شاخص هاي نظري و عملي نظام تربيتي پيامبر اعظم(ص)

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: هرچند سخن گفتن درباره وجود آسماني و ملكوتي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) براي هر كسي مقدور نيست، ولي از باب "ما لا يدرك كله لا يترك كله "، به مقدار توان خود، بايد در اين وادي گام نهاد و خوشه اي از خرمن بي انتهاي فضايل آن بزرگوار برچيد، به ويژه در شرايط امروزي كه به دليل اوضاع نامناسب سياسي و دشمني هاي علني استكبار جهاني با تعاليم پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)، معرفي شخصيت ايشان بر همه لازم است.
سعي اين نوشتار بر آن است كه ضمن بررسي اجمالي نظام تربيتي پيامبر، شاخصه هاي عمده آن را بر اساس آيات و روايات به شيفتگان حضرتش معرفي نمايد.

نظام تربيتي
"نظام " در لغت، از ماده "نظم " به معناي ترتيب، سازمان، مقرّرات، ساختار روشمندانه و آيين نامه آمده است. 1 و در اصطلاح، عبارت است از: مجموعه اجزاي مرتبط و به هم پيوسته كه مركّب واحدي را تشكيل مي دهد، به گونه اي كه اگر در يك جزء آن مركّب خللي وارد شود، همه اجزا از كار مي افتند و اثر خود را از دست مي دهند. 2 به عنوان نمونه، دستگاه "ساعت " تشكيل يافته از اجزاي متعدد است و داراي اثر
مخصوصي كه اگر جزئي از آن دچار عوارض گردد، كل اجزايش ازكار خواهند افتاد. نظام تربيتي نيز متشكّل از عناصر و عوامل متعددِ به هم پيوسته و مرتبط به هم است كه در مجموع، نظام واحدي را پديد مي آورند. در عين حال كه هر يك از عناصر نظام تربيتي جايگاه و اثر خاص خود را دارد، مجموع آنها به عنوان يك واحدِ مركّب، هدف ويژه اي را دنبال مي كند؛ چنان كه اگر يكي از آن عناصر به لحاظ نظري يا عملي درست استخراج و اجرا نگردد، كل دستگاه تربيت و پرورش انساني دست خوش تزلزل شده، به نتيجه مطلوب نمي رسد.
عناصر اصلي هر نظام تربيتي عبارتند از: مباني، اصول، اهداف، روش ها، عوامل و مراحل تربيت. مباني تربيت به آن دسته از انديشه هاي اساسي و بنيادين اطلاق مي شود كه زيربناي فرايند تربيت را تشكيل مي دهد؛ مثلا، انديشه درباره خدا، جهان و انسان از جمله بنيادهاي نظري در باب تربيت آدمي است كه ديدگاه مكاتب موجود دنيا در اين زمينه متفاوت است و هر كدام بر اساس برداشت خود از اين مقوله ها، مباني تربيتي خود را تنظيم مي كند. 3
"اصول تربيتي " عبارت است از: معيارهاي كلي و نسبتاً ثابت در تربيت انسان كه از مباني انتزاع مي شود و خط مشي مربّي را در اجراي فعاليت هاي تربيتي معيّن مي كند. "اصول " از مقوله هنجارهاست و مفهوم بايدي دارد كه بايد در فرايند تربيت در نظر گرفته شود و تخلّف از آن مجاز نيست. 4 اهداف تربيت، كه از عناصر اساسي در نظام تربيتي به حساب مي آيد، با نگاه به مباني و اصول موردنظر قابل دست يابي است. اگر مباني تربيت، ديني بود و اصول منتزع از آن هم مطابق آموزه هاي ديني وضع شد، هدف هاي نظام تربيتي نيز ديني خواهد بود. به عكس، اگر انديشه هاي نظري در باب كشف مباني، مادي و وضع اصول غيرديني بود، اهداف تربيت نمي تواند ديني باشد. 5 آنچه در زمينه مباني، اصول و اهداف تربيت لازم است مورد بحث قرار گيرد مربوط به جنبه فكري و نظري نظام تربيتي است.
