دانش - مرگ تدريجي يك قهرمان

واضح آرشیو وب فارسی:دنياي اقتصاد: دانش - مرگ تدريجي يك قهرمان

دانش - مرگ تدريجي يك قهرمان

كيوان فيض‌اللهي:براساس افسانه‌اي رايج در آمريكا موسوم به «روز موش‌خرما» (Groundhog Day)، هر سال در دومين روز از ماه فوريه موش‌خرماي آمريكايي از مخفيگاهش بيرون مي‌آيد تا اوضاع جوي را بسنجد. اگر موش‌خرما سايه‌اش را بر فراز لانه ببيند به اين معني است كه هنوز شش هفته از زمستان باقي مانده و اگر سايه را نبيند به اين معني است كه بهاري زودرس در راه خواهد بود. هر ساله در همين روز جشني به اين مناسبت در ايالت پنسيلوانيا برگزار مي‌شود. فنيكس (Phoenix، ققنوس)، فضاپيماي سطح‌نشين ناسا كه بيش از پنج ماه از فرود آن بر مريخ مي‌گذرد، با حال و روزي شبيه موش خرماي دوم فوريه مرگ را به انتظار نشسته است. ققنوس اساطيري پس از هزار سال زندگي، به هنگام مرگ بر تلي از هيزم مي‌نشيند و آنقدر بال مي‌زند تا هيزم را شعله‌ور كند. ققنوس در آتش مي‌سوزد تا از خاكستر آن ققنوسي ديگر برخيزد. اما ققنوس ناسا كه پس از سفري 675 ميليون كيلومتري به سياره سرخ رسيده است ديگر ياراي بال زدن ندارد تا آتش مرگ شكوهمندش را برافروزد. مرگ ققنوس ناسا كه اكنون نفسش به شماره افتاده است نه در آتش كه در زمهرير زمستان بي‌رحم مريخ خواهد بود. مرگي تدريجي و در تنهايي و دريغ از خاكستري كه ققنوسي ديگر از آن برخيزد.

اين روزها اعضاي تيم ماموريت فنيكس در ناسا تلاش مي‌كنند تا آخرين دستورات را به اين فضاپيماي سطح‌نشين ابلاغ كنند و فنيكس را در «وضعيت علمي آخر» قرار دهند. مهندسان ناسا اميدوارند با اجراي اين برنامه فنيكس بتواند تا پيش از فرو رفتن به خواب ابدي، بدون لغزش و خطا چند عكس ديگر بفرستد و آخرين بررسي‌هاي هواشناسي از اوضاع اين روزهاي نامساعد جوي مريخ را انجام دهد. با نزديك شدن به آخرين روزهاي پاييز در محل فرود فنيكس در منطقه قطب شمال مريخ، مدتي است كه اين فضاپيما با شرايط كار دشوار ناشي از زوال تدريجي انرژي خورشيدي، دست گريبان است. در واقع شرايط اضطراري از هفته گذشته و از زماني آغاز شد كه اعضاي تيم هدايت فنيكس در ناسا با صدور فرمان خاموشي تعدادي از هيترهاي (گرمكن) فضاپيما، توان مصرفي فنيكس را كاهش دادند. اما در 28 اكتبر توفان غباري كه آسمان بالاي سر فنيكس را تيره و تار كرد باعث شد سطح توان فضاپيما تا شرايط بحراني افت كند. از آن روز تاكنون فنيكس در حالت «لازرس» (Lazarus) قرار گرفته است كه در آن اين فضاپيماي سطح نشين براي شارژ باتري‌هايش مجبور است 19 ساعت خاموش باشد تا بتواند در نهايت به مدت دو ساعت با فضاپيماهاي مدارگردي كه به دور مريخ مي‌چرخند و نقش واسطه ميان فنيكس و زمين را بازي مي‌كنند، ارتباط برقرار كند. با اين حال مهندسان تيم ماموريت فنيكس در پايان هفته گذشته دريافتند كه باتري‌ها به طور كامل شارژ نمي‌شوند و در نتيجه فضاپيما هر شب «ريبوت» (راه‌اندازي مجدد) شده و اطلاعات موجود در حافظه‌اش را از دست داده است. با اين كه مشكلات مربوط به توان فنيكس، پيش‌بيني شده بودند اما زودتر از حد انتظار رخ داده‌اند. بري گلدشتاين (B.Goldstein)، مدير برنامه ماموريت فنيكس از آزمايشگاه پيشرانش جت ناسا در كاليفرنيا در اين باره مي‌گويد: «بر اساس مدل‌هاي پيش‌بيني‌مان فكر مي‌كرديم كه بايد از حدود دو هفته ديگر در چنين شرايطي قرار بگيريم. اما توفان غبار آخر اكتبر اوضاع را به هم ريخت و اين برنامه را اندكي به جلو انداخت.»

