انگلیس نقش اصلی بازی قدرت در ایران + عکس و اسناد

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:
بولتن نیوز - شهریور ماه 1320 محمل اتفاقاتی چون ورود قواى متفقین به ایران، تبعید رضاخان به جزیره موریس، آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی و در هم ریختن اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران است که مى‏بایست به طور دقیق تری مورد بررسى و مداقه قرار گیرد.

در همین رابطه سرویس تاریخی بولتن نیوز به واکاوی و کنکاش درباره این دوره مهم از تاریخ ایران پرداخت:

پایان عمر یک قلدر

گرایش رضاخان به ارتش نازی و شخص هیتلر باعث شده بود که نیروهای روسی و انگلیسی و آمریکایی نسبت به دوام پادشاهی رضا شاه دچار تردید شده و در صدد تغییر آن بر آیند. در این هنگام نیروهای روسی کشور را به اشغال خود در آورده و به سمت پایتخت در حال حرکت بودند. رضاخان، مردی که به قلدری و شجاعت و صلابت شناخته می شد به محض شنیدن این خبر، وحشت سراپای ش را گرفت و به فکر چاره جویی افتاد. فروغی، این پای ثابت لژ فراماسونری در ایران، به او پیشنهاد می دهد که در برابر روس ها مقاومت نکند زیرا این کار وضع را از همینی که هست بدتر خواهد کرد. رضاخان هم پذیرفت و در روز 5 شهریور به تمام واحدهای کشوری و لشگری دستور عدم مقاومت در برابر نیروهای متفقین را صادر می کند. در این روزها رضاخان به حدی لاغر شده و بنیه ش را از دست داده بود که پشت ش خمیده بود و توان راه رفتن بدون عصا را نداشت. اراده ش را هم از دست داده بود و حرف های ضد و نقیض می زد و هر که هر چه می گفت قبول می کرد.

سرانجام در روز 25 شهریور رضاخان استعفانامه ای را که فروغی تهیه کرده بود امضا کرد و به سمت اصفهان حرکت کرد. یکی از موضوعاتی که دولتمردان پهلوی در موردش صحبت چندانی نکرده اند چگونگی ماجرای روز استعفای رضاخان است. معلوم نیست به چه دلیل! فقط به این موضوع اشاره کرده اند که رضاخان گفت که «پیر و فرسوده شده ام و مسئولیت مملکت را باید به شخص جوان تری که ولیعهد من است بسپارم. از شما هم انتظار دارم که از وایعهد به عنوان شاه آینده حمایت کنید و پشتیبانی لازم را از او به عمل آورید.» حاضرین هم «اطاعت می شود قربان»ی گفتند و تعظیم کردند.

کل این مراسمی دقائقی بیشتر طول نکشید زیرا رضاخان عجله ی زیادی برای خروج از تهران داشت. هر لحظه ممکن بود نیروهای روس که حوالی کرج بودند وارد تهران شوند و او را به چنگ در بیاورند. هر چند محمدرضا در خاطرات ش سعی دارد این موضوع را کتمان کند و آن را به حساب روحیه تمکین ناپذیری پدرش از انگلیسی ها بگذارد اما واقعیت چیز دیگری بود.

رضاخان از اصفهان ابتدا به کرمان و از آنجا به بندرعباس رفته و با یک کشتی انگلیسی کشور را ترک می کند. ابتدا قرار بود طبق برنامه ی انگلیسی ها به بمبئی برود. رضاخان هم از این اتفاق خوشحال بود. اما در نزدیکی بمبئی یک دیپلمات انگلیسی سوار کشتی شده و خود را به رضاخان معرفی می کند و اطلاع می دهد که باید به جزیره موریس برود!

چگونگی به سلطنت رسیدن محمدرضا

انگلیسی ها هر چند برادر دیگر محمدرضا یعنی علیرضا را هم برای جانشینی رضاخان در نظر گرفته بودند اما در نهایت تن به سلطنت محمدرضا دادند. علیرضا در آن ایام حدود 19 سال سن داشت و از نظر خوی و ویژگی های اخلاقی و رفتاری شباهت زیادی به پدرش داشت. بی رحم و خشن و خشک و بدون منطق. به همین دلیل انگلیسی ها از او روی برگردان شدند.

