رواج كتابخانه هاي وقفي در فرهنگ و تمدن ايران

واضح آرشیو وب فارسی:خراسان: رواج كتابخانه هاي وقفي در فرهنگ و تمدن ايران
در ادوار گذشته كه دولت ها كمتر مانند امروز خود را متكفل تعليم و تربيت جامعه مي دانستند و در مسائل فرهنگي به معناي عام آن نقش تاثيرگذاري نداشتند، وقف به عنوان يك منبع مهم اقتصادي كه ريشه در آموزه هاي ديني داشت، خلا حضور دولت ها را در اين عرصه پر مي كرد و تعليم و تربيت و ترويج كتاب و كتابخانه، يكي از كاركردهاي اصلي وقف به شمار مي رود. اين امر از آن روي بود كه فراگيري علم به عنوان يك فريضه براي همه مسلمانان انگيزه بالايي براي كتابت و جمع آوري كتاب محسوب مي شد. البته حاكمان نيز گاه مكان هايي براي ترويج علم و دانش تاسيس مي كردندكه «بيت الحكمه» يكي از مهم ترين اين مراكز، محسوب مي شود اين مركز در زمان مامون تاسيس شد و دسترسي مردم به كتاب هاي ملل ديگر را هموار كرد و كار ترجمه را سامان داد. اما بدون شك بيش ترين سهم در امر كتاب از آن مردم بود كه با تاسيس دارالعلم ها و ايجاد كتابخانه ها و وقف كردن املاك براي اين مراكز، زمينه گسترش علم و دانش را فراهم آوردند.

چنان كه از اوايل سده چهارم هجري نهادهاي علمي ديگري با عنوان دارالعلم به وجود آمد. از جمله قديمي ترين دارالعلم ها، دارالعلم ابوالقاسم جعفربن محمد موصلي(٣٢٤ ه.ق) از اديبان و فقيهان بنام شافعي در موصل است. اين فقيه موقوفات متعددي به اين دارالعلم اختصاص داد كه هر دانشجويي مي توانست با استفاده از نوشت افزار و كمك هزينه نقدي در آن جا مقيم شود و از امكانات آن استفاده كند. از اين تاريخ به بعد كتابخانه هاي وقفي در كشورهاي اسلامي رواج فراوان يافت، به گونه اي كه كمتر شهري يافت مي شد كه خالي از كتابخانه هاي وقفي باشد.ياقوت حموي درباره گنجينه هاي كتب وقفي يكي از شهرهايي كه از آن بازديد كرده(مرو شاهجان) چنين مي نويسد:دسترسي به كتب آن ها آسان بود و اقامت گاه من هيچ گاه از حدود ٢٠٠ جلد از اين كتب كه بيش تر آن ها را بدون سپردن وثيقه دريافت كرده بودم، خالي نبود. از قرن چهارم به بعد كمتر شهري يافت مي شد كه كتابخانه هاي وقفي نداشته باشد تعداد اين كتابخانه ها در اندلس به حدي رسيده بود كه ابوحيان نحوي بر خريدار كتاب عيب مي گرفت و مي گفت: خداوند به تو عقل معاش بدهد چرا كتاب مي خري؟! من هر كتابي را مي خواهم از كتابخانه وقفي به امانت مي گيرم.علاوه بر نظاميه ها، دارالعلم و كتابخانه هاي بزرگ و متعددي در كشورهاي اسلامي از محل اوقاف به وجود آمده بود كه همه وظيفه نشر و گسترش علوم را به عهده داشتند. همين فرهنگ حسنه موجب پيدايش مدرسه هاي عظيم و كتابخانه هاي غني و مساجد و حسينيه ها در ممالك اسلامي شد. ابن سينا كه از كتابخانه بزرگ سامانيان، در بخارا، به هنگام فرمانروايي نوح بن منصور متوفي ٣٨٧ ه.ق بهره گرفته است، چنين گزارش مي دهد: به سرايي درآمدم كه اتاق هاي بسيار داشت، در هر اتاقي جعبه هايي از كتاب... در يك اتاق كتاب هاي تازه و شعر وجود داشتند و در ديگر اتاق كتاب هاي فقهي و بدين سان در هر اتاقي كتاب هايي در يكي از رشته هاي علمي قرار داشت.

