اخلاق و عرفان اسلامى.

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: غفلت به عنوان منشأ سقوط انسان مطرح است و بر حسب آنچه از آيات شريفه قرآن استفاده مى.شود و اعتبارات عقلى هم آن را تأييد مى.كند، منشأ سقوط انسان و مانع ترقّى او «غفلت» است. محور غفلت هم خود انسان است.

توجه به خود؛ موجب تكامل.

وقتى غفلت از خود و مقوّمات وجودى خود منشأ غفلت از خدا و مانع تكامل انسان باشد، علاجش هم توجه است. قرآن كريم مى.فرمايد: «يَا ايُّها الّذينَ آمنوا عَليكم انفسَكم لايَضُرُّكم مَن ضَلَّ اذا اهتديتم.» (مائده: 105) خطاب به مؤمنين مى.فرمايد: بر شما باد به خودتان! اگر ديگران گمراه شدند، ولى شما هدايت شديد، گم.راهى آن.ها به هدايت شما ضررى نمى.زند. در ذيل اين آيه شريفه، علاّمه طباطبايى بحث مفصّل و ذى قيمتى را در جلد ششم تفسير الميزان درباره معرفت نفس و مراتبى كه دارد مطرح نموده.اند و اين.كه معرفت نفس به معرفت حقيقى الهى مى.انجامد.

صرف.نظر از بحث.هاى دقيقى كه ايشان در آنجا مطرح كرده.اند، اين جمله.اى كه مى.فرمايد: «بر خودتان باد به وجود خودتان!» (توجه به ذات خودتان داشته باشيد) مى.تواند متضمّن چند مرتبه از توجه باشد كه مى.توان بعضى از اين.ها را ظاهر آيه و بعضى را بطونش تلقّى كرد. از اين.كه مى.فرمايد: اگر شما هدايت شديد گم.راهى ديگران به شما ضرر نمى.زند اين معنا به ذهن متبادر مى.شود كه وقتى انسان در شرايط خاصى، توجهش معطوف به جامعه، به ديگران و به محيط شود، از خودش غافل مى.شود. نمونه ساده.اش اين است كه براى همه ما كما بيش اتفاق مى.افتد كه با يك كسى كه معاشرت داريم، چه در داخل خانواده و چه در محيط كار و مدرسه، گاهى توجه ما به عيوب طرف مقابلمان جلب مى.شود و با انگيزه.هاى نفسانى همراه با وسوسه.هاى شيطانى سعى مى.كنيم عيب.هاى او را جست.وجو كنيم و از حسن.هايش غافل مى.شويم. اگر درباره او از ما سؤال كنند، اول چيزى كه به ذهنمان مى.رسد عيب.هاى اوست. اين حالت اگر ادامه پيدا كند، ملكه عيب.جويى در انسان پيدا مى.شود و غالباً اين ملكه با نوعى از خود راضى بودن و خودپسندى همراه است. وقتى انسان دايم متوجه عيوب ديگران باشد، ديگر عيب خودش را نمى.بيند؛ گويى اصلاً خودش عيبى ندارد.

اين يكى از مواردى است كه سفارش مى.شود به جاى اين.كه به ديگران بپردازيد، به خودتان بپردازيد. كسى كه متوجه عيوب خودش باشد و از خودش انتقاد كند، اين توجه به خود، او را از عيب.جويى ديگران باز مى.دارد. اين مرحله.اى از توجه به نفس در مقام يافتن عيوب است كه عيب خود را پيدا كنيم، نه عيب ديگران را. اگر دنبال اين باشيم كه عيب.هاى خودمان را پيدا كنيم و آن.ها را اصلاح نماييم، ديگر فرصت اين را پيدا نمى.كنيم كه به عيب.جويى ديگران بپردازيم. ولى توجه به نفس در پرداختن به خود، تنها اين نيست؛ شايد بتوان گفت: اين معناى ظاهرى آيه است، اما اگر دقت شود مطالب عميق.ترى از آن استفاده مى.شود كه - همان.گونه كه عرض كردم - در تفسيرالميزان به بعضى از آن.ها توجه شده است. وقتى مى.فرمايد: «لايَضُّركم مَن ضَلَّ اِذا اهتدَيتم»، معلوم مى.شود كه پاى هدايت و ضلالت در پيش است. مى.فرمايد: وقتى شما هدايت شويد، گم.راهى ديگران به شما ضررى نمى.زند؛ به خودتان بپردازيد. معلوم مى.شود اين پرداختن به خود راهى است براى هدايت شدن. از همين.جا، ايشان اين مطلب را استفاده مى.كند كه معرفت نفس طريق معرفةالله است، و توجه به خود راهى است براى توجه به خدا. و بحث.هاى ذى.قيمتى را آنجا مطرح مى.كند.

