" عوامل پيدايش مدعيان دروغين مهدويّت

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: چکيده
انديشه مهدويت، در راه رسيدن به مقصود، ممكن است در درياي پرتلاطم حوادث، با موانعي روبه رو شود. شرط رسيدن به ساحل نجات در درجه اول، تقويت نيروي محرك اين گفتمان و در درجه دوم، شناخت و رفع موانع احتمالي است.
«متمهدان» و «مدعيان دروغين»، مفهوم و انگاره.اي هستند كه تأمل در آن.ها، براي همگان پر جاذبه است. عده.اي دوست دارند بدانند چرا در طول تاريخ، و در حوزة مهدويت، با چنين ادعاهايي رو.به.رو هستيم؟
با رخ.نمايي اين.گونه پرسش.ها و پرسش.هاي ديگر، موضوع مورد بحث، اهميت ويژه.اي يافته است؛ اما مهم، روشمند كردن پژوهش در اين زمينه است. تحليل پيامدها، آثار و خاستگاه.هاي مدعيان دروغين، در گرو شناخت دقيق عوامل پيدايش آنان است.
نگارنده در اين مقاله، علل زمينه ساز، علل تسهيل كننده و علل شتاب زاي پيدايش مدعيان دروغين و گرايش مردم به آنان را نقد و بررسي مي.كند.
كليد واژه ها: متمهدان، مدعيان دروغين، بابيت، بهائيت، شيخيه، استعمار، نجات باوري.
پيش در آمد
شناخت و بازشناخت انديشه مهدويت، شناخت و بازشناخت بزرگ.ترين جريان معرفتي و معنويتي در طول تاريخ است. بازكاوي و بازپژوهي اين جريان، يك ضرورت عيني است؛ تا جرياني كه براي ناب سازي معرفت ديني و بازسازي و نوسازي فرهنگي، معنوي و اجتماعي اتفاق مي.افتد، پيوسته زلال و اصيل بماند و مانند هميشه، الهام بخش همة آزادي خواهان جهان باقي بماند.
نيرومندي انديشه مهدويت در جايگاه يك اصل مبتني بر سنت.هاي ريشه.دار اسلامي، و يأس از الگوهاي دروغين رايج، موجب گرايش روزافزون حقيقت.طلبان به انديشه مهدويت شده است.
شناخت آفات نظري و عملي و آسيب.هاي ذهني و عيني انديشه مهدويت، امري پسنديده و لازم است. در عين حال، شناخت و تحليل ريشه.ها و علل پيدايش و رشد مدعيان مهدويت، يك ضرورت «عقلاني» است؛ تا با نابود كردن «علل»، معلول.ها نيز از بين رفته و با ادعاهاي پيدا و پنهان در حال وقوع نيز مبارزه شود.
به ديگر سخن، با شناخت علل و ريشه.هاي انحراف مدعيان دروغين، مي.توان از آفات دروني و بيروني و آسيب.هاي تدريجي نيز جلوگيري كرد؛ يعني در مقام «رفع» يا پيشگيري برآمد.
انحراف زدايي از آموزه اصيل مهدويت و زنده نگه داشتن آن، يك ضرورت اجتناب ناپذير است؛ به ويژه اگر دست.هاي پيدا و پنهان دوستان ناآگاه و دشمن آگاه و مغرض را در انحراف آفريني «مهدويت» در طول تاريخ بشناسيم.
ضرورت بحث از عوامل پيدايش مدعيان دروغين
در بحث از يك موضوع، گاهي آن را تشريح مي.كنند و علت.يابي. كار اول را «توصيف»، (1) وقايع.نگاري و تشريح وضع موجود، و عمل دوم را «تبيين» (2) و يافتن چرايي آن مي.نامند. بحث اول، به هست.ها مي.پردازد و بحث دوم به چرايي و علت «هست.ها» (شفيعي.فر، 1377: ج3، ص288).
