عصيان شرقي در ايران

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: عصيان شرقي در ايران

مقدمه:در اين مقاله تلاش شده تا يكي از زمينه‌هاي بسيار تاثيرگذار بر شعر نيمايوشيج، يعني مورد بررسي قرار گيرد. بي‌ترديد اگر روح نيما نيز مثل هزاران شاعر مقلد ديگر، فاقد بود، طوطي صفت آن چه را مي‌ديد و مي‌شنيد، تقليدش مي‌كرد. و در پايان با تكرار مضامين و انديشه‌هاي فسيل شده‌ گذشتگان، دفتر شعري سياه مي‌كرد و فوقش نام و يادي از او در فهرست شاعران ايران ثبت مي‌شد.

اما روح و نوجواني نيما عليه شعر سنتي خروشيد و فرياد نيما، همه ستون‌هاي دروني و بيروني شعر، چه قالب و محتوا، يا تخيل و عاطفه با موسيقي و صور خيال و ... همه را به لرزه افكند. ناگفته پيداست كه اين لرزه، برخاسته از امواج بنيان كن او بود. در اين مقاله كه به مناسبت سال گشت تولد نيما (21/8/87) تهيه شده است، به كنكاش جنبه‌هاي و تاثير مثبت اين خصلت دروني در كاميابي او در ايجاد تحول در شعر فارسي و پيدايش مي‌پردازيم.

عصيان شرقي

نيما يوشيج در شعر همانند صادق هدايت (در نثر) يك پديده است. پرشكوه‌ترين پديده شعر فارسي قرن چهاردهم شمسي. او شعر فارسي است كه پس از خاموشي اخگرهاي افروخته، و برباد رفتن جسد سوخته‌اش، فرزندان شعر او، از جاي جاي اين مرز و بوم پرگهر سرمي‌كشند. و از ناي هزار آوايش، نغمه‌ها برمي‌چينند. آري او يك پديده است. در پيدايش پديده‌ها، عوامل و زمينه‌هاي گوناگون و بسياري دخالت دارد. شعر فارسي، مثل ساير جنبه‌هاي ادبي با پشت سر نهادن فراز و نشيب‌هاي بسيار بعداز ظهور و افول ، به ويژه بعد از پيدايش انقلاب ارزشمند، تاريخي و سرنوشت‌ساز يك مسير تكاملي و رو به رشد جهاني شدن را طي مي‌كند. بذر اول بار در شعر برخي از شاعران مثل فتحعلي خان شيباني، ميرزا ابوالقاسم، قائم‌مقام فراهاني و تا حدي يغماي جندقي كاشته مي‌شود و از خون دل و انديشه شاعران دوره بيداري يا عصر مشروطيت آبياري ‌گشته، و جوانه زده،و سر از خاك سرخ ايران آن روز بيرون مي‌آورد.>

نهال نورس با وزش نسيم انقلاب‌هاي بيدار بخش جهاني مثل انقلاب كبير فرانسه، (1879ميلادي) و پشت سر نهادن انقلاب مشروطيت و جنگ جهاني اول و كودتاي سوم اسفند 1299ه- .ش رضاخان و دهها عامل ريز و درشت ديگر به درخت تناوري تبديل شد. اين شجره ادبي(عصيان شعر ايران) با ظهور نيما يوشيج به ثمر نشست. و فارسي زاده شد. از همين رو به قول يحيي آرين‌پور در كتاب (ص587): شعر را زادروز شعر نو فارسي دانسته‌اند.> در پيدايش نيما يوشيج و موفقيت او در رخنه كردن به بنيان‌هاي مستحكم شعر فارسي و طراحي تئوريك شعر نو و ارائه نمونه‌هاي زنده‌اي از آن ،عوامل و زمينه‌هاي بسيار زيادي دخيل بوده است. پاره‌اي از دلايل كاميابي نيما به خصوصيت ذاتي و شخصيتي او برمي‌گردد؛ مثل روحيه عصيانگري و كرنش ناپذيري در مقابل عقايد و انديشه‌ها و ساخت و بافت‌هاي شعري گذشتگان ،استعداد شاعري، طبع و قريحه لطيف، روح حساس، تخيل و قوه‌ خلاقه‌ قوي، اعتماد به نفس، مطالعه و تحقيق و تلاش‌هاي مداوم و عميق و عشق‌هاي رنگارنگ و چله نشيني‌هاي يك عمره‌اش و غيره. از ديگر فاكتورهاي تاثيرگذار بيروني هم مي‌توان به تاثيرپذيري او از ادبيات اروپايي به ويژه ادبيات فرانسه و آشنايي به زبان فرانسوي، تحولات و چالش‌هاي جهاني و داخلي از جمله مشروطيت و كودتاي رضاخان و همچنين راهيابي به محافل ادبي و گسترش نقد ادبي و غيره اشاره كرد. در اين مقاله به بررسي يكي از اين عوامل يعني تاثير مثبت روح عصيانگر نيما در كاميابي او خواهيم پرداخت. ‌

