بيات زند (بيات ترك)

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: بيات زند (بيات ترك)

همانطور كه در شرح و معرفي دستگاه شور و گوشه‌هاي آن عنوان شد، يكي از آوازهاي مشتق از اين دستگاه «بيات زند» است كه همانند آواز افشاري، ضمن استقلال گام، فرودهاي نهايي در درآمدهاي خودشان انجام مي‌شود. اما در مورد وجه تسميه آن ابتدا بايد در مورد كلمه «بيات» توضيحاتي عنوان شود.

فرصت‌الدوله شيرازي در «بحورالالحان» در مورد واژة بيات نوشته است: «بيات واژه‌اي است تركي و نام قبيله‌اي از قبايل غز (تركمن)، مي‌گويند مقام بيات يا بياتي در موسيقي ايراني و تركي مقتبس از آهنگ‌هاي اين قبيله است. بياتي خواندن، به معناي خواندن دوبيتي‌هاي عاشقانه كه در موسيقي تركي هنوز هم مرسوم است.» تعابير ديگري نيز از كلمه بيات مطرح شده ولي آنچه بين عموم موسيقيدانان پذيرفته شده است بيات به معناي آواز بوده و به دليل تنوع قومي ـ طايفه‌اي در ايران در رديف‌ها با اين واژه زياد مواجه مي‌شويم (مانند بيات اصفهان، بيات شيراز، بيات عجم، بيات راجع و...)؛ ولي در مورد كلمة زند به غير از آن طايفه معروف الوار كه سلسله زنديه ملقّب از آن است، نام چند محل از نواحي ايران نيز هست.

با توجه به توضيحات بالا شايد بتوان گفت كه بيات زند به معناي شعرهاي عاشقانه‌اي است كه توسط آن طايفه (زند) خوانده مي‌شده است، ولي از آنجا كه به اين مايه آوازي، «بيات ترك» نيز گفته مي‌شود، نوعي از حالات موسيقي تركي را در اذهان پديد مي‌آورد كه به هيچ وجه اينچنين نيست. زيرا با گوش سپردن به اين آواز هيچ حالت تركي در آن شنيده نمي‌شود و به درستي مشخص نيست چرا اين آواز با اين نام عنوان شده است.

به هرحال بيات زند (يا بيات ترك) آوازي روحبخش و دلنواز است كه اگر با شعري مناسب همراه شود سبب وجد و انبساط روح و روان درشنونده مي‌شود.

اجراي بيات زند مانند حركت بر روي ريسمان است؛ زيرا همان‌طور كه شاد و طرب‌انگيز است، اگر با وسواس و تجربه عمل نشود تأثير خسته‌كننده‌اي را در شنونده ايجاد مي‌كند كه البته اين مسأله در نواختن ساز بيشتر مشهود است.

نت شاهد بيات زند بر روي درجه سوم گام شور1 و از لحاظ ملودي و فواصل گام اين آواز به دستگاه ماهور بسيار نزديك بوده، ولي درجه هفتم گام (به دليل كُرُن بودن)2 گام بيات زند را از گام دستگاه ماهور متمايز مي‌كند.

گوشه‌هاي معروفي كه در بيات زند اجرا مي‌شود عبارتند از: درآمد، مهدي ضرابي، دوگاه، روح‌الارواح، قطار، شهابي، مهرباني، جامه‌دران، اميري، فيلي، شكسته، مثنوي و...

«درآمد» مؤيد شناسنامه هر دستگاه يا هر مايه آوازي است كه با شنيدن آن بلافاصله گام مربوطه مشخص مي‌شود. درآمد را گاه به دو يا سه نمونه نيز روايت كرده‌اند. «محوري ضرابي» حالت خاصي از ملودي در پردة درآمد را گويندكه به احتمال منتسب به شخصي با همين نام است. «دوگاه» نام يكي از مقام‌هاي قديمي موسيقي ايران بوده و به غيز از آن چون قدما به دليل اشكالات فني و به‌خصوص تكنيكي در پرده‌بندي‌سازها، قادر به استفاده از پوزيسيونهاي مختلف نبودند، يك نت را به عنوان پايه در نظر گرفته و براساس آن نت اوليه گامي را مي‌بستند كه زيربناي همه گام‌ها واقع مي‌شده و درجات آن گام را به ترتيب «گاه‌ها» به خود اختصاص مي‌داده‌اند، به‌طوري كه درجه اول آن گام را پگاه (جايگاه ماهور كنوني)، درجه دوم آن گام را دوگاه (جايگاه شور كنوني)، درجه سوم آن گام را سه‌گاه، درجه چهارم آن گام را چهارگاه و درجه پنجم آن گام را پنجگاه ناميده (كه در حال حاضر سه‌گاه، چهارگاه و پنج‌گاه در رديف كنوني موسيقي موجودند). اكنون اين تقسيم‌بندي به دليل تغييراتي كه در طبقه‌بندي و اصول زيربنايي موسيقي رديف دستگاهي رخ داد، تغيير يافته است.به هرحال دوگاه را در حال حاضر گوشه‌اي در بيات ترك مي‌دانند. «روح‌الارواح» وزن و حالتي از ملودي كه بر وزن اشهد ان‌ لااله‌الاالله بوده و در آواز ابوعطا، بيات زند و در پردة گوشه‌ رضوي دستگاه شور نيز قابل اجراست.

* پي‌نوشت:

1ـ دستگاه شور، ويژه‌نامه ادب و هنر شماره 21، مورخه 17/5/87

2ـ ربع پرده خاص موسيقي ايراني است و سُري (يك ربع پرده بالا) و كُرُن (يك ربع پرده پايين) نشانگر آن است.

پنجشنبه 30 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 160]