اين دو مسأله در بحث از مدعيان دروغين نيز صدق مي.كند و از دو منظر مي.توان به مدعيان دروغين نگريست؛ يكي پرداختن به سير حوادث و وقايع نگاري و فرايند زندگي مدعيان و ديگري جست و جوي علت يا علل آن. ديدگاه اول، به تاريخ مدعيان دروغين مي.انجامد و مجموعه.اي از وقايع است كه از داده.هاي آن، هيچ گاه سخن نمي.گويد؛ بلكه مي.بايست تعبير و تفسير شوند. ديدگاه دوم به نظريه پردازي در مسأله منجر مي.شود و با كمك آن مي.توان تصويري روشن و جامع از موضوع ارائه داد.
تصور ما از عوامل و علل پيدايش متمهديان، نقش مهمي در انتخاب ابزارها، شيوه.ها و روش.هاي مبارزه با آنان دارد. تفكر و انديشه مهدويت در اوضاع و مقاطع مختلف، گاهي دچار آسيب يا آفت مي.شود. احياگر در عرصه احياي دين با دو تشخيص بسيار مهم روبه.رو مي.شود: تشخيص درد و تشخيص درمان. اگر حقيقت ياب، درد انديشه خود را در نيابد و سرّ رنجوري آن را كشف نكند و دچار خطا شود، از اساس، ره به خطا برده است، و اگر درد دين را به نيكي دريابد، گامي ديگر براي توفيق در پيش روي دارد و آن، حسن درمان است. آسيب شناسي كمك مي.كند شخص، اين گونه موانع و آفات را بهتر بشناسد و در راه اصلاح آن.ها بكوشد يا از آن.ها پيش.گيري كند.
در بحث مهدويت نيز تا چرايي و چگونگي پيدايش مدعيان به خوبي تحليل نشود، نمي.توان تصويري روشن و جامع از آن ارائه داد؛ پس اگر ريشه.ها و علل پيدايش مدعيان دروغين را همراه اهداف و انگيزه.ها شناختيم، راه تحريف، كژانديشي و عوام.گرايي دربارة چنان واقعه عظيم و مكتب.سازي بسته خواهد شد.
قابل ذكر است كه تقسيم عوامل و تفكيك آن.ها در اين مقاله، براي سهولت بيشتر در گزارش و تحليل و بررسي آن.ها است وگرنه، واقعيت از تعامل و هم آوايي چند زمينه و بستر در يك مدعي خبر مي.دهد. علل و عواملي كه اين جا بررسي مي.شوند، داراي حصر عقلي نيستند و فقط حاصل كاوش نويسنده در منابع است.
عوامل متعددي در پيدايش مدعيان موثرند كه آن.ها را به سه دسته تقسيم مي.كنيم:
1. عوامل زمينه ساز (محرك): مجموعه عواملي ريشه.اي كه در زمينه سازي و بسترسازي پيدايش مدعيان، نقش داشته است.
2. عوامل تسهيل كننده: عواملي كه سبب آسان.تر شدن طرح ادعاهاي دروغين يا گرايش مردم به چنين ادعاهايي است.
3. عوامل شتاب زا (كاتاليزور): عواملي كه روند رو به جلوي ادعاهاي دروغين و گرايش مردم به آن را سرعت بيشتر مي.بخشد. در ادامه به شرح و تبيين اين عوامل مي.پردازيم:
عوامل زمينه ساز
1. نجات باوري مهدوي
آنچه به ماهيت شور انگيز و انقلابي امامت در تشيع مي.افزايد، اصل مهدويت است. انتظار فرج و اميد به ظهور امام غايب، اميدواري شيعه را براي پيروزي نهايي بر ظلم و ستم و سامان يافتن جهان مي.فهماند. همين پيوند معنادار بين ظهور امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف و تشكيل حكومت حق، بهانة برخي «فعاليت.هاي تندروانه» مي.شود.