عصيانگري؛ خصلت ذاتي نيما

دريا تا آرام است، موجي از آن برنمي‌خيزد. نيما يوشيج به كردار درياي پرآشوب بود. در وجودش هميشه غوغايي وجود داشت كه در هر شرايط و محيط كاري و زندگي به ويژه شعر و شاعري‌اش موجي ايجاد مي‌كرد. اگر به درستي در زندگي او خيره شويم موج‌هاي اين عصيانگري را از همان آغاز زندگي تا پايان عمرش مي‌بينيم. خودش مي‌گويد: بي‌جهت نيست كه او تخلص را براي خود بر مي‌گزيند، چرا كه به معناي است. همچنين گفته‌اند كه نام يكي از اسپهبدان ،يعني خاندان‌هاي اصيل و سلحشور طبرستان قديم بوده است.3 در هر صورت خود واژه و معاني آن و حتي واژه (نام خانوادگي نيما) نوعي و سركشي و انتقاد و شورش را به ذهن انسان متبادر مي‌كند. شايد از همين‌رو باشد كه سيروس طاهباز در بررسي شعر و زندگي نيما، نام كتابش را نهاده است. نيما يوشيج، هميشه همچون آماده تيراندازي به بنيان‌هاي مستحكم شعر فارسي بود. ‌

به قول يحيي آرين‌پور: او بود و شهامت او در رخنه كردن در حصار ادبيات كهنسال ايران5> نيما متولد ماه آذر (قوس) است و به معناي است. شايد بتوان اين نكته را هم به عنوان يكي از وجوه تسميه و انتخاب واژه براي تخلص شعري علي اسفندياري قابل توجيه دانست. نيز به مفهوم و آيا نمي‌توان بين ماه تولد نيما و خصوصيات شخصيتي او، از حيث روانشناسي، رابطه‌اي پيدا كرد؟ از ديدگاه روانشناسي، متولدين آذرماه از نظر روانشناختي، انسان‌هايي آتشين‌مزاج، بي‌قرار، پرجوش و خروش، ساكت و منزوي و پراعتراض و تندخو و مقاوم‌اند. چنين افرادي اگر انرژي خود را معطوف به انجام كاري نمايند، معجزه مي‌كنند. و شگفتي و تحسين مي‌آفرينند9.

نيما گفته است: اين سخن نيما چقدر شبيه است به اين سخن فيلسوف معروف و شاعر آلماني كه گفته بود: آري نيما در ماه آتش (آذر) پا به عرصه وجود مي‌گذارد. در قرن آتش (دو جنگ پر از آتش و خون جهاني اول و دوم) زندگي مي‌كند. در سرماي دي ماه (جدي) نبضش از تپش، و چشمش از تابش مي‌ماند. ولي روح و انقلابي او چنان آتشي در كوره دلش افروخته بود كه هنوز هم كه هنوز است حرارت روحش گرمابخش دل و انديشه نوانديشان شعر و ادب ايران است. شرح دلش را بهتر است از زبان او بشنويم: او گرفتار شبي شده كه رنگش بالاتر از سياهي است: سياهي حاكم بر جهان، تيرگي حاكم بر ايران، ظلمت انديشه‌هاي اغلب شاعران سنتي و مقاومت‌ در برابر ايده‌هاي نوين نيما، شبح سياه حاصل از خواب مردم، خواب و آرامش را در چشمان تر او مي‌شكند و حاصل او از اين سفرها، خاري مي‌شود در جگر. اين است كه با كوره آتشين دل و چراغ فروزان انديشه‌هاي بكرش، عليه شب گرم، شب بي‌يال و دم و دراز مي‌كند. به آن اميد كه ديواري در سراي كوران بكشد: ‌

