شبكه شهري و توسعه سرمايه داري در ايران

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: شهرنشيني در ايران» كتابي است متشكل از پنج مقاله به نام هاي «شهرنشيني مرحله گذار» از فرخ حساميان; «شبكه شهرهاي ايران»، «مهاجرت در ايران در دهه هاي اخير» و «تغييرات شبكه شهرهاي ايران» در دهه اخير نوشته گيتي اعتماد و «پويش شهرنشيني در كاشان» از محمدرضا حائري كه نگاهي دارد به پديده شهرنشيني و ارتباط آن با ديگر فرآيندهاي اجتماعي ، اقتصادي در ايران.

در نخستين مقاله فرخ حساميان، شهرنشيني در ايران را همانند بسياري از كشورهاي توسعه نيافته بازتاب فضايي تحول در سازمان يابي توليد و به طور مشخص بازتاب بسط سرمايه داري پيراموني در ايران مي داند كه در آن بسط امكانات اشتغال و زندگي در برخي نقاط (عمدتا شهر) براثر توسعه مناسبات سرمايه داري از يك سو و كاهش اين امكانات در نقاط ديگر (عمدتا روستا) بر اثر فروپاشي مناسبات پيش سرمايه داري از سوي ديگر زمينه مهاجرت هاي داخلي و شهرنشيني در ايران را فراهم آورده است.

حساميان در اين معنا شهرنشيني در ايران را بيان فضايي يا انعكاس فضايي گذار از مناسبات پيش سرمايه داري به مناسبات سرمايه داري مي داند، البته گذاري كه داراي ويژگي هاي ساختي-تاريخي است كه در الگوي شهرنشيني ايراني نيز تاثيري بسزا دارد.

در بررسي تاريخي اين مساله هم اين پژوهشگر فقدان شهرنشيني در دوره 1300 تا 1320 را نتيجه تحكيم روابط سنتي توليد در روستا ارزيابي مي كند كه خود نتيجه رونق تجارت داخلي و خارجي در شهر و رواج نقدينه كاري حاصل از آن بود.

از طرفي هم وابسته شدن ساخت كشاورزي به محصولات قابل فروش قسمتي از نيروهاي مولدبخش كشاورزي را متوجه كشت اين محصولات مي كرد و ساخت كشت معيشتي و سنتي را تغيير مي داد.

حساميان به همين دليل در دوره بعدي كه اشغال ايران آغاز مي شود، يعني بر اثر كاهش شديد تقاضا براي محصولات كشاورزي صادراتي قسمتي از نيروهاي مولد كشاورزي و به ويژه نيروي كار اين بخش كه در توليد اين محصولات نقش داشتند، بدون استفاده و در نتيجه سبب ساز امواج مهاجرت ارزيابي مي كند. 1320013322)

پس از 1332 رونق شهري و از سرگيري تجارت خارجي، مدرنيزاسيون و توسعه اقتصادي سبب تشديد فروپاشي روابط سنتي در روستاها و افزايش مهاجرت به شهرها شد كه در آن مازاد اقتصادي حاصل از درآمد نفت در شهر متمركز شد و رابطه ارگانيك شهر و روستا به تعبير حساميان دچار گسيختگي مي شود.به اين ترتيب نويسنده مقاله شهرنشيني سريع را كه به علت توسعه روابط سرمايه داري در بطن يك اقتصاد تك محصولي متكي بر صادرات نفت سبب در حاشيه قرار گرفتن بخش كشاورزي از يك سو و رشد سريع شهر از سوي ديگر شده است را «مشكل زا» مي خواند كه براي حل آن تنها راه چاره تحول در الگوي اقتصادي و دادن ابتكار عمل به بخش خصوصي در جهت توليد مازاد اقتصادي توليدي (كشاورزي و صنعتي) براي مشاركت فعال در عمران شهري است.

در بررسي پديده مهاجرت گيتي اعتماد در دومين مقاله كتاب، بسط نامكفي اقتصاد شهري و ماهيت پويش صنعتي شدن (صنعت جايگزيني واردات) و نوع اين صنعت (بيش تر مبتني بر سرمايه تا مبتني بر نيروي كار) را سبب ساز مهاجرت همراه با ايجاد مسايلي حاد در شهرها با نمودهايي چون زاغه نشيني ارزيابي كرده و آن را باعث پديد آمدن خيل كثيري از بيكاران و شاغلان بي مهارت و كم مهارت مي داند.

اعتماد همچنين اين مهاجرت از روستا به شهر را به علت بالابودن الگوي باروري روستايي در ايران باعث تغيير الگوي باروري در شهر و تغيير ساخت الگوي باروري جمعيت مي خواند كه نتايج آن بايد جداگانه ارزيابي شود.

شبكه شهري در ايران و تسلط كامل اقتصادي-اجتماعي تهران بر كل شبكه شهري ايران و پيدايش يك شبكه شهري زنجيره اي يعني وابستگي شديد هر شهر بزرگ و كوچك و حتي كم و بيش روستاها (لااقل در زمينه مهاجرت و يافتن شغل و حتي در مواردي تامين نيازهاي اوليه مانند گندم و برنج و گوشت و سوخت) به مترو پل تهران و در نتيجه گسيختگي ارتباطات ارگانيك درون مناطق يا بين شهرها و روستاهاي هر منطقه در سومين مقاله توسط گيتي اعتماد بررسي شده است.