شيعيان در هر دوره.اي انتظار داشتند منجي رهايي.بخش به نام «قائم» قيام كند و آنان را از آزارها و فشارهاي سياسي روزگار برهاند. درست است كه در پس پرده برخي از ادعاها، اغراض شخصي و مادي و بهره برداري.هاي سياسي وجود داشت؛ اما بيش از همه، اين موج شديد مهدي خواهي و نجات طلبي بود كه موجب تطبيق ناآگاهانه و عموماً غير مغرضانه مهدي موعود بر امامان شيعه يا افراد ديگري از خاندان پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم مي.شد.
با عنايت به چنين انتظاري، پس از درگذشتن هر امام، رحلت او در باور دسته.اي از افراد نمي.گنجيد؛ چرا كه قائم، بايد پيش از مرگ خود، بساط ستم را بر مي.چيد و با پر كردن زمين از عدل و داد، رسالتش را به اتمام مي.رساند؛ از اين روي، اين دسته يا به انكار درگذشت امام معتقد مي.شدند يا حداقل انتظار آن.ها اين بود كه امام، بعد از رحلتش دوباره به زمين برگردد و وظيفه خود را تمام كند.
مرحوم آيت الله حاج شيخ حسين لنكراني رحمت الله عليه دربارة گرايش مردم به علي محمد باب مي.گويد:
اين باور تحرك بخش اسلامي و شيعي مهدويت بود كه (البته با خطاي تشخيص مصداق)، و صحنه گرداني بازيگران سياسي، غوغاي بابيت را در ايران اسلام و شيعه برانگيخت و جمعي از شيعيان (ساده لوح) را حول پرچم كسي گرد آورد كه مدعي باب امام عصر بود و با نداي «يا صاحب.الزمان» به تهورهاي بعضاً كم نظير و شگفت انگيز در برابر قواي حكومت وا داشت (كوچك.زاده، 1378: ص85).
آفريقا را فراموش نكنيم؛ سرزميني كه از زمان راه.يابي اسلام به آن، منطقه.اي پر استعداد در پذيرش مفاهيم موعودباوري و مهدويت بوده است. اين پديده، معلول ستم خلفاي اموي و عباسي در صدر اسلام و ظلم مستعمران در سده.هاي اخير است.
تثبيت مفهوم مهدويت با رويكرد نجات بخشي، زمينه مؤثري در ايجاد جريانات ديني و سياسي در آفريقا بوده است. ظلم و ستم موجود و محروميت شديد مردم آفريقا، «مهدويت» را در آن سرزمين، قوت مي.بخشد. اگر سرزمين آفريقا را زادگاه «مدعيان مهدويت» بدانيم، راه دوري نرفته.ايم. اين امر، با توجه به زمينه.هاي رواني و اجتماعي ناشي از وجود بي.عدالتي و تبعيض در آفريقا سبب شد مهدي سوداني بيشترين بهره را از آموزه مهدويت ببرد.
سودان تا اوايل دهه هشتاد قرن نوزدهم ميلادي از ناحيه سه گروه تحت ستم بود: استعمارگران انگليسي، حكام و مأموران ترك و مصري و اشراف و ملّاكان و تجار بزرگ محلي و منطقه اي (موثقي، 1374: ص224). اين فشارها و ظلم.ها به تدريج اعتراضات گسترده.اي را همراه داشت. البته مهم.ترين مسأله مورد اعتراض، هجوم و حضور بيگانگان و اروپاييان بود. توده.هاي مردم محروم و مسلمانِ اقوام بربر، هسته مركزي جنبش اصلاحي و ضد استعماري را آغاز كردند. رهبري اين جنبش گسترده كه از سال 1881م آغاز شد، كسي نبود جز محمد احمد بن عبدالله (1843-1885م) معروف به مهدي سوداني (هالت ـ ام ـ دبليو، 1366: ص92).
مؤلف كتاب مسلمانان آفريقا مي.نويسد: «ظهور مهدي در بخش آفريقاي شمالي يك پديده خاص است» (كوك، 1373: ص70).