با وجود اوضاع جوي نامساعد در مريخ هنوز هيچكس مطمئن نيست كه فنيكس چقدر دوام خواهد آورد. گلدشتاين در اين باره مي‌گويد: «اگر آسمان بالاي سر محل فرود صاف شود، فنيكس مي‌تواند چند هفته ديگر زنده بماند.» در همين حال اعضاي گروه ماموريت فنيكس اميدوارند بتوانند به فضاپيما فرمان دهند كه هر روز تا آنجا كه در توان دارد بيدار بماند. مهندسان گروه همچنين در تلاشند مجموعه‌اي پي در پي از ماموريت‌هاي علمي را از حافظه فرار كامپيوتر فنيكس به حافظه فلش (Flash Memory) آن آپلود كنند تا در صورت خاموش شدن فضاپيما بر اثر از دست دادن توان در طول شب، پاك نشوند. گلدشتاين در اين باره مي‌گويد: «ما داريم سعي مي‌كنيم آخرين قطره‌هاي اطلاعات علمي اين فضاپيما را بچلانيم. در واقع اين مجموعه متوالي از وظايف علمي را تا روز مرگ ابدي فنيكس هر روز تكرار خواهيم كرد كه من اسم اين روزها را «روز موش‌خرما» گذاشتم.» مجموعه متوالي آخرين وظايف علمي فنيكس با اندازه‌گيري‌هاي هواشناسي شامل دما و فشار اتمسفر مريخ آغاز مي‌شود. در ادامه چنانچه تواني در فضاپيما باقي مانده باشد، فنيكس ميله كاوشگري كه پيش از خاموش شدن بازوي روبوتيك اين سطح نشين در زمين فرو رفته بود را روشن خواهد كرد كه مي‌تواند ميزان رسانايي و درجه حرارت خاك را اندازه‌گيري كند. در طول اندازه‌گيري‌هاي روزانه، مي‌توان از اين ميله كاوشگر براي بررسي چگونگي انباشته شدن يخ در خاك مريخ استفاده كرد.

اگر پس از انجام اين مراحل باز هم تواني در فنيكس باقي مانده باشد، دوربيني كه روي بازوي روبوتيك سطح‌نشين قرار دارد نيز روشن خواهد شد تا از اطراف ميله كاوشگر عكسبرداري كند. در واقع به اين ترتيب مي‌توان فرايند انباشته شدن آب و دي‌اكسيد‌كربن منجمد در اطراف اين محل را به صورت بصري دنبال كرد. پيتر اسميت (P.Smith)، دانشمند ارشد ماموريت فنيكس در ناسا از دانشگاه آريزونا در اين باره مي‌گويد: «شايد فنيكس بتواند با استفاده از «تصوير‌بردار استريوي سطح» (Surface Stereo Imager) برافراشته‌اش كه چشم‌اندازي سراسري را در اختيار سطح‌نشين قرار مي‌دهد، عكس‌هايي 360 درجه از محيط اطراف بگيرد. اگر شانس با ما يار باشد و خورشيد آسمان مريخ كمي بزرگ‌منشي از خود نشان دهد شايد ديده‌بان ليزري نصب شده روي اين تصوير‌بردار بتواند اتمسفر مريخ را در فواصل دورتري نيز بررسي كند.» البته ارسال اين مجموعه فرمان‌هاي جديد به سطح‌نشين احتمالا وقت‌گير خواهد بود. در واقع مدارگرد اكتشافي Reconnaissance و فضاپيماي «اوديسه مريخ» كه وظيفه تقويت و بازپخش اطلاعات ميان زمين و فنيكس را بر عهده دارند ممكن است در خلال دو ساعتي از روز مريخي كه اين سطح‌نشين بيدار است، در موقعيتي نباشند كه بتوانند پل ارتباطي ميان زمين و سياره سرخ را برقرار كنند. اسميت در اين باره مي‌گويد: «اين شرايط تماس نوبتي به اين معني است كه دانلود كردن فرمان‌هاي جديد توسط فنيكس ممكن است چند روز طول بكشد.»

