چرخ Saker falcon

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: چرخ Saker falcon

چرخ يا بالابان (Saker falcon) با نام علمي Falco cherrug يكي از گونه.هاي بزرگ تيره شاهينيان (Falconidae) است.
چرخ بزرگترين شاهين بومي ايران است. طول بدن آن از ابتداي خم بال تا انتهاي دم در حالت معمولي از 38 سانتي متر تا 43 سانتي متر متغير است و در حالات بسيار استثنايي به 47 سانتي متر نيز مي.رسد. به اين اندازه رسيدن چرخ بستگي به پارامترهاي زيادي از جمله مساعد بودن شكارگاه، جواني والدين و نوع زير گونه اين پرنده دارد. اما عموما طول پرندگان بومي ايران به زحمت از 43 سانتي متر (از ابتداي خم بال تا انتهاي دم) تجاوز مي.كند. در تيره شاهينيان پرندگان ماده بزرگ.تر از نرها هستند. به طور تقريبي مي.توان گفت اندازه.هايي مابين 38-40 سانتي متر و از 40 سانتي متر به بالا ماده هستند.
پرندگاني كه روي گستره مرزي تشخيص نر و ماده از لحاظ اندازه قرار دارند را مي.توان از روي بزرگي سر و پنجه.ها تشخيص داد. پرندگان ماده سري كوچك.تر و پنجه.هايي كلفت.تر دارند. اما از لحاظ رنگ.آميزي تفاوتي بين نر و ماده وجود ندارد.
دم اين پرنده نسبتا بلند و داراي بال.هايي دراز و نوك تيز است. طول بال.هاي اين شاهين بزرگ بين 105 تا 129 سانتي متر متغير است. اين پرنده گونه مهاجر است و در فصول سرد سال به مناطق گرم.تر مهاجرت مي.كنند. به اين پديده اصطلاحا زمستان گذراني گفته مي.شود. تمامي زير گونه.هاي اين پرنده مهاجرت دارند، حتي پرندگان بومي نيز اين كار را انجام مي.دهند؛ اما مسافتي كه مهاجرت مي.كنند بسيار كمتر از پرندگان ديگر است.
زيست گاه
در حقيقت چرخ را مي.توان شكارچي روز زي علفزارهاي وسيع دانست. اما اين امر بدين معني نيست كه اين پرندهن در كوهستان و كوهپايه.ها ديده نمي.شود. در واقع استپ را اولين و اصلي ترين زيستگاه اين پرنده قلمداد مي.كنند. اگر بالاباني در شكاف صخره.اي تخم گذاري كرده باشد؛ يقين بدانيد اين لانه مشرف به دشت وسيعي است. دليل اين امر نيز بسيار واضح است: به دليل مورفولوژي خاص اين پرنده كه شامل بال.هاي بلند و نوك تيز است؛ قدرت شكار در مناطق جنگلي پردرخت را ندارد.
پراكندگي جغرافيايي در دنيا
گاهي اوقات به اين پرنده، شاهين بيابان (Desert falcon) اطلاق مي.شود. پراكندگي جغرافيايي چرخ از اروپاي غربي تا شمال كره و از مرزهاي جنوبي جنگل.هاي تايگا سيبري تا بيابان.ها و استپ.هاي مرتفع خاورميانه و تبت است، چرخ در حقيقت يك پرنده بياباني و نيمه بياباني است.
پراكندگي جغرافيايي در ايران
در فصل مهاجرت اين پرنده در تمامي نقاط ايران به جز مناطق جنگلي ديده مي.شود؛ بالابان.هايي كه در ايران توليد مثل مي.كنند د رتمامي نقاط ايران به جز نواحي جنوبي استان.هاي سيستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر وجود دارند. اما در بعضي از مناطق مانند نواحي شمال شرقي (استان.هاي گلستان، خراسان شمالي، خراسان رضوي و سمنان) ورشته كوه.هاي زاگرس توليد مثل آنها بيشتر است. در بقيه مناطق ايران و به خصوص استان تهران نيز اين پرنده توليد مثل مي.كند.