خودفراموشى؛ عامل سقوط

يكى از نكته.هايى كه در همين.جا مى.توان به آن توجه كرد و آن را يكى از مراتب معانى اين آيه شمرد، اين موضوع است كه تجربه كرده.ايم در زندگى.مان گاهى حالتى پيش مى.آيد مستغرق در محيط خود و حوادث بيرونى مى.شويم و دنبال لذت.هايى مى.گرديم كه از بيرون عايد مى.شوند و اصلاً يادمان مى.رود كه خودمان كه هستيم و كجا هستيم و دنبال چه مى.گرديم. گويا خودمان را بكلى فراموش كرده.ايم، بخصوص بعضى حالاتى كه به نام «لهو» ناميده مى.شود و سرگرمى.هاى تند. در آن حالت، انسان اصلاً يادش مى.رود كه خودش هست. از اين.گونه حالات (لهو) در شرع مذمّت شده و بعضى مراتبش تحريم شده است.

اين حالت خودفراموشى از خود بيگانگى به وجود مى.آورد. علامتش هم اين است كه از اين.كه آدم ياد خودش باشد، ناراحت است. تنها كه مى.شود - مثلاً - فرصتى پيدا مى.كند تا مقدارى به خودش توجه كند كه من چه هستم، كه هستم؟ چه كار بايد بكنم؟ كجا بايد بروم؟ اين تازه اول وحشت و نگرانى است. گويا از خودش وحشت دارد. با اين.كه براى انسان، خودش از همه چيز عزيزتر است (الله الله فى اَعزِّ الانفسِ عليكم)1 ولى گاهى طورى مى.شود كه انسان از خودش بدش مى.آيد، از خودش وحشت دارد. چنين حالتى وقتى براى آدمى.زاد پيدا مى.شود كه به پرداختن به بيرون از خود عادت كرده باشد، و اين زمينه بسيارى از رذايل و سقوط را در مسير انسانيت پيش مى.آورد. انسان موجودى است آگاه و اين آگاهى عين علم و عين ذات اوست؛ يعنى همان ذات انسانى.اش، همان روح انسانى.اش اگر اين حالت را از دست بدهد، به تدريج، از انسانيت خارج مى.شود و دچار نوعى از خود بيگانگى مى.گردد.

البته غربى.ها مبحث «از خود بيگانگى» را به صورت.هاى گوناگونى مطرح كرده.اند، ولى در اسلام و در معارف اسلامى و اهل.بيت.عليهم السلام به صورت بسيار عميق.ترى مطرح شده است. اگر اين توجه به خود به صورت صحيحى انجام بگيرد و تقويت شود، به آنجا مى.انجامد كه انسان اين حقيقت را مى.يابد كه «مَن عَرفَ نَفسه فقَد عرَف ربَّه.»2 ما اين را به صورت يك مطلب تعبّدى مى.پذيريم؛ چون در روايات زيادى هم از پيامبر اكرم.صلى الله عليه وآله و هم از اميرالمؤمنين.عليه السلام نقل شده است و توجيهاتى هم براى آن مطلب ذكر مى.كنيم كه اگر كسى معرفت حقيقى به روح خودش پيدا كند - كه نفس ما همان روح ماست و بدن به منزله لباسى است براى انسان - و حقيقت نفسش را مشاهده كند، خواهد ديد كه «مَن عَرَفَ نَفسَه فَقَد عَرفَ ربَّه»، نه اين.كه هركس خود را بشناسد راهى براى معرفت خدا يافته است؛ كسى كه خود را شناخت حقيقتاً خدا را شناخت. اين دو تا معرفت توأمان هستند.

