شرق و غرب در سياست خارجي روسيه‌

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: شرق و غرب در سياست خارجي روسيه‌

مقدمه‌

تغييرات صورت گرفته در كرملين و جابجايي در مناصب كليدي روسيه به نحوي بود كه در وهله نخست نمي‌شد دگرگوني محسوسي را در عرصه‌هاي سياسي اين كشور انتظار داشت. به خصوص كه از يك سو تحت حمايت به قدرت دست يافته بود و از سوي ديگر مدودف خودرا همگام و سازگار با سياست‌هاي رئيس جمهور پيشين نشان داده بود. از اين رو ديميتري مدودف، به محض پيروزي در انتخابات از نزديكي به سياست‌هاي رئيس جمهور پيشين سخن به ميان آورد و در يك تقسيم كار از به عنوان مسئوليت رئيس جمهور و توسط نخست‌وزير ياد كرد.همچنين اين نكته كه يك رئيس جمهور بلافاصله پس از پايان دوره رياست جمهوري خويش، صاحب مقام نخست‌وزيري شود، اتفاقي نادر در عالم سياست بود و به همين سبب ضمن مطرح نمودن مسئله تقسيم قدرت ميان پوتين و مدودف، بر ادامه خط‌مشي‌هاي پيشين مسكو نيز صحه مي‌گذاشت، به نحوي كه در نگاه نخست مي‌شد ولاديمير پوتين را صحنه گردان اصلي سياست روسيه و ديميتري مدودف را تنها به عنوان دارنده منصب رياست جمهوري تلقي نمود. در اين بين عليرغم آنكه در ظاهر قدرت پوتين در مقام نخست وزيري،‌ تقسيم كار مدودف را از جنبه‌اي ظاهري و تبليغاتي برخوردار مي‌كند، با اين حال به نظر مي‌رسد جنگ قفقاز و تصميم روسيه مبني بر به‌رسميت شناختن اوستياي جنوبي و آبخازيا، حكايت از تغيير سياست خارجي روسيه داشته باشد. بر اين اساس با توجه به تحولات اخير ميان روسيه و غرب مي‌توان چنين اذعان داشت كه روند نويني در سياست خارجي روسيه شكل گرفته است. در اين روند نوين، روسيه از يك سو با چالش‌هاي گسترده با غرب مواجه است و از سوي ديگر بايد با ظرافت و هوشمندي به نزديكي با كشورهاي متعارض در نظام بين‌الملل بيانديشد. در اين بين عليرغم آنكه احتمال وقوع يك جنگ سرد ديگر به سبگ و سياق دوران نظام دو قطبي، كم است، با اين حال به نظر مي‌رسد كه همچنان منازعات روسيه با غرب تداوم داشته باشد. از اين رو روسيه در شرايط تعارض با غرب، نگاهي نوين به شرق، به ويژه كشورهايي نظير ايران، چين، هند، سوريه و كشورهاي آمريكاي لاتين خواهد داشت. بنابراين به نظر مي‌رسد از يك سو با حضور ديميتري مدودف در جايگاه رياست جمهوري روسيه و انتخاب پوتين به عنوان نخست‌وزير و از سوي ديگر با تحولات اخير در قفقاز، تغيير و تحولاتي در راهبردهاي سياست خارجي روسيه شگل گرفته است كه اين امر ضرورت بررسي نگرش مسكو به غرب و شرق را بيش از پيش ضروري مي‌سازد.

* راهبرد نگاه به شرق‌

راهبرد نگاه به شرق در سياست خارجي روسيه حول چند محور عمده شكل گرفته است كه از آن جمله مي‌توان به گسترش روابط با چين، ايران و هند از يك سو و افزايش مناسبات با كشورهاي خاورميانه و آمريكاي لاتين از سوي ديگر اشاره كرد. همچنين حضور در سازمان شانگهاي و حفظ نفوذ در كشورهاي آسياي مركزي نيز از ديگر راهبردهاي اساسي كرملين در نگاه به شرق محسوب مي‌گردند. در اين بين روابط روسيه و چين از اهميت فراواني برخوردار مي‌باشد. زيرا هر دو كشور از توان بالقوه‌اي در عرصه سياست بين‌الملل برخوردار هستند و ضمن عضويت در شوراي امنيت سازمان ملل متحد، در زمره كشورهاي هسته‌اي نيز محسوب مي‌گردند.