رژيم غذايي
اين پرنده شكاري پستانداران و پرندگان كوچك تا متوسط را در طبيعت شكار مي.كند. رژيم غذايي چرخ در وحش بسيار متنوع است. اين پرنده از خانواده موش.ها Muridae شامل موش.ها ،.هامسترها، ول.ها و عمدتا جربيل.ها، خانواده سنجاب.ها Sciuridae، تيره كبوتريان columbidae راسته سوسمارها order sauria وعمدتا خانواده آگاماهاAgamidae، حشرات مناطق استپي مانند ملخ و بسياري ديگر از جانوران در رژيم غذايي خود استفاده مي.كند. ميزان مصرف از هر يك از اين منابع غذايي بسته به سن پرنده ومنطقه زيست آن متفاوت است. براي مثال بالابان ماده در سه روز اول خارج شدن جوجه.ها از تخم فقط آنها را با حشراتي مانند ملخ و آگاماها تغذيه مي.كند. چرا كه گوشتي زودهضم و مقوي براي جوجه.ها دارند. يكي ديگر از موارد، منطقه زيست اين پرنده است. اگر چرخ در مناطقي زيست كند كه در آن موش به وفور يافت شود، بيشتر به شكار آنها مي.پردازد.
اما مطلبي كه در اين باب اهميت دارد اين است كه تقريبا در بين تمامي بالابان.ها جدا از زيرگونه و مناطق زيستشان ول.ها Arvicolinae و جربيل.ها Gerbillinae سهم بسيار عمده.اي در رژيم غذايي اين پرنده شكاري دارند.
لانه سازي Nesting
فصل جفت گيري اين پرنده از اواسط اسفند ماه تا اوايل فروردين ماه در ايران است كه البته با توجه به شرايط آب و هوايي داراي تلرانس 15 روزه است در فصل جفت گيري اين شاهين بزرگ لانه سازي نمي.كند وترجيح مي.دهد از لانه.هايي كه توسط ساير پرندگان مانند كلاغ سياه Ravens، كوركور سياه Black kite، سارگپه پا بلند long - legged buzzard، عقاب شاهي Imperial Eagle، و يا حتي لانه.هايي كه به دست بشرت ساخته شده اند Artificial nest استفاده كند.
در بسياري از مناطق كشورمان سرزمين.هاي استپي وسيعي وجود دارند. پوشش گياهي شامل رستني.هاي كوتاه قامت است و تا جايي كه چشم كار مي.كند از اين گياهان ديده مي.شود. در اين بيابان.ها، ظرفيت بسيار بالايي براي زندگي پستانداران و پرندگان كوچك وجود دارد و ليكن لانه.هاي مناسب براي پرندگان شكاري در محدوديت قرار دارد. در اين گونه استپ.ها است كه چرخ falco cherrug روي زمين لانه مي.سازد.
به علت عدم وجود مكاني مناسب براي لانه سازي و در دسترس بودن فراوان دكل.هاي برق در ساليات اخير بالابان.ها روي آنها توليد مثل مي.كنند. اين پديده براي ادامه نسل اين گونه بسيار مضر است.وجود ميدان.هاي مغناطيسي قوي در حوالي دكل.هاي برق و خطوط انتقال آن ، اثرات سويي روي جوجه.ها و حتي والدين مي.گذارد و در ساليان آينده قدرت باروري آنها به شدت تهديد مي.شود. حتي اين مسدان.هاي قوي مغناطيسي ممكن است در سال اول نيز از تبديل شدن تخم.ها به جوجه جلوگيري كند.
اين پرنده در هر سال بين 1 تا 6 تخم ميگذارد و 28 تا 32 روز روي آنها مي.خوابد. طي اين مدت ماده توسط نر تغذيه مي.شود. در حالت خاصي مخصوصا در هنگام غذا خوردن ماده ديده شده است كه نر نيز مدت كوتاهي روي تخم مي.خوابد. در سال.هاي اول باروري تعداد تخم.ها از ساليان آخر باروري بيشتر است. در سال.هاي آخر ديده شده است كه پرنده 1 تخم مي.گذارد و به دليل كهولت سن والدين آن تخم هم تبديل به جوجه نمي.شود.
زير گونه (Sub Secies)
مي توان اين گونه بدين مطلوب پرداخت كه تا حال حاضر هيچ منبعي درباره انواع زير گونه.هاي اين پرنده وجود ندارد. با وجود اين ، دو زيرگونه مشخص و قابل شناسايي اين پرنده تحت عنوان چرخ شرقي Falco cherrug milvipes و چرخ غربي Falco cherrug cherrug نام دارند.