اين هم يك معناى بسيار دقيقى است كه در آيه مزبور وجود دارد و معانى ديگرى هم مى.توان براى آن در نظر گرفت كه ما در مقام تفسير آن نيستيم. فقط به مناسبت اين.كه ريشه سقوطهاى انسان لغزش.هاى او و غفلت است، عرض مى.كنم كه محور اين غفلت خود انسان است؛ غفلت از حقيقت انسانيت، از هويّت انسانى خود. اين منشأ همه مفاسد مى.شود. وقتى انسان به هويّت انسانى خودش توجه كند، ارتباط وجودى خود را با كسى كه هر لحظه به او هستى مى.بخشد مى.شناسد، بعد مى.بيند و مى.يابد، درك مى.كند كه نمى.تواند وجود او منفك و مستقل و منعزل از اراده الهى باشد. اين.ها چيزهايى است كه ما شنيده.ايم و خوانده.ايم يا ديگران گفته.اند؛ به هر حال، مفاهيمى هستند كه از سطح درك ما بالاترند. ولى براى اين.كه انسان بكلى غفلت از خود پيدا نكند و مستغرق در بيگانگان نشود و به يك معنا «از خود بيگانه» نشود، لازم است دقايقى را در شبانه روز اختصاص دهد به اين.كه قدرى به خودش توجه كند؛ من چى هستم؟ كه هستم؟ كجا هستم؟ دنبال چه مى.گردم؟ و چون توجه به خود مستلزم توجه به كسى است كه وجود را به او افاضه مى.كند، لازمه.اش توجه به خداست.

ياد خدا؛ مانع غفلت انسان.

همه ما مى.دانيم يكى از مطالبى كه در قرآن كريم و در روايات و سيره ائمّه اطهارعليهم السلام زياد مورد عنايت بوده، «ياد خد» است. ولى براى خيلى.ها اين سؤال مطرح مى.شود: صرف اين.كه انسان ياد خدا باشد، اين چه نقشى مى.تواند در تكامل انسان در رسيدن به سعادت انسان ايفا كند؟ اين سؤال كمابيش براى همه پيش مى.آيد. اين قدر سفارش مى.كنند كه به ياد خدا باشيد، به ياد خدا بودن چه كارى براى ما صورت مى.دهد؟ معمولاً در پاسخ اين سؤال، گفته مى.شود: وقتى انسان به ياد خدا هست، گناه نمى.كند، بيش.تر به وظايفش توجه مى.كند. البته همين.طور هم هست. يكى از عواملى كه مانع گناه انسان مى.شود اين است كه توجه كند به اين.كه - به فرمايش امام راحل.قدس سره در محضر خداست. وقتى توجه كند كه خدا حاضر است و او را مى.بيند، اين توجه و اين ياد خدا مانع مى.شود از اين.كه گناه كند؛ موجب مى.شود كه در مقام انجام وظايف و تكاليفش برآيد. اين فايده.اى كه بر ياد خدا مترتب مى.شود، مثل فايده.اى است كه از جويدن غذا بر تقويت فك مترتب مى.شود؛ وقتى آدم غذا مى.خورد، غذا را مى.جود، فكش هم حركت مى.كند. اين ورزشى است براى فك. ماهيچه.هاى فك تقويت مى.شوند. اما آيا آدم غذا مى.خورد تا فكش تقويت شود؟ نه، بلكه اين از فوايد غذا خوردن است. وقتى ما اصل فايده چيزى را درست نشناسيم، بايد با همين چيزها ما را تشويق كنند كه كارى را انجام دهيم. حقيقت مسأله خيلى بالاتر از اين.هاست. فايده ياد خدا خيلى بيش از اين است كه مانع گناه شود. البته براى مثل بنده.اى كه مبتلا به گناه باشم و حريف نفس و شيطان نمى.شوم، يكى از بهترين راه.ها همين است كه تمرين كنم و توجه داشته باشم كه خدا حاضر و ناظر است، ولى فايده.اش تنها همين نيست، فوايد بسيار بالاترى دارد.