پس از تدوين اركان نظري نظام تربيتي، يعني مباني، اصول و اهداف، نوبت به اجراي فرايند تربيت مي رسد كه بر اساس همان انديشه هاي فكري، بايد عملياتي گردد. نخستين چيزي كه در مرحله اجرا بايد بدان توجه كرد، انتخاب روش مناسب در انجام برنامه تربيت است. روش، دستورالعمل هاي جزئي برآمده از مباني و اصول تربيتي است كه نحوه رفتار مربّي را در اجراي برنامه هاي تربيتي معيّن مي كند و او را در نيل به اهدف تربيت ياري مي رساند. روش در حقيقت، ميان اصل و هدف امتداد دارد و نشان مي دهد كه چگونه بايد براي پرورش همه جانبه متربّي برنامه ريزي كرد و براي رسيدن به اهداف موردنظر، چه فعاليت هايي بايد انجام داد. 6 عوامل تربيت همچون خانواده و مدرسه، در عين حال كه خود در پرورش انسان نقش اساسي دارند، در انتخاب روش نيز تأثيرگذارند. همچنين در نظر گرفتن مراحل تربيت مانند كودكي و نوجواني، در عملي ساختن برنامه هاي تربيتي نقشي بسزا دارند؛ زيرا برخي از روش ها، همانند استدلال هاي انتزاعي و پيچيده، متناسب با سن كودك نيست و نبايد در اين مرحله به كار گرفته شود.

شاخص هاي نظام تربيتي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)
پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) به عنوان آخرين فرستاده خدا در زمين، بهترين نظام تربيتي را براي تربيت انسان آورده است. هرچند نظام تربيتي اسلام به صورت امروزي و به سبك جديد تنظيم نشده، ولي در باب تعليم و تربيت، انديشه هاي ناب و عميقي در آيات و روايات وجود دارند كه با استخراج و تجزيه و تحليل آنها، مي توان به نظام تربيتي ويژه اي دست يافت. قرآن كريم در آيات متعدد، تعليم و تربيت را از اهداف مهم بعثت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) مي شمارد: (لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَي الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولا مِنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ) (آل عمران: 164) (خداوند بر مؤمنان منّت نهاد كه در ميان آنها، پيامبري از خودشان برانگيخت تا آيات او را بر آنها بخواند و آنها را پاك گرداند و كتاب و حكمت بياموزد.) تلاوت آيات الهي و تزكيه نفوس مردم عمده هدف ارسال پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بوده كه در اين آيه، بدان تصريح شده است.
نظام تربيتي پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) از آيات متعدد قرآن، كه در ارتباط با تعليم و تربيت انسان سخن مي گويند، به خوبي قابل استنباط است. آنچه در باب مباني تربيت نبوي مي توان گفت اين است كه اجمالا توجه به فطرت انساني، توحيد، هدفمندي نظام هستي و انسان، محدوديت توانايي هاي انسان، اراده و اختيار و جاودانگي وي از مهم ترين مبناهايي است كه از آيات و روايات برمي آيد. اگر به قرآن و سنّت نبوي مراجعه كنيم و با دقت در آن بينديشيم، به اين نكته اذعان خواهيم كرد كه تمام تعليمات و فعاليت هاي تربيتي پيامبر بر اين واقعيت هاي ديني و انساني مبتني بوده است؛ چرا كه آن حضرت فطرت انساني را پرورش مي داد، مردم را به توحيد دعوت مي كرد، انسان را با اهداف آفرينش و هدف خلقت خودش آشنا مي ساخت، با هر فرد به اندازه قدرتِ درك و فهمش سخن مي گفت و راه رسيدن به سعادت ابدي را برايش روشن مي نمود تا با اراده و اختيار خود، آن راه را برگزيند؛ خداوند نيز مي فرمايد: (إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً) (انسان: 3) (ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد يا ناسپاس.)
در اين نوشتار، به دليل رعايت اختصار، از بررسي مباني يادشده صرف نظر مي شود و به شاخص هاي به دست آمده از آن مباني، كه نظام تربيتي پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) را از ديگر نظام هاي تربيتي متمايز مي كند، اشاره مي گردد. هرچند شاخص هاي نظام تربيتي پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) زياد و مجال بررسي همه آنها در اين مقاله نيست، ولي در حدّ مقدور ويژگي هاي مهم تربيت نبوي در قالب شاخص هاي نظري و عملي ارائه خواهند شد.

الف. شاخص هاي نظري
منظور از "شاخص هاي نظري " در نظام تربيتي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) آن ويژگي هاي نسبتاً ثابت و كلي است كه بر اساس مباني آن حضرت، در فرايند تربيت استنباط مي گردد و معيار فعاليت هاي تربيتي قرار مي گيرد. به عبارت ديگر، بايدها و نبايدهاي كلي در باب تربيت انسان هستند كه از قرآن كريم و سنّت ايشان به دست مي آيند و بايد در مقام عمل، مورد توجه مربّيان مسلمان قرار گيرند و در اين نوشتار، شاخص هاي نظري تربيت نبوي ناميده مي شوند. دليل نام گذاري اين شاخص ها به نظري اين است كه به عنوان قواعد كلي در باب تربيت از مباني تربيتي انتزاع مي شوند و كاربردشان تعيين خط و مشي اصلي مربّيان است، نه اينكه جنبه روشي داشته باشند، و در مقام اجراي فرايند تربيت، شيوه كار مربّي را مشخص مي كنند.