در این میان چگونگى به سلطنت رسیدن محمدرضا و تعیین سرنوشت حكومت پهلوى خود اتفاقى است كه از اهمیت بالایى برخوردار است.

این ماجرا را حسین فردوست كه از دوران كودكى با محمدرضا همراه بوده و نه تنها به مثابه چشم و گوش وى، بلكه
مهم‏تر از آن به مثابه مغز وى قلمداد گردیده، به شرح زیر بیان كرده است:

«دو هفته آخر سلطنت رضاخان، من درگیر مسایلى بودم كه به سرنوشت بعدى حكومت پهلوى پیوند قطعى داشت. نزدیكى من به ولیعهد و دوستى منحصر به فرد او با من عاملى بود كه سبب شد تا در این مقطع حساس نقش رابط او را با مقامات اطلاعاتى انگلستان عهده‏دار شوم... بعدازظهر یكى از روزهاى نهم یا دهم شهریور ماه ولیعهد به من گفت :

همین امروز به سفارت انگلستان مراجعه كن در آنجا فردى است به نام ترات كه رئیس اطلاعات انگلستان در ایران و نفر دوم سفارت است. او در جریان است و درباره وضع من با او صحبت كن... من به سفارت انگلستان تلفن كردم و گفتم با مستر ترات كار دارم... خودم را معرفى كردم و گفتم از طرف ولیعهد پیغامى دارم از این موضوع استقبال كرد و گفت: همین امشب دقیقا رأس ساعت 8 به قلهك بیا!... سپس مشخصات خود را به من داد دقیقا رأس ساعت 8 فردى از درب سفارت خارج شد و از آن سمت خیابان به طرف من آمد. دیدم كه مشخصات او با مستر ترات تطبیق مى‏كند. به هم رسیدیم به فارسى سلیس گفت: اسمتان چیست؟! گفتم: فردوست، گفت: خوب، من هم ترات! و دست داد. بلافاصله پرسید كه موضوع چیست؟ گفتم كه ولیعهد مرا فرستاده و نام شما را داده تا با شما تماس بگیرم و بپرسم كه وضع او چه خواهد شد و تكلیفش چیست؟ تراست مقدارى صحبت كرد و گفت محمدرضا طرفدار شدید آلمان است... او دائما به رادیوهایى كه در ارتباط با جنگ است... گوش مى‏دهد و نقشه‏اى دارد كه خود تو پیشرفت آلمان در جبهه‏ها را برایش در آن نقشه با سنجاق مشخص مى‏كنى!... من به سعدآباد برگشتم و جریان را به محمدرضا گفتم. او شدیدا جا خورد و تعجب كرد كه از كجا مى‏داند كه من به رادیو گوش مى‏دهم و یا نقشه دارم و غیره!...

