد جامع شیراز حلوا درست می.کنند. به این منبر، مرتضی علی می.گویند. از جمله مراسم دیگری که شیرازیان دارند پخت آشی است به نام “آش ابودردا”؛ بعضی معتقدند که وسایل اولیه این آش باید حتما از راه گدایی تأمین شود. این آش را هم به خاطر درمان بیماری و هم به خاطر بخت گشایی می.پزند.

در شب چهارشنبه سوری در شیراز رسم است که دختران دم بخت ابریشم هفت رنگ به کمر بسته و صبح روز چهارشنبه کودک نابالغی را وامی.دارند که ابریشم را باز کند به این نیت که گره از بختشان باز شود.
باز رسم است در شیراز دخترهای بخت بسته به محل معروفی به نام “خانه سید ابوتراب” که در داخل شهر در کوچه “شیشه.گرها” واقع شده است می.روند و زیر درخت کهنسالی که در آن خانه وجود دارد حلوا می.پزند و بین فقرا تقسیم می.کنند و از صاحب آن خانه یعنی “سید ابوتراب” که گویا سید بزرگواری بوده و ششصد سال قبل از این می.زیسته و صاحب کرامت بوده حاجت می.خواهند.
در این شب شیرازیان “بوخوش اسفند” را در آتش می.ریزند که خانه را معطر کند. بوی “بوخوش” خاصیت گندزدایی هم دارد و از گذشته.های دور مورد توجه مردم بوده است.
ازجمله خوردنی.هایی که شب چهارشنبه سوری شیرازی.ها میل می.کنند آجیل چهارشنبه سوری است که بدان آجیل شیرین هم می.گویند. این آجیل مخلوطی است از کشمش، نخودچی، مغز بادام، مغز گردو، انجیر،. مویز، توت خشک، کنجد بوداده، شاهدانه، تخمک یا تخمه، گندم برشته، بدنجک، قصب، خارک (نوعی خرمای خشک) و قیسی.
در شیراز به دو شب چهارشنبه سوری گفته می.شود یکی چهارشنبه آخر ماه اسفند (آخر سلا) و دیگری چهارشنبه آخر ماه صفر. در هر دو شب مراسمی به عمل می.آید که کاملاشبیه به هم است؛ ولی در چهارشنبه آخر سال مفصل.تر می.باشد.