1. هماهنگي تربيت با فطرت انساني
از شاخص هاي مهم نظام تربيتي پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) اين است كه مبتني بر فطرت انساني است و پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) مانند ديگر انبيا، براي شكوفاسازي فطرت ذاتي بشر آمده و مي خواهد سرشت اوليه آدمي را، كه مقتضي كمال و سعادت واقعي اوست، احيا كند و به ثمر برساند. منظور از "فطرت اللّه "، كه يك اصطلاح قرآني است، همين معناست كه خداوند مردم را طوري آفريده كه طبعاً و ارتكازاً خدا را بشناسند. به عبارت ديگر، "فطرت انساني " يعني: قدرت ذاتي فرد بر شناخت و ايماني كه با آب و گِل خميره وجود آدمي سرشته شده و نيازي به آموختن و يادگيري ندارد. 7
بر اين اساس، مربّي بايد تدبيري بينديشد كه تمام فعاليت هاي تربيتي وي با فطرت متربّي و خواست هاي ذاتي او مطابقت كند. همه اوليا و مربيان اين حقيقت را بايد نصب العين خود قرار دهند كه تعليم و تربيت در اسلام يعني: پاسخ گفتن به خواست هاي ذاتي و دروني انسان كه در اصطلاح قرآن، از آن به "فطرت اللّه " تعبير شده است. در اين نظام تربيتي، شكوفاسازي استعدادها و پرورش توانايي هاي فطري و خدادادي متربّي مدّنظر است. از اين رو، برنامه ريزي هاي تربيتي بايد به گونه اي باشد كه به رشد و شكوفايي فطرت انساني بينجامد. 8
از منظر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) همه انسان ها با فطرت الهي به دنيا مي آيند و اگر فطرت اوليه شان دست خوش دگرگوني و آلودگي نگردد، در شناخت راه و هدف، كه همان "سير الي اللّه " و بازگشت به سوي حق تعالي است، به تنهايي كافي است؛ چنان كه آن حضرت مي فرمايد: "كُلُّ مَولُود يولَدُ علَي الفِطرة و ابَواهُ يُهَوِّدَانِهُ و يُنَصِّرانِهُ و يمَجِّسَانَهُ "9؛ (هر نوزادي با فطرت خدايي به دنيا مي آيد، ولي پدر و مادر اويند كه وي را به كيش يهوديت، نصرانيت و مجوسيت مي كشانند.) تعليم و تربيت نادرست فطرت انساني را مكدَّر مي سازد و جلوي رشد و ترقّي آن را گرفته، متربّي را به مسيري سوق مي دهد كه خود در برابر او قرار داده است. 10
اگر به متون ديني مراجعه كنيم، مي بينيم تعاليم اسلام و قرآن همه براساس فطريات بشر جعل شده و با آنچه اقتضاي فطري و طبيعي انسان است، كاملا انطباق دارند. هيچ حكم و دستوري در اسلام وجود ندارد كه بر خلاف خواست فطرت انساني باشد. از ابتدايي ترين احكام اسلامي، يعني طهارت و نجاست تا حدود و ديات، همه با اقتضاي فطري انسان هماهنگي كامل داشته، ذرّه اي از آن انحراف ندارند. از اين روست كه قرآن كريم به عنوان برنامه تعليمي و تربيتي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)، از مردم مي خواهد به فطرت خود مراجعه كنند و بر اساس آن، حق را بپذيرند؛ يعني خود را بي قيد و شرط آماده پذيرش حق و حقيقت نموده، به دور از وسوسه هاي شيطاني، حق را در قول و عمل قبول كنند. 11
امام علي(عليه السلام) در باب فلسفه بعثت انبيا مي فرمايد: "فَبَعَثَ فِيهِم رُسُلَهُ و واتَرَ الَيهِم انبِيائَهُ لِيستَأدُوهُم ميثاقَ فِطرَتِه "12 (خداوند پيامبران خود را مبعوث نمود و هرچند گاه متناسب با خواسته هاي انسان ها، رسولان خود را پي در پي اعزام كرد تا وفاداري به پيمان فطرت را از آنان بازجويد.) بر اين اساس، مهم ترين فلسفه بعثت انبيا در طول تاريخ، اين بوده است كه مردم را هدايت كنند تا به اقتضاهاي فطري خود پاسخ گويند و آنچه را فطرت الهي بدان مي خواند مورد توجه قرار داده، به آن عمل كنند؛ زيرا كمالي را كه نبوّت براي انسان جلب مي كند، بيگانه از فطرت او نبوده و حقيقت نبوّت چيزي خارج از انسانيت و كمال او نيست، بلكه در راستاي كمال انساني حركت مي كند. از اين رو، اثري كه از نبوّت حاصل انسان مي شود كمال فطري اوست كه در نهاد وي ذخيره شده است. 13
قرآن مجيد خطاب به پيامبر مي فرمايد: (فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ) (روم: 30) (روي خود را متوجه آيين خالص پروردگار كن؛ فطرتي كه خداوند انسان ها را بر آن آفريده و هيچ دگرگوني در آفرينش الهي نيست. اين است آيين استوار و محكم.) طبق اين آيه كريمه، دين اسلام بر فطرت انساني استوار گشته و با وضعي كه عالم هستي بر آن منطبق است، هيچ اختلاف و اصطكاكي ندارد؛ يعني خداوند هر چيزي را براي رسيدن به كمال خاص او، مجهّز نموده و راه نيل به آن هدف را نيز برايش معرفي كرده است: (رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَي كُلَّ شَيْء خَلقَهُ ثُمَّ هَدَي) (طه: 50) (پروردگار ما همان كسي است كه به هر موجودي آنچه را لازمه آفرينش او بوده، داده، سپس او را هدايت كرده است.) از اين نوع هدايت در اصطلاح قرآني، به "هدايت عام تكويني " ياد مي شود كه همه پديده هاي عالم را فرا مي گيرد و مهم تر از همه، انسان محور اصلي آن است.