محمدرضا گفت: فردا اول وقت با ترات تماس بگیر و با او قرار ملاقات بگذار و بگو كه همان شب با محمدرضا صحبت كردم و گفت كه نقشه را از بین مى‏برم و رادیو هم دیگر گوش نمى‏كنم، مگر رادیوهایى كه خودشان اجازه دهند آنها را بشنوم! شب بعد به همان ترتیب ترات را در همان محل دیدم... به ترات گفتم كه محمدرضا گفته كه نقشه‏ها را پاره مى‏كنم و ترات گفت: خوب ببینیم كه او در این بیانش صداقت دارد یا خیر؟!...فعلاً جوابى جز این ندارم... جریان ملاقات دوم را به محمدرضا گفتم او بلافاصله رادیو را كنار گذاشت و دستور داد كه نقشه و... را جمع‏آورى كنم... فكر مى‏كنم چهار یا پنج روز از اولین ملاقات بود كه ترات گفت: امشب همانجا بیا! سر قرار رفتم. ترات گفت: محمدرضا پیشنهادات ما را انجام داده و این خوب است...به هر حال یك اشكال پیش آمده...روس‏ها صراحتا مخالف سلطنت هستند... آمریكاییها هم بى‏تفاوتند... ولى خود ما به سلطنت علاقه‏مندیم به دلایلى كه آمریكایى‏ها متوجه نیستند... لذا من باید نخست با آمریكاییها صحبت كنم و آنها را توجیه كنم و زمانى كه مسؤول مربوطه قانع شد، وزنه ما سنگین مى‏شود و دو نفرى به سراغ روسها خواهیم رفت. این بحث طبعاً چند روزى طول مى‏كشد ولى شما طبق معمول هر روز تلفن كن! به هر حال پس از حدود چهار پنج روز مجددا او را در همان محل و در همان ساعت دیدم گفت: من آمریكاییها را قانع كردم...یكى دو روز بعد باز ملاقات رخ داد و این بار ترات گفت كه متأسفانه ما نتوانستیم روسها را حاضر به پذیرش محمدرضا كنیم!... نمى‏دانم حرفهاى ترات تا چه اندازه و تا چه حد با واقعیت منطبق بود؟! آیا واقعا چنین بود و یا مى‏خواست محمدرضا را بیشتر در ترس و انتظار و التهاب شدید قرار دهد؟!...بالاخره 24 شهریور بود كه تراست به من گفت: با عجله همین امشب ترتیب كار را بده و هر چه زودتر محمدرضا به مجلس برود و سوگند بخورد و تأخیرى در كار نباشد. من به محمدرضا اطلاع دادم. او هم مقامات مربوط را تلفنى احضار كرد، توسط فروغى استعفانامه رضاخان كه منتظر تعیین تكلیف ولیعهد بود، تقریر شد و مقدمات رفتن رضاخان و انتصاب محمدرضا به سلطنت تدارك دیده شد... به این ترتیب روز 25 شهریور استعفاى رضاخان و انتصاب محمدرضا به سلطنت اعلام شد و روز 26 شهریور محمدرضا در مجلس سوگند خورد و رسما شاه شد.»

اما سندى كه در ذیل خواهید آمد نامه‏اى است كه محمدرضا پهلوى، در این حال و هوا و در حالى كه تا حدودى خیالش از انتصاب به تخت سلطنت، راحت شده، به مادرش نوشته است. عبارات مندرج در این سند، خود گویاى وضعیت اندرونى رضاخان در این دوران مى‏باشد كه نیاز به تفسیر و تحلیل ندارد.

اشاره مندرج در نامه، مبنى بر این كه: «ان‏شاءاللّه‏ مذاكرات تا یكى دو روز دیگر به پایان خواهد رسید» بیانگر اوضاعى است كه از زبان فردوست نقل شد.

متن نامه محمدرضا به شرح زیر است:

سعدآباد 17 شهریور 1320

مادر بهتر از جانم را قربان و تصدق مى‏روم.

مادر عزیز مدتى است كه از دیدار روى ماهت محرومم و از این جهت خیلى غمگینم مخصوصا اینكه در موقع سختى از هم دور شدیم حتى خداحافظى نمى‏توانستیم بكنیم اما الحمداللّه‏ كه شماها همه سلامت هستید و ما اینجا از این لحاظ این چند روزه خیلى خوشوقت بودیم حالا هم انشاءاللّه‏ هر چه زودتر شد به دیدار هم نایل خواهیم شد. حالا كه بحمداللّه‏ تا اندازه اوضاع روشن شده و خیال راحت‏تر شده است انسان وقتى به فكر بحران چند روزه مى‏افتد هم متأثر مى‏شود و هم خنده‏اش مى‏گیرد حقیقتا همه سراسیمه شده بودید گمان مى‏كنم حتى شما چند دندانتان افتاد در زندگى شخص چه اتفاقاتى مى‏افتد به این جهت اگر شخص سختى نبیند دنیا دیده نیست اما به عقیده من بهتر است انسان دنیا دیده نباشد ولى ضمنا از این سختى‏هاى بى‏فایده هم نبیند. امیدوارم حالا منزلتان راحت شده باشد و تا اندازه به شما خوش بگذرد و از اصفهان استفاده بكنید.