در مورد زير گونه F.c.cherrug در پرندگان بالغ بال.ها و پشت فاقد نوارهاي عرضي است در حالي كه زيرگونه milvipes داراي خطوطي در پشت و روي بال.هاي خود هستند.
تمامي زير گونه.ها در مورد پرندگان نابالغ بسيار شبيه يكديگرند و تشخيص آنها از يكديگر بسيار مشكل است. در صورتي كه پرنده براي يك دوره پر ريخته باشد، شناسايي زيرگونه آن راحت.تر است. اين امر بدان معني است كه در سال دوم تشخيص زير گونه.ها آسان.تر مي.شود. با وجود اين دو زيرگونه اصلي، يك لانه ممكن است حاوي يك جوجه با رنگ بسيار عجيب باشد كه براي بالابان كمياب است. براي مثال بالابان سياه كه به آن سينجاري يا سينياري Singari گفته مي.شود و يا چرخ.هاي سفيدي كه در فصل زمستان از ايران عبور مي.كنند از سري پرندگان بسيار كمياب هستند.
با اين تفاسير، چرخ يك گونه پلي تيپيك Polytypic است، به اين معني كه اين پرنده داراي انواع مختلفي است كه تحت عنوان زير گونه شناخته مي.شوند. همچنين اين گونه پلي مرفيك Polymorfic است. پلي مرفيك به معني وجود جوجه.هاي متفاوت با رنگ.هاي مختلف در يك لانه است.
همچنين در حالت خاصي اين پرنده قادر به توليد مثل در طبيعت با شنقار Gry Falcon است. پرنده شناسان نظريات متفاوتي را در مورد اين دو رگه.هاي طبيعي Natural Hybrids ارايه داده اند. اين پرندگان در روسيه، قزاقستان، تركمنستان و مغولستان توليد مثل مي.كنند و بعضي از آنان به ندرت در فصل مهاجرت از ايران عبور مي.كنند. گروهي از پرنده شناسان اين پرندگان را جزو زير گونه.اي خاص از بالابان تحت عنوان Falco cherrug altaicus قرار داده اند و استدلالشان اين است كه اين پرندگان از لحاظ رفتارشناسي بسيار شبيه بالابان هستند. گروهي ديگر آنها را تحت عنوان گونه.اي جداگانه به نام شاهين آلتايي Altaie falcon معرفي كرده اند. چرا كه شاهين آلتايي داراي رنگ.هاي بسيار متنوع از فازهاي بسيار تيره تا رنگ.هاي بسيار روشن است. عمدتا آلتايي.هاي بسيار تيره و بسيار روشن متعلق به نواحي شمالي.تر مانند نواحي سردسير سيبر هستند. چرا كه شنقار سياه Black Gry و شنقار سفيد خالص Pure white Gyr بومي آن مناطق است. شاهين آلتايي در تحمل گرما طاقتش كمتر از چرخ است.
در موارد بسيار استثنايي ديده شده است كه چرخ بالا چين Lanner falcon و لاگر Lugger توليد مثل كرده است. همين تنوع نژادي در اين پرنده است كه شناسايي زير گونه.هاي اين پرنده را بسيار مشكل مي.كند.
تهديدات
دلايل متعددي براي كاهش نسل اين پرنده شكاري در حال حاضر وجود دارد. اولين آسيب جدي به اين پرنده در اويل قرن بيستم روي داد. چرا كه اغلب زيستگاه.هاي استپي باقي مانده تبديل به زمين.هاي زراعتي شد.
كشاورزي مكانيزه مشكلات بسيار زيادي را براي تمامي پرندگان شكاري ايجاد كرد. اين پديده به عنوان يك آفت بسيار مهم در اروپا كه يكي از مهم ترين زيستگاه.هاي بالابان به شمار مي.رفت، محسوب مي.شد. استپ.هاي مناسب براي زندگي بالابان ميزبان هزاران گونه جانوري بوده اند كه شامل پستانداران كوچك مانند انواع سنجاب.ها ، پايكا (نوعي خرگوش) وانواع موش بوده است. اين زيستگاه.ها شكار گاه عمده بالابان به شمار مي.رفتند. شخم زدن و مسموم كردن پستانداران كوچك شديدا تنوع گونه.ها را در اين استپ.ها كاهش مي.دهد از بين رفتن استپ.هاي وسيع زيستگاه عمده بالابان.ها را نابود كرد.