با نظر به اينكه اسلام ديني است فطري و مواد اعتقادي و عملي آن بر اساس آفرينش گذاشته شده، به چيزهايي دعوت مي كند كه آفرينش انسان با آنها موافقت دارد و وجود انسان با قوا و ابزاري مجهّز گشته است كه همان خواسته هاي دعوت ديني را مي خواهد. 14 از اين رو، خداوند به مردم دستور مي دهد كه از داعيان الي اللّه، به ويژه رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، پيروي كنند: (أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِن ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُم مِّنْ عَذَاب أَلِيم) (احقاف: 31) (دعوت كننده الهي را اجابت كنيد و به او ايمان آوريد تا گناهانتان را ببخشد و شما را از عذابي دردناك پناه دهد.) دعوت پيامبر در حقيقت، دعوت به همان تعهدات فطري است كه بشر با خدا بسته و متعهد گشته تا به مقتضيات آن عمل كند. 15 به هر روي، نخستين شاخص تربيت پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) هماهنگي تربيت با فطرت انساني است و اجراي فرايند تربيت بر اساس انديشه نبوي نتيجه اش دست يابي به سعادت واقعي انسان است كه مورد تأكيد قرآن كريم قرار گرفته.
اصولا تمام انبيا بدين منظور فرستاده شده اند كه مردم را به خواست فطري اوليه شان، يعني خداشناسي و يگانه پرستي، دعوت كنند و به تقويت آن بپردازند. حضرت علي(عليه السلام) در اين باره مي فرمايد: "خدا پيمان وحي را از پيامبران گرفت تا امانت را به مردم برسانند، آنگاه كه در عصر جاهليت بيشتر مردم پيمان خدا را ناديده انگاشتند و حق پروردگار را نشناختند و در برابر او، به خدايان دروغين روي آوردند، و شيطان مردم را از معرفت خدا بازداشت و از پرستش او جدا كرد. خداوند پيامبران خود را مبعوث نمود و هر چند گاه متناسب با خواسته هاي انسان ها، رسولان خود را پي در پي اعزام كرد تا وفاداري به پيمان فطرت را از آنان بخواهند و نعمت هاي فراموش شده را به يادشان آورند و با ابلاغ احكام الهي، حجت را بر آنها تمام كنند و توانمندي هاي پنهان شده عقل ها را آشكار سازند و نشانه هاي قدرت خدا را معرفي نمايند. 16
اصل هماهنگي تربيت و فطرت از اين كلام حضرت علي(عليه السلام) به خوبي به دست مي آيد؛ زيرا در اين سخن امام(عليه السلام)، فلسفه بعثت پيامبران به خوبي بيان شده كه همان هدايت و تربيت مردم بر اساس گرايش هاي فطري است. وفاداري به تعهد فطري فراموش شده، يادآوري نعمت هاي مورد غفلت قرار گرفته و بيان احكام الهي و نيز آشكار ساختن توانمندي هاي عقل از مصادق بارز تربيت فطري و ديني است كه در اين جملات، وظيفه انبيا شمرده شده. مربّيان جامعه، كه در حقيقت، وارثان پيامبران و ادامه دهندگان راه آن بزرگواران هستند، بايد اين شاخص را در برنامه ريزي هاي تربيتي شان رعايت نموده، فعاليت هاي خود را منطبق با خواست هاي فطري متربّي پيش ببرند.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 262]