به‌طور كلي روابط روسيه و چين را پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و از ميان رفتن تنش‌هاي ايدئولوژيكي بين پكن و مسكو، مي‌توان در ذيل پيمان‌ شانگهاي و اهداف اصلي اين پيمان جستجو نمود. براين اساس مسئله امنيت در مناطق مرزي، وجود گرايش‌هاي تجزيه‌طلبانه، جلوگيري از نفوذ تدريجي نيروهاي بيگانه در منطقه، مبارزه باحضور افراطيون مذهبي در آسياي مركزي و مقابله با قاچاق مواد مخدر، كالا و تسليحات از جمله علايق مشترك روسيه و چين براي حضور در سازمان همكاري شانگهاي محسوب مي‌شوند. ضمن آنكه اتخاذ سياست يكجانبه‌گرايي از سوي دولتمردان كاخ سفيد و لحاظ نكردن منافع ديگر كشورها در منطقه نيز روابط روسيه و چين را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. از اين رو نقطه مشترك در روابط روسيه و چين را مي‌توان در مسائل امنيتي و حضور روزافزون ايالات متحده آمريكا در آسياي مركزي جستجو نمود. به نحوي كه روسيه و چين، ضمن مخالفت با سياست‌هاي يكجانبه‌گرايانه آمريكا، خواهان چند قطبي شدن جهان و اتخاذ سياست‌هاي چند جانبه‌گرا نيز هستند.

در اين راستا انتخاب چين به عنوان نخستين سفر خارجي مدودف، پيام‌هاي مهمي براي غرب در برداشت. به‌خصوص كه در آن سفر، دو كشور به محكوم نمودن پرداختند و آن را تضعيف كننده‌ تلاش‌هاي بين‌المللي براي خلع‌سلاح خواندند.1‌

از سوي ديگر به نظر مي‌رسد مدودوف نيز همچون پوتين، رويكرد نسبتا مستقلي را نسبت به مسئله هسته‌اي ايران دنبال كند. در واقع روسيه سعي مي‌كند در برنامه‌هاي هسته‌اي ايران به عنوان بازيگري قدرتمند و مقتدر ميان ايران و غرب به ايفاي نقش بپردازد. به نحوي كه برنامه‌هاي هسته‌اي ايران و همكاري مسكو با تهران، از يك سو روابط كرملين و كاخ سفيد را تحت‌تاثير قرار داده و از سوي ديگر مسكو را به بازيگري مهم ميان ايران و غرب مبدل كرده است. براين اساس در حال حاضر برنامه‌هاي هسته‌اي ايران و همكاري‌هاي اتمي مسكو با تهران، يكي از مهمترين محورهاي مناقشه ميان روسيه و آمريكا را شكل مي‌دهد و به نظر مي‌رسد برنامه‌ها و فعاليت‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي ايران و همكاري‌هاي اتمي تهران و مسكو، به مثابه ابزاري دردست كرملين براي اخذ امتيازات بيشتر از غرب و به خصوص آمريكا مبدل شده است. به نحوي كه روس‌ها براي آنكه از يك سو به تهديدهاي آمريكا در خصوص گسترش ناتو به شرق و طرح‌هايي نظير سپر دفاع موشكي، پاسخ دهند و از سوي ديگر از عرصه تعاملات جهاني قدرت‌هاي بزرگ خارج نشوند، با تاكيد برمسائلي نظير برنامه‌هاي هسته‌اي ايران، سعي در امتيازگيري از غرب دارند. از اين رو مي‌توان روسيه را بازيگري ميان ايران و غرب به خصوص آمريكا محسوب نمود كه در مواضع اعلاني و اقدامات عملي خود، از يك سو رفع تهديدهاي امنيتي و از سوي ديگر كسب منافع بيشتر را دنبال مي‌كند.2

علاوه براين روسيه در نگاه راهبردي خود به شرق، ضمن گسترش روابط با چين و مداخله موثر در بحران هسته‌اي ايران، نگاهي ويژه نيز به خاورميانه و به طور كلي جهان اسلام، نوعي نارضايتي از ايالات‌متحده آمريكا و بدبيني نسبت به غرب وجود دارد كه روسيه مي‌تواند به بهترين شكل از آنها بهره‌برداري نمايد. در اين راستا روسيه با فروش تسليحات نظامي به سوريه و به رسميت شناختن گروه‌هايي نظير و - كه از سوي غرب به عنوان گروه‌هاي تروريستي شناخته شده‌اند -، گام‌هاي موثري جهت تحكيم روابط با كشورهاي خاورميانه به‌خصوص كشورهاي معارض با ايالات‌متحده آمريكا برداشته است. ضمن آنكه روسيه براي پي‌گيري سياست‌هاي خود در خاورميانه از موقعيت ويژه‌اي برخوردار است و علاوه برروابط نزديكي كه با كشورهايي همچون ايران، عربستان، سوريه و مصر برقرار كرده، به عنوان عضو ناظر در سازمان كنفرانس اسلامي نيز حضور دارد. از اين رو همواره سعي كرده نقش موثرتري در مناقشه اعراب و اسرائيل و روند صلح خاورميانه ايفا نمايد.‌