آسيب جدي ديگري كه به اين پرنده وارد شد، در اواسط قرن 20 ميلادي روي داد. آفت كش.ها و سموم نقش بسيار مخربي بر روي جمعيت اين گونه داشت. رواج استفاده از DDT نواحي باقي مانده توليد مثل چرخ راكاهش داد وبالابان.هاي مولد را به صورت جمعيت.هاي پراكنده و جدا از يكديگر درآورد.
در شوروي سابق در طي اين سال.ها پروژه.هايي تحت عنوان كنترل آفت Plague control شكل گرفت كه به طور وسيعي كلني سنجاب.ها و موش.ها را تحت تاثير منفي قرار داد. اين پروژه مسيرش را در سرزمين.هاي قزاقستان، ازبكستان و جنوب سيبري كه يكي از مهم ترين زيستگاه.هاي چرخ در آن قرار داشت، ادامه داد. در طي ساليان بعد از پروژه با همكاري شوروي سابق به ساير كشورهاي كمونيستي از جمله مغولستان و چين راه پيدا كرد. اصلي ترين ماده مورد استفاده براي كنترل جمعيت موش.ها ماده شيميايي DDT بوده است. پس از مدتي استفاده از DDT موش.ها چرخ طبيعي خود را از دست دادند و با كاهش شديد مواجه شدند. بنابراين جمعيت بسياري از پرندگان شكاري از جمله بالابان رو به افول نهاد.
اثرات مضر DDT اين ماده شيميايي مهلك از سه جهت قابل بررسي است. اول اينكه خوداين ماده شيميايي مستقيما سبب نابودي موش.ها مي.شود و در نتيجه از يكي از عمده ترين منابع غذايي چرخ كاسته مي.شد. دوم اينكه پس از مدتي موش.ها به اين ماده شيميايي مقاومت پيدا مي.كردند اما كماكان سم در بدن آنها باقي بود. چرخ.هايي كه آنها را شكار مي.كردند با وجودي كه زنده بودند اما سم بدنشان اين پرندگان را نابود مي.كرد و آخرين مورد به نازك شدن ضخامت تخم.ها در اثر مصرف DDT برمي گردد. از اينرو تخم.هاي اين پرنده در اثر وزن مادر مي.شكستند و به جوجه تبديل نمي.شدند.
خصوصيات ديگر
متوسط طول عمر چرخ در وحش چيزي حدود 10-12 سال است اما در اسارت و با ايجاد شرايط مناسب ديده شده است كه اين پرنده مي.تواند تا 20 سال عمر كند. اين پرنده از چشمان بسيار نيرومندي برخوردار است و در شكار علاوه بر تند پروازيش از چشمان خود نيز بهره مي.جويد، بر خلاف بازها (Hawks) كه عمدتا شكار را غافلگير مي.كنند، اين پرنده با تعقيب و گريز طولاني عمده غذاي خود را تامين مي.كند.
رنگ آميزي اين گونه بسيار متنوع است. خاكستري تيره تا روشن قهوه اي، خرمايي و ياحتي گاهي اوقات سياه و سفيد چرخ را بسيار متنوع كرده است. تنوع رنگ آميزي براي اين گونه بستگي به منطقه زيست و نوع زير گونه آن دارد. در خانواده شاهين سر روشن.تر از قسمت.هاي ديگر بدن است.
در تيره شاهينيان و بالاخص بالابان، پرندگان بالغ نسبت به جوان ترها بال.هايشان نازك.تر و باريك.تر است. اين خصيصه آنها را براي پرواز با سرعت بالا و تغيير جهت.هاي آني مهيا مي.كند. پرندگان جوانتر در سال اول پروازشان، پرهاي پروازي بلندتري دارند. اين ويژگي سبب عريض.تر شدن بال.هاي آنها مي.شود. عريض.تر شدن بال.ها كمك به آسان.تر شدن پرواز مي.كند بعد از يادگيري فنون پرواز و مهارت در شكار در سال بعد از به پرريزي (طولك) مي.روند، به تدريج داراي بال.هايي نازك.تر و باريك.تر مي.شوند.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 1726]