2. جهل و ناداني مردم
دين، بسياري اوقات، آماج بهره.برداري.هاي نادرست قرار مي.گيرد. مردم، با عشق و احساس، بر گرد دين حلقه مي.زنند و اگر از آموزه.هاي آن به درستي آگاهي نداشته باشند، در دام شيادان گرفتار خواهند شد.
ناآگاهي.هاي مردم ايران در زمان قاجاريه، يكي از مهم.ترين علل گرايش عده.اي به سيد علي محمدباب بود. مرحوم آيت الله حاج شيخ حسين لنكراني رحمت الله عليه بر اين باور است:
بابيان فداكار و جان فشان اوليه كه در قيام.هاي خوني زمان باب شركت داشتند و خود را به آب و آتش مي.زدند، بابي و بهايي (به معنايي كه امروزه از اين كلمات مراد مي.كنيم) نبودند؛ بلكه شيعياني ساده لوح و ره گم كرده بودند كه در تشخيص «مصداق» به خطا رفته، به عشق هواداري از صاحب الزمان و قائم موعود، اسير مشتي بازيگران سياسي شده بودند (عبداللهي، 1371: ص72).
علت اصلي تأثيرگذاري و رشد مدعيان دروغين مهدويت، جهل مردم است. بدون ترديد، مي.توان ناداني را عامل اصلي همه انحرافات در تاريخ اسلام دانست. بسياري از افرادي كه در دام چنين مدعياني گرفتار مي.شوند، در حقيقت جويندگان آب هستند؛ اما چون آب واقعي را نديده و نشناخته.اند، به دنبال سراب راه افتاده.اند.
3. نابساماني.هاي اجتماعي و اقتصادي
اميرالمؤمنين عليه السلام دربارة فقر در كارايي ذهن مي.فرمايد: الفقر يُخرِسُ الفطن عَن حجتِهِ (سيد رضي، بي.تا: ح3)؛ تهيدستي، مرد زيرك را در برهان كند مي.سازد.
آيا با چنين دل مشغولي.اي مي.توان از چنين شخصي انتظار داشت در زندگي روزمره خود، سهم لازم دينداري را بپردازد و خود را برابر انديشه و نظرهاي التقاطي حفظ كند. شايد راز آن كه گفته شد فقر زمينه ساز كفر است (كليني، 1405: ج2، ص307)، همين نكته باشد.
تأملي در قيام فاطميان كه با ادعاهاي مهدويت «عبيدالله المهدي» همراه بود و همچنين قيام و ادعاي مهدويت «مهدي سوداني» در شمال آفريقا ما را به اين نكته رهنمون مي.سازد كه نابساماني.هاي اجتماعي و اقتصادي و فقر شديد مردم، بستر مناسبي براي طرح اين گونه ادعاها و گرايش شديد مردم فراهم مي.ساخت. در اواخر قرن سوم و هم زمان با قيام فاطميان، مغرب و افريقيه از نظر اقتصادي از وضعيت مطلوبي برخوردار نبودند. و اين بحران.هاي اقتصادي، جامعه افريقيه و مغرب را دستخوش تغيير كرد (چلونگر، 1381: 221).
اوضاع نابسامان نظام سياسي، اقتصادي و اجتماعي ايران در دوران قاجار نيز بستر اجتماعي مناسبي براي ظهور بابيه را فراهم ساخت. اين اوضاع، در يك نگرش كلي عبارت بود از:
الف. انحطاط نظام سياسي ايران؛
ب. فساد زايد الوصف حكومت و نخبگان سياسي؛
ج. رقابت استعمار براي كسب منافع ملي مردم ايران؛
ه.. اعطاي امتيازات گوناگون به بيگانگان و غارت ذخايرملي؛
و. فقر عمومي و بي.سوادي گسترده (كاتوزيان، 1373: ص76).
پی نوشت ها :
1.Discription
2. Expanation

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 288]