نيما خودش به روحيه خشن و خود اشاره مي‌كند:‌در [اداره] ماليه از زير دامن، كارد بسته، عبا به دوش انداخته، چكمه مي‌پوشيدم، با كلاه پوستي. من يك آدم خطرناك شناخته شده بودم. هر نوع كار مي‌كردم كه هيچ‌كس نمي‌كرد براي اينكه من در كوهستان و زندگي وحشي آن، طور ديگري تربيت شده بودم. پدرم خودش مرا دور از مردم و خشن‌بار آورده بود. چيزي كه مرا رام مي‌كرد... اين بود كه طبيعت من كاملا شاعر شده بود.14>در جاي ديگري مي‌گويد: در نامه‌اي به حسام‌زاده، احوالات شخصيتي خود را در آستارا چنين بيان مي‌كند: اين خصلت جزو صفات ذاتي او بود و در تمام دوران زندگي‌اش، از كودكي تا پيري و پايان حيات، او را وادار به درگيري با محيط بيروني و پيرامونيانش مي‌كرد. چه در مدرسه و دوران دانش‌آموزي و يا قبل از آن و يا در دوران معلمي و يا كار در اداره ماليه [دارايي] و چه در كار شعر و شاعري‌اش. خود نيما با اشاره به اين مساله مي‌گويد: و آتشين مزاجي، خصلتي بود كه نه تنها در نيما، بلكه ريشه در اجداد و گذشتگان او داشت. و به صورت ارث پدري به همه فرزندان ابراهيم نوري به ويژه نيما رسيده بود. نيما درباره اخلاق و منش پدرش مي‌گويد: وجود همين خصلت و انتقاد و اعتراض بود كه پدر و برادر نيما را به جرگه طرفداران ميرزا كوچك‌خان جنگلي رهنمون مي‌گردد: روحيه مردانه‌تري داشت و به قول خودش اصلا با خواهرانش دم خور نبوده19> انگار يكي از آرام‌بخش‌هاي دل ماجراجوي پدر نيما هم، بوده است:‌ و نيز بهره‌‌مند بود.20>

تاثير نيما در تولد

روح بزرگ، سركش، ماجراجو، بي‌تاب و قرار و نيما براي ادبيات، به ويژه شعر فارسي، خوش بخشيد. خداي رحمت كند ، آن معلم دلسوز را كه روح متعالي، تراوش‌گر، وحشي و عصيانگر نيما را به خط شعر و شاعري هدايت كرد تا ادبيات ما ني در حيطه شعر، رنگ جهاني به خود بگيرد. قيصر امين‌پور مي‌گويد:

بنابر اين نيما با اين روحيه سركش و طغيانگر، به ستيز با شعر هزارساله ما مي‌رود: نيما خودش گفته بود:
در حقيقت من اين گونه به سر برده‌ام.23 > بنابر اين شعر سر كش نيما يوشيج با همه جنبه‌هاي وجودي‌اش، چه قالب، زبان، تخيل، موسيقي، درون‌مايه و... برخاسته از روح سركش و دل آزادپرور و آزادي خواه او بود: از اين رو نيما خواهان انقلاب ادبي همه جانبه مي‌شود:

موضوع تنها كافي نيست. و نه اين كافي است كه مضموني را بسط داده به طرز تازه‌اي بيان كنيم. و نه اين كافي است كه با پس و پيش كردن قافيه و افزايش و كاهش مصراع‌ها يا وسايل ديگر دست به فرم تازه زده باشيم. عمده اين است كه طرز كار عوض شود. و آن مدل وصفي و روايي را... به شعر بدهيم.25> مهدي اخوان ثالث، با اشاره به تحولاتي كه نيما در شعر فارسي ايجاد كرد مي‌گويد:

اين روحيات ويژه‌ي نيما، او را به عدم كرنش و تقليد صرف در مقابل پيشينيان واداشت: خود نيما در زمينه سنت‌شكني و عدم تقليد از فكر و انديشه‌ي ساخته و پرداخته‌ي گذشتگان مي‌گويد: خلاصه، يكي از دلايل موفقيت نيمايوشيج در ايجاد تحولات همه‌جانبه در ايجاد شعر هزارساله‌ي كلاسيك ايران، و ايجاد تئوريك و عملي و كسب عنوان داشتن همين روحيه بود كه طبيعت ذاتي و محيط زندگي، به او ارزاني داشته بود. وقتي اين روح عصيانگر در سايه‌ي تشويق ، آن معلم دلسوز نيما در مدرسه به خط شعر و شاعري هدايت شد، گل كرد. اگر روح و هدايت شده‌ي نيما را نداشتيم، خبري از امروز نبود و يا ايجاد و تحقق آن با تئوري‌هاي ديگ به تعويق مي‌افتاد. بعد از نيما ديگر جريان‌هاي شعر نو فارسي مثل شعر سپيد، موج نو، شعر حجم، شعر چريكي و غيره همه به گونه‌اي متاثر از شعر هستند. بنابراين، 29 همه‌ي اين آشوب‌ها و تحولاتي كه او در شعر فارسي و در روح و انديشه شاعران هم دوره خود يا بعد از خود ايجاد كرد بدون وجود موج‌هاي عصيانگر روحي و جسارت دروني‌اش امكان تحقق نداشت، بنابر اين يكي از دلايل كاميابي نيما، در ايجاد داشتن او بود.

*‌ پي‌نوشت:‌

1‌- طاهباز، سيروس، كماندار بزرگ كوهساران، ص .212

2- گفته‌اند ظاهرا تخلص به اعتبار ناحيه در مازندران اخذ شده است. همچنين گفته‌اند كه ابوالحسن صبا، هميشه، نيما را صدا مي‌كرد. زيرا مقلوب كلمه است. گويا قبلا به اسفندياري معروف بوده است و مقلوب كلمه را كه است، به عنوان تخلص براي خود انتخاب كرده بود (آرين‌پور، يحيي، از نيما تا روزگار ما، جلد 3، ص 579)

3- يا حقي، محمدجعفر، جويبار لحظه‌ها، ص .39

4- واژه‌ علاوه بر اشاره به جد اعلاي نيما، يعني اسفنديار بن جمال‌الدين (منصوب به دودماني كه در تمام دوره‌هاي اسلامي بر حوالي نور و لاريجان حكومت داشتند)، ناخودآگاه، نام پهلوان رويين تن شاهنامه فردوسي، جنگ و عصيان او عليه كهنه‌پرستي و ترويج آيين‌نو و دين بهي را به ذهن متبادر مي‌كند. علي اسفندياري نيز به نبرد، با رستم‌هاي عرصه شعر سنتي فارسي پرداخت و بهمن‌هاي شعرش، ستون‌هاي استوار هزار ساله شعر فارسي را به لرزه انداخت.

5 - آرين‌پور، يحيي، از نيما تا روز گار ما، ص .601

6- قوس: 1- كمان، 2- صورت نهم از دوازده برج فلكي، 3- ماه نهم از دوازده برج شمسي (معين، محمد، فرهنگ فارسي، ج 2، ص 2746).

7- آذر: 1- آتش، نار، 2- ماه نهم از سال شمسي، 3- روز نهم از هر ماه شمسي (همان منبع، ج 1، ص 37). همچنين به معني ايزد نگهبان آتش نزد ايرانيان باستان كه روز نهم هر ماه شمسي و ماه نهم هر سال شمسي با نام اوست (همان منبع، ج5، ص 13).