شرايط جديد و كمبود انرژي جذب شده توسط صفحه‌هاي خورشيدي فنيكس باعث شده است تا امكان روشن شدن انرژي بر‌ترين ابزارهاي علمي اين فضاپيما يعني آناليزور حرارتي گاز (TEGA)، آناليزور ميكروسكوپي، الكتروشيميايي و رسانايي (MECA) ديگر وجود نداشته باشد. در واقع هيترهاي مورد نياز هر دو دستگاه خاموش شده‌اند. تا پيش از كاهش يافتن سطح انرژي، فنيكس توانست خاك مريخ را در پنج كوره از هشت كوره دستگاه TEGA قرار دهد. اين كوره‌ها با حرارت دادن نمونه‌هاي خاك مريخ به دنبال نشانه‌هاي وجود تركيبات شيميايي خاصي از جمله آن دسته مواد آلي و معدني گشتند كه در آب مايع تشكيل شده باشند. اسميت در اين باره مي‌گويد: «از سه كوره باقي مانده دو كوره بدون نمونه خاك و به صورت خالي مورد آزمايش قرار گرفت تا دانشمندان ناسا مطمئن شوند كه در دستگاه هيچگونه نشانه‌اي از آلودگي‌هاي زميني وجود ندارد. اما متاسفانه گروه فرصت كافي پيدا نكرد كه نمونه خاك مريخ را در آخرين كوره نيز قرار دهد.» در مورد ديگر دستگاه آناليز تركيبات شيميايي نيز اوضاع به همين منوال بود. فنيكس توانست سه سلول از چهار سلول دستگاه MECA را به كار گيرد. چهارمين نمونه به خاطر آب شدن يخ موجود در خاك مريخ حالتي گل مانند به خود گرفت كه در نتيجه نتوانست به راحتي به درون سلول دستگاه ريخته شود و از ماه سپتامبر تاكنون همچنان روي دريچه سلول مانده است.

البته پس از آنكه اين نمونه خاك نتوانست به درون سلول دستگاه MECA راه يابد، متخصصان ناسا تلاش فراواني براي ريختن آن به درون سلول انجام دادند. سام كونيوز (S.Kounaves)، دانشمند ارشد گروه شيمي مرطوب ماموريت فنيكس از دانشگاه تافتس در ماساچوست در اين باره مي‌گويد «در نهايت تلاش‌هاي ما براي ريختن اين نمونه به درون سلول با كمك بازوي روبوتيك فنيكس در 23 اكتبر بي‌نتيجه ماند.» وقتي به نظر رسيد كه ديگر راهي براي ريختن نمونه به درون سلول وجود ندارد، متخصصان ناسا تصميم گرفتند از اين نمونه بگذرند و انرژي فنيكس را براي روزهاي سخت بعدي ذخيره كنند. اين نمونه از اين بابت براي دانشمندان ناسا حائز اهميت بود كه به گودال «سوپ سنگ» (Stone Soup) تعلق داشت. در واقع گودال «سوپ سنگ» كه به عمق 18 سانتيمتري از سطح خاك رسيده بود، عميق‌ترين گودالي بود كه فنيكس توانسته بود به كمك بازوي روبوتيكش در خاك مريخ حفر كند. گودال «سوپ سنگ» در ميان دو «پليگون» (Polygon)-برآمدگي‌هاي كوچكي مشابه اشكال موجود در لايه منجمد پوسته زمين كه به شكل منظمي سراسر منطقه فرود فنيكس در نواحي قطبي مريخ را پوشانده بود-قرار داشت. در واقع دانشمندان ناسا بر اين باورند كه اگر در منطقه فرود فنيكس زماني آب مايع جاري بوده است، احتمالا نمك‌هايي مثل پركلرات را در ميان اين پليگون‌ها جابه‌جا كرده باشد. محققان اميدوار بودند بتوانند با آناليز نمونه خاكي كه از عمق 18 سانتي‌متري برداشته شد، غلظت نمك پركلرات در عمق خاك را با ميزان غلظت به دست آمده از نمونه نزديك به سطح خاك مريخ مقايسه كنند. در واقع اين مقايسه مي‌توانست اطلاعات مهمي از سرگذشت آب مايعي كه احتمالا زماني در اين منطقه جاري بوده را آشكار كند.