اگر در يك جمله بگوييم: انسان براى تكامل آفريده شده و تكامل او در ارتباط با خداست و راه ارتباط خدا دل است، آن وقت مى.فهميم كه ياد خدا عامل اصلى ترقّى و تكامل انسان است. اصلاً با همين ياد، روح انسان تكامل پيدا مى.كند. ما چون بيش.ترين بها را به اعمال و رفتار ظاهرى مى.دهيم، بزرگ.ترين عوامل سقوطمان را هم كارهاى بد مى.دانيم. اما توجه نداريم كه پشت اين كارهاى بد، نيت.هاى بد قرار دارند و پشت همه نيت.هاى بد، غفلت از خداست. آنچه موجب سقوط است، همان غفلت است و آنچه موجب تكامل است، همان ياد و توجه به خداست. با همين ياد است كه روح رشد مى.كند.

به هر حال، اين يك مطلبى است كه باور كردنش هم قدرى مشكل است. ان.شاء الله خدا توفيق دهد كه ما بعضى از اين مراحل را، كه در آيات و روايات به آن.ها اشاره شده عمل كنيم. اگر آدم مزه.اش را بچشد، بهتر مى.تواند باور كند. گفتيم كه توجه به خود، توجه به مقوّم وجود خود و كسى است كه اين وجود را دايم افاضه مى.كند. ولى وجود ما - به عنوان يك تشبيه ناقص - يك پرتو نورى است كه با چراغ ارتباط دارد. اگر چراغش را بى.نهايت بزرگ و شديدالنور فرض كنيد، آن نور «اللّهُ نورُ السمواتِ و الارضِ» (نور: 35) نور بى.نهايتى كه همه چيز پرتوى از شعاع اوست، او خود الله است؛ نور السموات والارض، به شرط آن.كه بتوانيم دست كم تصور مبهمى داشته باشيم از نورى كه بى.نهايت است. هر موجودى و بخصوص در اين مقام، بيش.تر آن كسانى كه وجودشان عين روحشان است و روحشان هم عين ارتباطشان با خداست (و نَفختُ فيهِ مِن روحى / حجر: 29) حقيقت.شان همان روح آن.هاست؛ همان پرتوى كه از خورشيد وجود الهى ساطع شده. اگر خورشيد يك لحظه نباشد، ديگر نورى نخواهد بود، و اگر ارتباط اين پرتو با مبدأ فيّاضش قطع شود، ديگر چيزى برايش نمى.ماند. پس يادِ خود، مستلزم يادِ خداست. اگر ما بخواهيم از غفلت.هايى كه منشأ سقوط مى.شوند نجات پيدا كنيم و به عاملى كه در مقابل، موجب تكامل است برسيم، بايد ياد خدا را در وجودمان تقويت كنيم.

كثرت ياد خدا؛ اصالت كيفيت.