مردان و زنان شیراز معتقدند که هرگاه عصر روز سه شنبه آخر سال در آب سعدی (آبی که از قنات .آرامگاه سعدی یا حوض ماهی جریان دارد) شست.وشو کنند، تا سال دیگر بیمار نمی.شوند. از این رو عصر سه شنبه آخر سال ازدحام غریبی در اطراف جدول مزبور دیده می.شود.
گیلان
در آخرین سه.شنبه سال، در گیلان هم مانند سایر استان.ها آیین.های خاصی اجرا می.شود.
در شب چهارشنبه.سوری، اسپند و کندر و گلاب و شمع حتما باید در خانه باشد.
اسپند و کندر را دود می.کنند، گلاب را به صورت خود می.زنند و شمع را به نیت روشنایی روشن می.کنند..
گیلانی.ها خاکستر آتش.افروز شب چهارشنبه.سوری را صبح چهارشنبه پای درخت.ها می.ریزند و معتقدند که درخت ها بارور می.شوند و کسانی که قصد زیارت اماکن متبرکه را دارند به نیت سفر از خانه خارج می.شوند.
آجیل مخصوص چهارشنبه سوری هم که در همه جای ایران مرسوم است، فسلفه عمیقی دارد. اجزاء این آجیل رنگارنگ و زیبا همه از دانه.های خودردنی و رستنی.هایی است که بیش از هزاران سال پیش از زمین و طبیعت می.گیرد. در واقع مجموعه آجیل چهارشنبه سوری طبقی است آراسته از هدایا و دهش.های خاک که رابطه انسان و طبیعت را تایید و تاکید می.کند.
در بسیاری از ایل.ها و نیز در نقاط کوهستانی ایران از جمله دهکده.های کوهستانی گیلان و مازندران که به آداب و سنن ایرانیان باستان دلبستگی بیشتری دارند، در استقبال از سال نو، مراسم آتش.افروزی را در شب چهارشنبه برگزار می.کنند. دور ریختن وسیله.های کهنه و فرسوده زندگی در قریب باتفاق مناطق ایران معمول است. رسم کوزه شکستن یا کوزه پرت کردن به کوچه به نیت دور کردن بلا در همه ایران عمومیت دارد.
در گیلان دخترانِ دم.بخت را غروب چهارشنبه.سوری با جارو می.زنند و از خانه بیرون می.اندازند به این امید که تا سال بعد ازدواج کنند.
مازندران
رسم چهارشنبه.سوری در مازندران با برپایی هفت بوته.ی آتش به نشانه.ی هفت فرشته و امشاسپند اجرا می.شود و مردم باور دارند که آتش تطهیرکننده است و بدی و مرگ را می.سوزاند.
مردم مازندران سرخی آتش را نشانه.ی سلامت و گرمایش را زندگی بخش می.دانند.
مردم در هنگام پریدن از آتش با این عبارت.ها با آتش سخن می.گویند: ”زردی من از تو، سرخی تو از من، سرخی آتش مال ما، زردی ما مال شما، چهارشنبه.سوری می.کنیم، سینه بلوری می.کنیم. گل چهارشنبه سوری، درد و بلا رو ببری” سپس آش “چهل گیاه” می.پزند که دوا و درمان است. صدای برخورد قاشق و کاسه نیز نشان دهنده.ی شروع مراسم قاشق.زنی است و دختر و پسر با پوشیدن چارقد و چادر در کوچه.ها قاشق.زنی می.کنند و می.گویند: ”ای اهل محل، اهل در این منزل شگون امشب است، هدیه بریزید داخل پیمانه و کاسه”.
وی ادامه داد: در هنگام غروب دختران دم بخت به کوچه.ها می.روند و در پشت پنجره یا دکه.ی کسب فال گوش می.ایستند تا ببینند پدری با دخترش چه می.گوید، آن سخن را به فال خوب یا بد ازدواج خود تعبیر می.کنند.
استان مرکزی

در بسیاری از روستاهای استان مرکزی رسم بر این است که جوانانی که نامزد دارند از روی بام خانه دختر، شال خود را پایین می.اندازند و دختران در گوشه شال، شیرینی و تخمه می.پیچند. این رسم را شال.اندازی می.گویند. از دیگر رسم.های چهارشنبه سوری، مراسم قاشق زدن است که مردم و بعضا کودکان کاسه و قاشق را به هم کوبیده و در پشت در نهان می.شوند و صاحبخانه نیز تخم.مرغ یا تنقلاتی داخل کاسه می.گذارد.