يكي ديگر از ابعاد راهبردي روسيه در نگاه به شرق را مي‌توان در روابط مسكو با كشورهاي آمريكاي لاتين مشاهده نمود. براين اساس گسترش همكاري‌هاي نظامي با و ونزوئلا و همچنين احتمال استقرار مجدد موشك‌ها و رهگيرهاي روسي در كوبا مي‌‌تواند از جايگاه مهمي در سياست خارجي روسيه برخوردار باشد. همچنين با توجه به بحران سياسي و اخراج سفراي آمريكا از بوليوي و ونزوئلا و حمايت برخي كشورهاي منطقه آمريكاي لاتين از جمله نيكاراگوا و هندوراس از اين اقدام، به نظر مي‌رسد كه درآينده نزديك، روسيه بيش از پيش به كشورهاي فوق نزديك گردد.‌

به طور كلي مي‌توان گسترش همكاري با چين، توسعه سازمان شانگهاي، مخالفت با تهاجم نظامي آمريكا به عراق، انتقاد از تلاش‌هاي آمريكا براي دموكراتيزه كردن خاورميانه، ممانعت از شناسايي حماس و حزب‌الله به عنوان گروه‌هاي تروريستي، ايفاي نقش در روند صلح خاورميانه، همكاري با ايران در زمينه انرژي اتمي و فروش تسليحات، پيشنهاد فروش رآكتور هسته‌اي به عربستان سعودي، تلاش براي برقراري ارتباط با دولت‌ها و جنبش‌هاي اسلامي، فروش تسليحات نظامي به كشورهاي خاورميانه و آمريكاي لاتين و حمايت از ايده تشكيل يك كارتل گازي شبيه اوپك را از جمله روش‌هاي اتخاذ شده از سوي مسكو در راهبرد نگاه به شرق محسوب نمود. همچنين روسيه در نگاه به شرق در پي گسترش و تحكيم روابط با رژيم‌ها و گروه‌هايي بوده كه به نوعي با غرب و به ويژه با ايالات متحده آمريكا ضديت داشته‌اند. به نحوي كه مي‌توان اين امر را در راستاي ايجاد يك بلوك ضدآمريكايي تلقي نمود.

* راهبرد حركت به غرب‌

بخش مهمي از سياست خارجي روسيه را مناسبات و روابط با كشورهاي غربي به خصوص اتحاديه اروپا و ايالات متحده آمريكا شكل مي‌دهد. به نحوي كه در تحليل سياست خارجي روسيه نمي‌توان وزن و حجم مناسبات مسكو با غرب را كم اهميت تلقي نمود. در اين بين روابط روسيه و اتحاديه اروپا همواره با موانع و فرازونشيب‌هاي متعددي روبه‌رو بوده است. به نحوي كه آنها به‌رغم توافق در بعضي مسائل دوجانبه، هنوز در بيشتر مسائل اساسي، انتقادهاي زيادي نسبت به يكديگر دارند. براين اساس روسيه، اتحاديه اروپا را سازمان قدرتمندي تلقي مي‌كند كه هم مي‌تواند به منافع روسيه تعدي كند و هم به آن سود رساند. اتحاديه اروپا نيز در استراتژي ميان‌مدت خود، روسيه را به عنوان يك وسيله و ابزار در تعقيب جهان چندقطبي و سيستم امنيت جمعي اروپايي در نظر مي‌گيرد. از اين رو به نظر مي‌رسد عدم اعتمادي كه از زمان حيات اتحاد جماهير شوروي ميان اتحاديه اروپا و روسيه وجود داشت، اينك جاي خود را به روابطي پيچيده داده است.