8 - فعالي، محمد، آفتاب و سايه‌ها، ص .357

9- براي كسب اطلاعات بيشتر در اين زمينه (تاثير ستارگان و صور فلكي بر تكوين شخصيت انسان)، رجوع كنيد به: الف) دوناتيلور، قدرت شفابخشي سياره شما، ترجمه سيمين فلاح، تهران، ليوسا، 1384، ب) شيلاگديس، ستاره‌شناسي، ترجمه شكوه عبداللهي، تهران، هدايت الاهي، 1379، ج) نورول، ستاره‌شناسي و موقعيت در ازدواج، ترجمه شهين شكيبا، تهران، آويژه، .1380‌

10‌- من شاعر مردمي دگر هستم // وزبين همه دگر دگرسانم من آتش جسته از تن قرنم // بيرون شده از دل كهستانم. (به نقل از: آرين‌پور، يحيي، از نيما تا روزگار ما، ص 579).

11- نيچه‌، بزرگان انديشه (1)، ص .5

12- طاهباز، سيروس، مجموعه‌ كامل اشعار نيما يوشيج، ص .736

13- همان منبع، ص .736

14- طاهباز، سيروس، كماندار بزرگ كوهساران، ص .40

15- همان منبع، ص .192

16- همان منبع، صص 69،.70

17- آرين‌پور، يحيي، از نيما تا روزگار ما، ج 3، ص .581

18- همان منبع، ص .579

19- خبرگزاري فارس، 26/9/2008، نيما (علي اسفندياري) آغازگر شعر نو ايران،20‌- همان سايت.

.41HTTP: // Tabarestan

blogfa. Com ‌/8038. aspx

21- آشوري، داريوش، شعر و انديشه، ص .115

22- همان منبع.

23- آرين‌پور، يحيي، از نيما تا روزگار ما، ج 3، ص .601

24- آشوري، داريوش، شعر و انديشه، .129

25- حرف‌هاي همسايه، 1332 (به نقل از: آرين‌پور، يحيي، از نيما تا روزگار ما، ص 619).

26- اخوان ثالث، مهدي، بدايع و بدعت‌ها، ج اول، ص .38

27- حسن لي، كاووس، گونه‌هاي نوآوري در شعر معاصر ايران، ص .33

28- طاهباز، سيروس كماندار بزرگ كوهساران، ص .199

29- آرين‌پور، يحيي، از نيما تا روزگار ما، ص .601

‌*‌ منابع:

1- آرين‌پور، يحيي، از نيما تا روزگار ما، تهران، انتشارات زوار، چ چهارم، 1382، ج.3

2- آشوري، داريوش، شعر و انديشه، تهران، نشر مركز، چ اول (ويرايش دوم)، .1377

3- اخوان ثالث، مهدي، بدايع و بدعت‌ها و عطا و لقاي نيما يوشيج، نشر بزرگمهر، چ دوم، 1369، ج .1

4- حسن لي، كاووس، گونه‌هاي نوآوري در شعر معاصر ايران، تهران، نشر ثالث، چ2، .1386

5 - طاهباز، سيروس، كماندار بزرگ كوهساران، تهران، نشر ثالث، چ2، .1387‌

6‌- طاهباز، سيروس، مجموعه كامل اشعار نيما يوشيج، تهران، انتشارات نگاه، چ هشتم، .1386

7- فعالي، محمدتقي، آفتاب و سايه‌ها، ناشر نجم‌الهدي، تهران، چاپ اول، .1386

8 - معين، محمد، فرهنگ فارسي، تهران، انتشارات اميركبير، چ هشتم، 1371، ج 2 و .5

9- نيچه، بزرگان انديشه (1)، گردآوري و برگردان، علي عبداللهي، تهران، نشر مشكي، چ2، .1385

10- نيما يوشيج، حرف‌هاي همسايه، تهران، انتشارات دنيا، چ5، .1383

11- يا حقي، محمد جعفر، جويبار لحظه ها (ادبيات فارسي نظم و نثر)، تهران نشر جام، چ5، .1382

12- خبرگزاري فارس، 26/9/2008، نيما (علي اسفندياري) آغازگر شعر نو ايران.

.41HTTP: // Tabarestan

blogfa. Com ‌/8038. aspx

پنجشنبه 30 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 76]