آشتیان
در آشتیان از توابع استان مرکزی، مرسوم است که کوزه.ای خالی را از بالای بام در شب چهارشنبه سوری به پایین می.اندازند. اهالی این کار را به این نیت انجام می.دهند که قضا و بلای خانه و اهل آن با شکستن کوزه از خانه بیرون برود.
از دیگر رسم.هایی که در شب چهارشنبه سوری در آشتیان مرسوم است، رسم قاشق زنی است که در این رسم عمدتا دختران، چادری به سر کرده و بر در خانه اهالی محل رفته و با قاشق به کاسه می.کوبند. صاحب خانه که مقصود آنان را خوب می.داند، به آنها آجیل و شیرینی. می.دهد.
فالگوش ایستادن به وسیله دختران دم بخت نیز در غروب چهارشنبه سوری بین اهالی آشتیان مرسوم است.
آذربایجان
خرید چهارشنبه آخر سال ازجمله سنت.های قدیمی مردم تبریز در این روز محسوب می.شود.
کودکان نیز چهارشنبه سوری را به خاطر ترقه.ها، آتش .افروختن.ها و خریدهایش دوست دارند. چرا که بخشی از خرید سنتی این روز مخصوص کودکان می.باشد و مردم برای بچه.های خود اسباب.بازی می.خرند. پسربچه.ها به خرید (ماشون) ماشین اسباب.بازی و تفنگ علاقه زیادی نشان می.دهند و اکثر دختر بچه.ها اسباب بازی چهارشنبه آخر سال را “قولچاخ” یعنی عروسک می.خرند.
خانم.های خانه.دار هم به خرید “آینا” و “دراخ” (یعنی آیینه و شانه) و همچنین “سوپورگه” (یعنی جارو) می.پردازند و می.خواهند سال جدید را با آیینه و جارو و شانه جدید آغاز کنند.
خرید آجیل چهارشنبه سوری از دیگر بخش.های خرید سنتی این روز در تبریز می.باشد. شهر تبریز که به خاطر آجیل.های متنوع و مرغوبش شهره است، برای این روز سنتی نیز آجیل مخصوص را دارد.
«شال ساللاماق» یا «باجالئق» از جمله سنت.های قدیمی آذربایجانی.ها در چهارشنبه.ی آخر سال محسوب می.شود. برخی از جوانان و نوجوانان آذربایجانی با برداشتن شال یا توبره.ای در چهارشنبه سوری خود را برای اجرای این رسم قدیمی آماده می.کنند و اغلب با تاریکی هوا به خانه.ی دوست و آشنا و فامیل و حتی دیگران می.روند و شال خود را آویزان می.کنند؛ به طوریکه دیده نشوند.
در گذشته اکثر خانه.ها در سقف دریچه.ای برای تهویه داشتند و معمولا شال از آن قسمت آویزان می.شد؛ تا صاحبخانه هدیه.ای را در آن بپیچد. اما امروزه این رسم حالتی دیگر یافته است. برای مثال در را می.کوبند و وقتی صاحبخانه در را باز کرد بدون دیده شدن بخشی از شال را به داخل خانه در حالیکه.ی گوشه.ی شال را در دست دارند، در را به روی صاحب.خانه می.بندند و بعد از گرفتن هدیه شال را برداشته فرار می.کنند.
هدیه. گذاشته شده در داخل شال می.تواند چیزهای مختلفی باشد که از آن جمله می.توان به انواع شیرینی و آجیل چهارشنبه سوری و میوه و ... اشاره کرد.
در شب چهارشنبه گروهی از جوانان در کوچه.ها یا پشت.بام منازل خود مخصوصا در روستاها اقدام به افروختن آتش می.کنند و سپس از روی آن پریده و می.گویند
”اتیل باتیل چارشنبه
بختیم آچیل چارشنبه
باش آغدیم دیش آغدیم
بوردا قالسین
در همین شب گروهی از دختران دم بخت و آرزومند از روزنه بام.ها یا کنار پنجره.ها به فال گوش ایستاده و بعضی نیز بر سر چهار راه ها می.ایستند تا به صحبت.های عابرین گوش داده و نیت و حاجت خود را با توجه به گفته.های آن.ها تفسیر و تعبیر نمایند.
صبح روز چهارشنبه دم دمای طلوع آفتاب مردم شهرها و روستاها از بزرگ گرفته تا افراد کوچک، دسته دسته بر سر انهار و چشمه.سازها رفته و ضمن شادی و ترکاندن ترقه سه یا هفت بار از روی آب می.پرند و برای خود در سال جدید آرزوی سلامتی می.کنند.
وی ادامه داد: گروهی نیز با اعتقاد بر این که آب.ها هنگام تحویل سال از نو متولد می.شوند، کوزه.های کهنه خود را شکسته و کوزه.های تازه را با آب پر می.کنند تا بعدا در سال جدید به کنج اتاق.ها بپاشند یا در مشک بریزند یا چایی دم کنند و به این ترتیب ضمن دور کردن قضا و قدر الهی برای آنها در سال جدید مایه برکت باشد
و در پایان امید است که همه ی هم میهنان گرامی با برپاداشتن این جشن و جشنهای دیگر ایران زمین در راه کوشش برای دفاع و نگهداری از این آیین های کهن گام بردارند. باید گوشزد کرد که در این جشن کهن ایرانی ایجاد سر و سدا جایگاهی نداشته و ندارد!

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 285]