در بعضى از آيات كريمه قرآن، تأكيد شده است بر اين.كه زياد ياد خدا بكنيد؛ مثلاً، در سوره احزاب مى.فرمايد: «يا اَيُّها الّذينَ آمَنوا اذكروُا اللّهَ ذِكراً كثيراً و سَبّحوهُ بُكرةً و اَصيلاً.» (احزاب: 41 و 42) بسيارى از آيات هستند كه مضمونشان چنين است. بعضى از آيات تعبير ديگرى دارند. صحبت از كيفيت ياد خداست، نه كميّتش؛ نه اين.كه وقت زيادى صرف ذكر شود، يا الفاظ زيادى به عنوان ياد خدا بر زبان جارى شوند. بعضى آيات اشاره دارند به اين.كه ذكرتان كيفيتش زياد باشد. از اين معلوم مى.شود كه ذكر حقيقى فقط ذكر لفظى نيست. ذكر لفظى كثرت بر مى.دارد، يك بار، دو بار، ده بار، ولى در آنچه كيفيتش مورد تأكيد باشد، شديد باشد، ديگر لفظ شدت ندارد؛ مثلاً، يا الله گفتن كه شدت و ضعف ندارد، مى.توان آن را بلند يا آهسته گفت. ولى شدت يك بحث ديگرى است. در سوره بقره آيه 200 پس از ذكر مناسك حج مى.فرمايد: «فاِذا قَضَيتُم مناسِكَكم فَاذكروُا اللّهَ كذَكرِكم آباءَكم اَو اَشدَّ ذكراً.» پس از آن.كه از اعمال حج فارغ شديد، شما در معرض اين هستيد كه شيطان شما را وسوسه كند و از ياد خدا غافل شويد. از جاهايى كه شيطان به خوبى مى.تواند آدم را فريب بدهد همين است كه وقتى انسان تكليفى، وظيفه.اى را انجام مى.دهد كه به هر حال نيرويى از او مى.گيرد، وقتى وظيفه.اش را انجام داد، آماده مى.شود براى اين.كه دستخوش وساوس شيطان قرار گيرد؛ مثلاً، وقتى انسان به نماز مى.ايستد - با اين.كه نمازهاى ما غالباً همراه با غفلت هستند - همين كه «السلامُ عليكم و رحمةُ الله و بركاته» را گفتيم قرار نداريم، نگاه مى.كنيم به اين طرف و آن طرف ببينيم چه خبر است. تنها چند دقيقه محدود وقت صرف نماز شده و نگاهمان را اين طرف و آن طرف نكرده.ايم. اما همين كه تمام شد، گويا مرغى از قفس مى.پرد. در اعمال حج هم همين.طور است. همين كه اعمال تمام مى.شوند، خوب بار سنگينى را زمين گذاشته.ايم، اما شيطان مهلت نمى.دهد؛ بلافاصله محرماتى را كه در حال احرام نمى.شد انجام دهد، انجام مى.دهد، غافل مى.شود. قرآن مجيد، بخصوص روى اين مسأله تأكيد مى.كند: اعمالتان كه تمام شد، حواستان جمع باشد غافل نشويد: «فاِذا قَضيتُم مُناسكَكم فَاذكروا اللَّه كذكركم آباءَكُم او اشدَّ ذكراً.» خدا را ياد كنيد، آن.طور كه پدرانتان را ياد مى.كنيد يا شديدتر و عميق.تر. اين.كه «ياد پدر» اينجا چه مناسبتى دارد، در اين.باره، داستان.هايى ذكر شده نمى.خواهم تفسير آيه و شأن نزولش را عرض كنم اما منظور كلمه «اشدَّ ذكر» است. شدت ذكر كثرت نيست، بلكه كيفيت آن است. يك وقت انسان چيزى را به ياد مى.آورد، اما كم.رنگ به ذهنش خطور مى.كند و مى.گذرد؛ مثلاً، ياد دوستتان توجه ضعيفى و اثر كمرنگى به شما مى.بخشد. اما وقتى شما به كسى علاقه و دل.بستگى شديد داريد، وقتى ياد او مى.كنيد تا عمق قلبتان نفوذ مى.كند. اين «شدت ياد» است. بحث توجه عميق است؛ چنان.كه تمام دل انسان را پر كند. [منظورم از «دل»، قلب يا احشا و امعا نيست، بلكه مركز ادراك انسان است.]

پس ياد خدا كردن، هم از لحاظ كثرت مطلوب است كه زياد ياد خدا بشود (آنجا غالباً زياد لفظى است) و هم از لحاظ عميق بودن كه ياد او سطحى نباشد، مثل موجى كه روى آب نقش مى.بندد و زود مى.گذرد. اين.جور نباشد، سعى كنيد اين ياد در عمق وجودتان اثر بگذارد، در عمق قلبتان نفوذ بكند. آن وقت آثار زيادى خواهد داشت. البته ياد سطحى هم در مقابل نبودنش بسيار كارساز است. همان را هم نبايد از دست داد، اما نبايد به اين اكتفا كرد. سعى كنيد وقتى ياد خدا مى.كنيد ياد خدا تا عمق وجودتان اثر كند.

مراتب توجه به خدا

ما هر وقت ياد خدا مى.كنيم، ياد اسمى از اسماء الهى و صفتى از صفات او مى.افتيم، ولى ممكن است كسانى باشند كه ياد آن.ها و توجه آن.ها به خدا توجه به يك صفت يا يك نام از نام.هاى الهى نباشد. ما غالباً خدا را به عنوان آفريننده و روزى.دهنده و به عنوان اين.كه مهربان است، اين.كه گناهان را مى.آمرزد ياد مى.كنيم. وقتى مى.گوييم: «خد» يكى از اين صفات به ذهنمان مى.آيد. ولى بعضى افراد هستند كه توجهشان به ذات خداست؛ يعنى چى، من درست نمى.فهمم، ولى به هر حال، اين را بدانيم كه بعضى از مراتب ياد و توجه خدا هست كه تمام وجود را فرا مى.گيرد. در آن حال، انسان از همه چيز غافل مى.شود. اگر شنيديم كه مولا اميرالمؤمنين.عليه السلام در حال نماز حالتى برايش پيدا مى.شد كه اگر تير را از پاى مباركشان درآوردند، اصلاً متوجه نشد، اين را خيلى بعيد نشماريم. تربيت.شدگان مكتب اميرالمؤمنين هم مراتبى از اين توجه را دارند. اين.ها مراتب عاليه ذكر خداست كه مال آن.هاست، به اين مراتب نازلى كه هم گاهى نصيب خودمان مى.شود، مغرور نشويم، بدانيم بالاتر از ما هم وجود دارد. بايد زحمت كشيد تا به آنجا رسيد.