مهندساني كه در مقر فرماندهي ماموريت فنيكس در ناسا 160 روز بي‌وقفه اين فضاپيماي سطح‌نشين را از فاصله‌اي بي‌نهايت بعيد كنترل كردند، سرانجام تصميم گرفتند هيترهاي فنيكس را يكي پس از ديگري خاموش كنند تا اين تنها ساكن دشت‌هاي شمالي سياره سرخ در سرماي بي‌رحم زمستان مريخ آرام آرام به خوابي ابدي فرو رود. اين فضاپيماي سختكوش بيش از پنج ماه كه بسيار طولاني‌تر از زمان سه‌ماهه‌اي بود كه متخصصان ناسا براي اين ماموريت متصور بودند، اطلاعات علمي به زمين فرستاد. اما با زوال نور خورشيد بر اثر كوتاه‌تر شدن روزهاي مريخ در قطب شمال سياره سرخ، توان فنيكس هم رو به كاهش گذاشت. ناسا 10 روز پيش در بيانيه‌اي رسمي اعلام كرد «آنطور كه انتظار مي‌رفت با تغيير فصل تابستان به پاييز در نيمكره شمالي مريخ، سطح‌نشين فنيكس به خاطر كوتاه‌تر شدن روزها و كاهش ساعات تابش نور خورشيد به صفحه‌هاي خورشيدي فضاپيما، انرژي كمتري توليد مي‌كند.»

اين بيانيه از سوي ناسا به وضوح نشان داد كه پايان ماموريت فنيكس نزديك است. فضاپيماي سطح‌نشين فنيكس در طول نزديك به پنج ماه اقامتش در دشت‌هاي شمالي مريخ اطلاعات بي‌نظيري به زمين ارسال كرده و شاهد صحنه‌هاي نابي در سياره سرخ بود كه بي‌سابقه بودند. فنيكس در اين مدت توانست بارش برف در طبقات فوقاني مريخ را ثبت كند، عكس‌هاي بي‌نظيري از گردبادي مريخي بگيرد و به يخ پنهان شده در زير خاك اين سياره چنگ بزند. فنيكس به كمك آزمايش‌هايي كه توسط تجهيزات پيشرفته‌اش روي نمونه‌هاي خاك مريخ انجام داد، كشف كرد كه خاك موجود در سطح اين سياره به لحاظ شيميايي با خاك موجود در كف آب‌هاي شور شباهت دارد، مدركي ديگر از اينكه زماني آب مايع بر سطح اين سياره جاري بوده است. گلدشتاين در اظهار نظر جديدي درباره اين ماموريت مي‌گويد: «اگر ما هيچ كاري انجام نمي‌داديم، پس از آنكه انرژي مورد نياز انجام فعاليت‌هاي فضاپيما از مقدار انرژي توليد شده توسط صفحه‌هاي خورشيدي آن در هر روز فزوني مي‌گرفت، حيات فنيكس چندان طول نمي‌كشيد. با خاموش كردن تعدادي از هيترها و ابزارها ما مي‌توانيم عمر سطح‌نشين را چند هفته ديگر بيشتر كنيم و همچنان شاهد ارسال اطلاعات علمي از مريخ باشيم.» بنا به اعلام ناسا چهار هيتر حياتي فنيكس در روز 29 اكتبر گذشته به‌طور همزمان خاموش شدند تا فنيكس بتواند انرژي بيشتري ذخيره كند. ساير هيترهاي مخصوص گرم نگه‌داشتن اين فضاپيما نيز در روزهاي بعد به ترتيب يكي پس از ديگري خاموش مي‌شوند تا فنيكس رفته رفته به خواب ابدي برود.
New Scientist, Nov. 05, 2008
يکشنبه 19 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: دنياي اقتصاد]

[مشاهده در: www.donya-e-eqtesad.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 154]