حال پدر مهربان و من و شاهپور به فضل پروردگار خوبست ولى البته از دورى شما غمگین هستیم و با اشتیاق تمام [در] انتظار دیدار وجود عزیزتان هستیم خوشبختانه همه روزه از شما تلگراف مى‏رسد و خیال ما را راحت مى‏كنید مادرجان عزیز خواهش مى‏كنم از طرف من از همه خیلى احوال‏پرسى كنید و بگویید كه دائم به فكر آنها هستم و دورى آنها خیلى گران تمام مى‏شود اینجا انشاءاللّه‏ مذاكرات تا یكى دو روز دیگر به پایان خواهد رسید و بعد از آن امیدوارم كه اوضاع تا اندازه به وضع عادى برگردد و بتوانیم دوباره با خیال راحت همدیگر را در آغوش بگیریم خدا شما همه را حفظ كند بیشتر از این مصدع اوقاتت نشده كاغذم را با دعا به وجودت خاتمه مى‏دهم.

پسر مهربانت محمدرضا پهلوى

در همین ایام شمس پهلوى و شوهرش ـ مهرداد پهلبد ـ نیز نامه مشتركى به همسر رضاخان نوشته‏اند كه در فرازهایى از آن نیز وضعیت این خاندان در بدر، در شهریور 1320 به تصویر كشیده است. این نامه ـ كه به خروج رضاخان از ایران مربوط مى‏باشد ـ به شرح زیر است :

پیشگاه علیاحضرت ملكه

به قدرى شمس و من از مفارقت علیاحضرت متأثر و غمگینیم كه اندازه ندارد تمام طول راه صحبت مى‏كردیم كه اگر علیاحضرت هم همراه بودند چقدر خوش مى‏گذشت.

علیاحضرت این را بدانند كه هر جا باشیم در تمام اوقات به فكر محبت‏هاى بى‏پایان و الطافى كه علیاحضرت همیشه در حق ما داشته‏اند خواهیم بود. امید كامل داریم كه بزودى دو مرتبه از دیدار علیاحضرت مسرور گردیم. امروز پس از حركت طرف ساعت 10 به نائین رسیدیم. ساعت 5/11 در اتاق كوچكى كه قبلاً میز كوچكى در آن ترتیب داده بودند غذا خوردیم. اینك تا ساعت 2/5 اعلیحضرت همایونى استراحت مى‏فرمایند. شمس چند سطر زیر را مى‏نویسد. چون حكمران اصفهان مراجعت مى‏كند خواستم به وسیله این دو سطر خود را یادآور خاطر مبارك نموده و دستهاى علیاحضرت را از دور ببوسم.

مادر عزیزم و بهتر از جانم به همین زودى دلم برایتان تنگ شده كه تمام مدت به فكر آن وجود عزیز هستم جاى ما امروز خیلى بد است الحمداللّه‏ كه زود از اینجا خواهیم رفت مادر عزیز امیدوارم كه زودتر طهران رفته و از دیدار برادر گرامیم مستفیض شوید و ایشان را از طرف من بوسیده و بگویید كه چقدر غمگینم از اینكه نتوانستم براى این جدایى از ایشان خداحافظى كنم ممى عزیزم هر وقت چیزى لازم داشتید زود بنویسید كه خریدارى كنیم البته نه از اینجا بلكه از امریكا.

مادرجان اگر فوزیه و اشرف از اساسیه منزلم خوششان آمد هر چه میل داشتند اجازه دهید كه بردارند و تو را به خدا به اشرف خیلى كمك و محبت كنید امیدوارم كه مدتى را كه از من دور هستید ... و فامیل و دوستان سعى كنند سرتان را گرم كرده كه كمتر دلتنگ باشید.

دختر پر مهرت شمس