از سوي ديگر روابط روسيه و ايالات متحده آمريكا نيز با فرازونشيب‌ها و پيچيدگي‌هاي خاص خود همراه بوده است. به نحوي كه گاهي دو كشور را تا آستانه بروز جنگ سردي جديد نيز پيش برده است (جنگ گرجستان). با اين حال اگر چه تصور يك جنگ سرد جديد براي توصيف روابط جديد روسيه و غرب، ساده‌انگارانه است، اما بايد توجه داشت كه روسيه با نگاهي واقع‌گرايانه در برابر غرب صف كشيده و به عنوان يك بازيگر قدرتمند در عرصه سياست بين‌الملل عمل مي‌كند. به نحوي كه نه غرب مي‌تواند روسيه را ناديده بگيرد و نه روسيه روابط خود را با غرب خدشه‌دار خواهد ساخت. از اين رو در حال حاضر روسيه در چند جبهه با غرب دچار كشمكش است. احساس نگراني نسبت به گسترش ناتو به شرق، همكاري اروپا با ايالات متحده در جهت‌دهي به امر كشورهايي چون گرجستان، اوكراين، صربستان و مونته‌نگرو، نصب سامانه دفاع موشكي آمريكا در اروپا، استقلال كوزوو، مساله مالكيت بر بخش‌هايي از قطب شمال و خروج روسيه از پيمان منع سلاح‌هاي متعارف از جمله مسائل و مشكلاتي هستند كه در روابط مسكو و غرب خودنمايي مي‌كنند. ‌با اين حال به نظر مي‌رسد روسيه خواستار مذاكرات جدي‌تر در خصوص روابط خود با اتحاديه اروپا است. چرا كه روسيه بزرگترين شريك بازرگاني اتحاديه اروپا محسوب مي‌شود و نيمي از صادرات اين كشور راهي كشورهاي اروپايي مي‌گردد. ضمن آنكه روسيه حدود يك چهارم گاز طبيعي موردنياز اتحاديه اروپا را تامين مي‌كند و از اين منظر نيز درآمد قابل توجهي نصيب مسكو مي‌شود. به همين سبب عليرغم انتقادهايي كه در روابط روسيه و اتحاديه اروپا وجود دارد، به نظر مي‌رسد كه روسيه، اروپا را به عنوان شريك خود مي‌شناسد و در عين حال با انتقاد از برخي سياست‌هاي يكجانبه‌گرايانه اين اتحاديه، سياست‌هاي چالش برانگيز را موجب بروز مشكلات در مكانيسم عملكردي اتحاديه اروپا تلقي مي‌كند. 3

در واقع آنچه باعث نگراني كرملين از روابط با كشورهاي اروپايي مي‌شود، استفاده كشورهاي اروپايي از امكانات ساير كشورهاي عضو اتحاديه در جريان مناقشات دوجانبه با روسيه است. به عبارت ديگر كشورهاي اروپايي تمايل دارند در روابط و مناقشات دوجانبه‌ خود با روسيه، از همبستگي موجود در اتحاديه اروپا به نفع خود استفاده كنند و اين موضوع باعث افزايش نگراني‌هاي روسيه شده است. علاوه بر اين روسيه از تكيه اروپا به ايالات متحده آمريكا در خصوص تضمين امنيت اروپا نيز ناراضي است و به كرات از نقشه آمريكا براي استقرار تسهيلات دفاع موشكي در اروپا انتقاد كرده است. به همين سبب روسيه در جستجوي يك پيمان امنيتي جديد در سراسر قاره اروپا برآمده است. چنانكه مدودف نيز اين امر مهم را در نشست مشترك روسيه و اتحاديه اروپا در سيبري مطرح نمود.

به هر روي در روابط روسيه و اتحاديه اروپا، مسائل مهمي وجود دارد و اين مناسبات از اهميت فراواني براي طرفين برخوردار مي‌باشد. به خصوص كه از يك سو مسكو در پي همراهي با اتحاديه اروپا در زمينه سياست‌هاي يكجانبه آمريكا است و از سوي ديگر اتحاديه اروپا به صادرات انرژي از روسيه نيازمند مي‌باشد. همچنين در شرايطي كه روسيه خواستار دسترسي بهتر و آسان‌تر به بازار اتحاديه اروپا است، اتحاديه اروپا نيز از مسكو انتظار دارد كه منابع عظيم انرژي خود را به روي سرمايه‌گذاران خارجي بگشايد. از اين رو عليرغم آنكه در حال حاضر اختلاف نظر روس‌ها با مقامات اتحاديه اروپا در خصوص مسائلي نظير امنيت، انرژي و حقوق بشر همچنان ادامه دارد، با اين حال به نظر مي‌رسد در آينده روسيه و اتحاديه اروپا در خصوص طيف گسترده‌تري از موضوعات به همكاري بپردازند. ‌