پس توجه به نفس مراتبى دارد. همين كه آدم خودش را بيابد كه من هم چيزى هستم، همه توجهش به اين طرف و آن طرف نباشد، توجه كند كه چه عيب.هايى دارد - به جاى اين.كه به عيب.جويى ديگران بپردازد - به مراتب وجود خودش متوجه باشد، از مرتبه مادى به مرتبه مثالى و صورت، بعد به مرتبه روح مجرّد و تمركز در روح خود با آن شهود و مراتب عاليه معرفت مى.رسد. ياد خدا همين.طور است: گاهى ياد كسى هستيم، اسمش را مى.بريم و گاهى معناى اين لفظ براى انسان مجسّم مى.شود. ولى بعضى.ها هستند كه يادشان جور ديگر است.

داستانى را چند نفر موثّق با اسناد متعدد از مرحوم مطهّرى برايم نقل كرده.اند كه ايشان خدمت يك شخص بزرگى از اولياى خدا رسيده بود و صحبت شده بود كه چه كنيم معرفت خدا را بيش.تر كسب كنيم؛ توجهمان در عبادت بيش.تر باشد؟ آن ولىّ خدا سؤال كرده بود: شما نماز كه مى.خوانيد چه جور توجه پيدا مى.كنيد تا حضور قلب داشته باشيد. ايشان گفته بود: من سعى مى.كنم وقتى مى.خواهم لفظى از اذكار نماز را بخوانم، توجه به معنايش پيدا كنم؛ لفظ را بگويم و به معنايش هم توجه پيدا كنم تا اين موجب شود حضور قلب داشته باشم.

(معمولاً ما اين جور هستيم كه وقتى نماز مى.خوانيم، وقتى تمام شد، يادمان مى.آيد كه نماز مى.خوانديم. گاهى حتى به الفاظ هم درست توجه نمى.كنيم كه چه مى.خوانديم، اما بعضى.ها به الفاظ توجه دارند، بخصوص آن.ها كه در قرائت دقت دارند. اما بالاترش اين است كه به معنايش توجه هم داشته باشند. آن.ها كه مى.خواهند حضور قلب داشته باشند، اول معنا را تصور مى.كنند و لفظ را در مورد آن معنا به كار مى.برند. به هر حال، ايشان گفته بودند من براى حضور قلب اين جور مى.كنم.) آن بزرگ فرموده بود: «توجه به الفاظ مى.كنى، توجه به مفاهيم مى.كنى، پس كى توجه به خدا مى.كنى؟»

اين مطلب خيلى بلندى است. به هر حال، مراتب توجه و ياد بسيار متفاوت است و بايد سعى كنيم ان.شاء الله از اين حدى كه هستيم، ترقّى كنيم. اول ذكر لفظى را فراموش نكنيم، بعد سعى كنيم خودمان را عادت بدهيم با هر چه مواجه مى.شويم از آن جهتى كه با خدا ارتباط دارد، درباره.اش فكر كنيم. اگر نعمتى برايمان حاصل مى.شود، بگوييم عجب نعمت خوبى خدا آفريده؛ مثلاً، بگوييم: الحمدلله، خدا لباس خوبى قسمت ما كرده، هواى خوبى استنشاق مى.كنيم، خدا چه برف خوبى نازل كرده،... همه.چيز را به خدا ارتباط بدهيم تا توجه به آن.ها ما را از خدا غافل نكند.

پى نوشت ها

1- محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 77، ص 433 / نهج.البلاغه، شرح ابن ابى.الحديد، ج 9، ص 209.

2- محمدباقر مجلسى، پيشين، ج 2، ص 32.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 151]