كتابخانه هاي وقفي در ايران
در ايران كتابخانه هاي وقفي از قرن چهارم و پنجم هجري شكل مي يابد، كه مي توان از كتابخانه هاي وقفي مسجد جامع نيشابور، مسجد جامع ساوه، مسجد جامع ميافارقين، مسجد جامع اصفهان، مسجد عقيل نيشابور، مسجد جامع گواشير(كرمان)، مسجد جامع مرو( عزيزيه- كماليه)، مسجد جامع تبريز، مسجد ظهيريه تبريز، مسجد سپه سالار قديم، مسجد اقصي (تهران)، مسجد دروازه دولت(تهران)، مسجد اعظم قم، مسجد مروي، مسجد جامع يزد( كتابخانه وزيري)، مسجد صادقيه رشت نام برد.در اين ميان كتابخانه وقفي مسجد جامع نيشابور از همه قديمي تر است. ياقوت حموي گزارشي درباره اين كتابخانه بدين شرح مي نويسد: در مدرسه بيهقيه نيشابور كه تاريخ تاسيس آن تقريبا به قرن چهارم هجري باز مي گردد، و ويژه علم حديث بود، يك كتابخانه وقفي وجود داشت و احمدبن عبدالملك ابوصالح موذن نيشابوري(٣٨٨-٤٧٠ ه.ق) در آن كار مي كرد. او مسئول حفظ و نگهداري از كتاب هاي حديثي گردآمده در گنجينه كتبي بود كه ميراث استادان بزرگ بود و بر علماي حديث وقف شده بود. او موقوفات محدثان را از قبيل مركب و كاغذ و غيره در اختيار داشت و آن ها را ميان آنان توزيع و به آنان مي رساند.مشهورترين مدارس وقفي مربوط به قرن پنجم هجري مدارس(نظاميه) خواجه نظام الملك است نظاميه هاي نيشابور، بغداد، اصفهان، آمل، طبرستان، بلخ، بصره، هرات داراي موقوفات متعددي بودند كه درآمد آن ها صرف مخارج نظاميه ها مي شد علاوه بر آن دارالعلم ها و كتابخانه هاي بزرگ از محل اوقاف به وجود آمدند كه وظيفه نشر علوم را بر عهده داشتند.براي نمونه متن چند وقف نامه را مي آوريم. امير حسين خان خزيمه در سال ١٣٣٨ شمسي شش دانگ مزرعه پرويزآباد خود كه در بلوك زيركوه قاين قرار دارد را وقف كرده است. در وقف نامه مورد مصرف آن اين چنين آمده است.بر يك باب كتابخانه ملي موسسه شخصي معظم له واقع در محوطه حساميه كه مرحوم حسام الدوله از براي دفن خود و اعقاب و منتسبين خود در كنار باغ زرشكي و ارگ قديم ساخته است.