بنابراين در شرايطي كه در حال حاضر روسيه و اتحاديه اروپا برنامه‌ ويژه‌اي براي همكاري استراتژيك ندارند، با اين حال از جهت‌گيري روس‌ها و اروپايي‌ها مي‌توان دريافت كه همكاري‌ها در حوزه‌هاي فضايي، اقتصادي، آزادي اجتماعي - امنيتي و امنيت خارجي ادامه خواهد يافت. ضمن آنكه اروپايي‌ها نيز دريافته‌اند كه روسيه براي آنها، تنها همسايه‌اي معمولي نيست، بلكه مي‌تواند به صورت شريكي مهم و استراتژيك درآيد. در نتيجه به نظر مي‌رسد مسائلي نظير وضعيت رعايت حقوق بشر در روسيه و دموكراسي در اين كشور، تحت‌الشعاع مباحث مهم‌تري همچون انتقال انرژي به اروپا و تهديدهاي امنيتي قرار گيرد. به خصوص كه روسيه نيز در مواردي همچون تجارت، سرمايه‌گذاري و همكاري‌هاي منطقه‌اي، اولويت همكاري را به اتحاديه اروپا مي‌دهد. از اين رو نزديكي گسترده‌ و همگرايي واقعي با اروپا از عناصر مهم سياست خارجي روسيه به شمار مي‌آيد كه نشان از تمايل روسيه براي ايجاد روابط گسترده‌تر و رسمي‌تر با اتحاديه اروپا دارد.

چرا كه روسيه با توجه به اشتراكات مذهبي، زباني و فرهنگي با اروپا، خود را يك كشور اروپايي تلقي مي‌كند.‌

از سوي ديگر در روابط روسيه و آمريكا نيز عليرغم آنكه مسكو بر سر تعيين حوزه نفوذ با واشنگتن در تعارض قرار گرفته و خواستار ايجاد و تثبيت هژموني در مناطق پيراموني خود مي‌باشد، با اين حال به نظر مي‌رسد ضمن وجود تعارضات و مناقشات ميان طرفين، همچنان كرملين و كاخ‌سفيد به تعامل تسامح‌گونه با يكديگر بپردازند و از تشديد مناقشات و منازعات، ممانعت به عمل آورند. چرا كه رقابت ايدئولوژيكي ميان دو كشور به واسطه فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و اضمحلال نظام كمونيستي پايان يافته و در حال حاضر مسكو و واشنگتن بيش از آنكه درگير ايدئولوژي‌ها باشند، در پي رقابت ژئوپلتيك، ارتقاء جايگاه بين‌المللي و كسب و حفظ منافع ملي خود هستند. جدي‌ترين شكل اين رقابت را مي‌توان در رفتار دو كشور در جنگ گرجستان مشاهده كرد. ‌بر اين اساس به نظر مي‌رسد با مرور زمان، روسيه نيز نسبت به گذشته سياست‌هاي مستقل‌تري در برابر آمريكا اتخاذ نمايد. به خصوص با مطلوب شدن اوضاع اقتصادي اين كشور، روسيه در فكر تثبيت هژموني خود در منطقه و در ميان جمهوري‌هاي شوروي سابق مي‌باشد. از اين رو به نظر مي‌رسد ميان آمريكا و روسيه، رقابتي با فراز و نشيب‌هاي فراوان در جريان خواهد بود كه در ميان درجه‌اي از تا در نوسان مي‌باشد.

پي‌نوشت‌ها:

1. شعيب بهمن، سياست خارجي روسيه: نگاه به شرق -‌ حركت به غرب، موسسه مطالعات روسيه، آسياي مركزي و قفقاز (ايراس(‌‌www.iras.ir) (، 5 تير 1387

2. شعيب بهمن، روسيه؛ بازيگري ميان ايران و آمريكا، موسسه مطالعات روسيه، آسياي مركزي و قفقاز (ايراس(‌‌www.iras.ir) (، 9 تير 1387

3. شعيب بهمن، روسيه و اتحاديه اروپا؛ متحد يا رقيب؟، موسسه مطالعات روسيه، آسياي مركزي و قفقاز (ايراس(‌‌www.iras.ir) (، 13 آبان 1385

يکشنبه 26 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 369]