اين شخص در ادامه به شرايط خود براي اين موقوفه مي پردازد و مي نويسد: المقرر آن كه متولي بعد از وضع عوارض ملكي و ملكي عشر حق التوليه و نيم عشر حق النظاره در هر طبقه و زمان كليه منافع و درآمد عين موقوفه را حسب المصالح به مصرف تعمير و ابتياع كتب مفيده و استنساخ كتبي كه كمتر به طبع رسيده و مصارف آب و روشنايي و فرش و اجرت يك نفر خادم كه مستحفظ كتابخانه بوده والبته شب ها را نيز در همان جا به سر برد و يك نفر مدير كتابخانه كه از اهل علم و سواد و كتاب شناسي انتخاب خواهد شد برساند و در صورت احتياج تعمير اصل بنا بر ساير مصارف مقدم خواهد بود و از آن جا كه منظور از تاسيس اين كتابخانه انتفاع و استفاده عموم است در روزهاي جمعه و ايام مخصوص نيز مفتوح خواهد بود.از جمله موارد جالب در اين وقف نامه توجه و اهميت واقف به مسئله كتاب و كتاب خواني است؛ بنابراين واقف با نكته بيني و ظرافت خاص در متن شرايط خود، نحوه اداره و مديريت، استنساخ كتبي كه كمتر چاپ مي شود و داير بودن دائمي كتابخانه حتي در روزهاي جمعه را مورد تاكيد قرار داده است. مسلم است كه وجود چنين مكاني با منبع درآمد بالا مي تواند در توسعه و گسترش فرهنگ عمومي منطقه و كشور نقش داشته باشد.به عنوان نمونه اي ديگر مي توان به موقوفه پرويز رحيمي خراشاد اشاره كرد. ايشان در سال ١٣٦٩ شمسي يك باب مغازه در شهر بيرجند را وقف مي كند. در اين وقف نامه آمده است: درآمد ساليانه ملك بالا پس از وضع ماليات و هزينه هاي دولتي و هزينه تعميرات جزئي يا اساسي و بنياني بقيه براي خريد لوازم التحرير براي دانش آموزان بي بضاعت مدارس قريه خراشاد كه توسط مديران و مسئولان مدارس مذكور معرفي خواهند شد به مصرف برسانند.اين از جمله وقف نامه هاي دوره اخير است كه با نگرش وقف در خدمت آموزش وپرورش و نياز مناطق روستايي به اين قبيل موقوفات انجام گرفته است.موقوفه دكتر سيدحسن مرتضوي هم از ديگر موقوفه هايي است كه در سال ١٤١٠ هجري قمري در راستاي گسترش علم و دانش در كشور وقف شده است. اموال وقفي در وقف نامه اين چنين آمده است: عبارت از ثلث جميع ما ترك غير منقول والدين از قنات ها و مجاري.المياه:١) شاهيك٢) جعفرآباد٣) كهناب٤) خيرآباد ٥) ابوالخيري ٦) دستجرد) ٧) فيروزآباد ٨) و شير مرغ واقعات در قاين و حومه و با جميع اراضي تابعه آن ها از مزروعي و بائر و باغات و اشجار آن ها و منزل مي باشد.جالب ترين مطلب در اين وقف نامه مواردي است كه اين اموال براي آن وقف شده اند. در ادامه آمده است:يك سهم صرف مطلق تعزيه داري ائمه اطهار(ع)، يك سهم ديگر بايد به صورت جايزه و براي تشويق طلاب علوم ديني به طلاب كوشا و ساعي در تحصيل فقه و اصول كه در مدرسه جعفريه بيتوته دارند و در تمام سال بيش از دو ماه از مدرسه غيبت نداشته باشند و همچنين استادان آن ها كه مرتبا فقه و اصول براي آن ها تدريس مي كنند، باشند، با تحقيق و تشخيص متولي و ناظر اهدا و بين آن ها تقسيم شود. سهم سوم بايد براي خريدن كتب علميه و تهيه و نگه داري كتب ديني و كتابخانه مدرسه مذكور و حق كتاب دار مصرف شود.وي حتي كتاب دار را هم فراموش نكرده و سهمي از اين اموال را براي او هم قرار داده است.

وقف و ايران فردا
اين ها فقط چند مورد از ده ها مواردي در كشور است كه در راه علم آموزي و تشويق به كسب آن وقف شده اند. با توجه به اين كه نيكوكاري و حركت در جهت خير و آباداني كشور و اصلاح زندگي مردم يك امر فطري است مسئولان مي توانند با اعتمادسازي نسبت به عملكرد سازمان هاي دخيل در مديريت اموال وقفي، زمينه هاي مشاركت بيش از گذشته مردم را در رسيدن به توسعه ايراني- اسلامي كشورمان(توسعه پايدار) به خصوص در بخش گسترش امكانات علمي و پژوهشي فراهم كنند.
دوشنبه 27 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خراسان]

[مشاهده در: www.khorasannews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 315]