تغييرات شبكه شهرهاي ايران در دهه اخير عنوان چهارمين مطلب كتاب است كه در آن «گيتي اعتماد» عوامل جغرافيايي- اقتصادي- اجتماعي شامل عوامل ارتباطي، مبادله و توليد و عوامل نظامي و حكومتي; نظام مبادله اي و بهره كشي بين شهر و روستا، كه در آن به نسبت وضعيت طبيعي و جغرافيايي يك منطقه و نظام حاكم بر آن يك شهر مقر سكونت مالكان منطقه و ابواب جمعي آن ها شده و موقعيت ويژه اي مي يابد; عوامل ثانوي كه رشد سريع يك شهر را موجب شده و آن را مبدل به يك كلان شهر منطقه اي يا مملكتي مي سازد، مانند پايتخت شدن يا مركز ايالت شدن يك شهر و در نهايت سلسله مراتب فضايي كه موجب ايجاد يك نظام سلسله مراتب ارتباطي بين سكونتگاه هاي يك منطقه و يا يك كشور و نيز پيدايش يك سازمان مبادلاتي متقابل بين آن ها مي شود و نتيجه آن كم و بيش ايجاد يك شبكه همگون تر است، را از عوامل موثر در شكل گيري شبكه شهري در گذشته برمي شمرد كه اين روابط با تحولات سرمايه داري پيراموني كه نياز به تمركز جزء ذاتي آن است به هم مي ريزد و با ايجاد يك يا دو كلان شهر در هر كشور نظام قبلي در شبكه شهري مبدل به يك رابطه زنجيره اي مي شود. در اين رابطه زنجيره اي هر سكونتگاه (خواه روستا يا شهر كوچك و متوسط) بيش تر مستقيم با متروپل منطقه يا كشور در ارتباط قرار مي گرفته است كه اين امر نيز موجب تمركز بيش تر كلان شهر و از بين رفتن ارتباطات مياني (بين شهرهاي كوچك و مياني) مي شود. به ديگر سخن تمركز نظام اقتصادي در فضاي شهري منعكس شده است.

پيشنهادات اعتماد براي بهتر شدن شرايط شبكه شهري عبارتند از:

1- بررسي و شناخت مناطق شهري در نظام برنامه ريزي كشور و نه شهرها به صورت مجزا

2- بررسي و شناخت امكانات توسعه شهرهاي مختلف به خصوص شهرهاي مياني كه بتواند به حد نصاب جمعيتي برسد تا سرمايه گذاري و راه اندازي فعاليت ها در آن با صرفه شود. يعني رساندن شهرهاي متوسط و مياني به آستانه هاي معقول و بهينه براي ايجاد خدمات تخصصي تر و مراكز اشتغال

3- شناخت سلسله مراتب عملكردها در سطح منطقه و كشور و جايگزيني معقول آن ها در شبكه شهري كشور يا هر منطقه يعني عملكردهايي كه نياز به مقياس كوچك تري از جمعيت داشته و يا در ارتباط مستقيم و روزمره با ارگان هاي مستقر در كلان شهرها نيستند، بتوانند در شهرهاي كوچك تر و مياني قرار گيرند.

4- مطالعه و بررسي شبكه هاي حمل و نقل منطقه اي و تقويت و اصلاح رگ هاي اصلي اين شبكه جهت جابه جايي جمعيت درون منطقه براي رسيدن به خدمات تخصصي در ازاي و به جاي توزيع اين خدمات كه نياز به نيروي انساني متخصص و تكنولوژي پيشرفته دارد.

5- تامين كمك به ايجاد مسكن ارزان قيمت در نقاط لازم. زيرا در درازمدت زيان ايجاد زيرساخت ها براي نقاط پراكنده مسكوني گران تر از اين يارانه خواهد بود.

«پويش شهرنشيني در شهر كاشان» نيز آخرين مقاله كتاب است كه زمينه اي عيني از تحليل هاي قبلي به دست مي دهد كه در آن چگونگي تاثيرات پويش هاي اجتماعي بر سازمان يابي فضا در يك دوره تاريخي معين بررسي شده است. دوره اي كه به تعبير نويسنده شهر كاشان از يك حالت به نسبت ايستاي شهري وارد يك دوره «شهرنشيني سريع» مي شود.

ناهمگونی در شبکه شهری
تحولات جمعیتی کشور از چهار دهه گذشته تاکنون بیانگر رشد سریع جمعیت و به موازات آن تسریع روند شهرنشینی بوده است. سیر افزایش جمعیت شهرها، تامین مسکن اقشار شهرنشین را به یکی از اصلی ترین برنامه های دولت بدل کرده است. ایجاد شهرهای جدید یکی از مهم ترین سیاستهای وزارت مسکن و شهرسازی است.
در کشورهای در حال توسعه شهرهای جدید، اکثرا در کارکرد ارائه مسکن به اقشار کم درآمد نقش داشته اند. ولی وضعیتی ناسازگار با ساختار فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی کشورها را در پی داشته و به عنوان کالای لوکس و پرخرج، موجب فقر، عدم تعادل اجتماعی و در مواردی زاغه نشینی گردیده اند. فعالیت پایدار و مازاد اقتصادی ایجاد ننموده و نه تنها فشار را از مادرشهر برنداشته، بلکه بر آن افزوده اند. شهرهای جدید در ایران در طی ۳ الی ۴ دهه گذشته وارد نظام شهرسازی شده و به عناوین گوناگون ساخته شده اند. افزایش جمعیت شهرنشین و نیازمندی به ایجاد مراکز شهری جدید که بتواند جمعیت اضافه شده را در خود جای دهد از عوامل موثر در احداث اینگونه شهرها بوده است. اینگونه شهرها به خاطر جلوگیری از گسترش شهرهای بزرگ و کلان شهرها که با مشکلات عدیده ای از قبیل افزایش اجاره بها، گرانی زمین و هزینه مسکن مواجه می باشند ساخته شده اند.
بررسی شهرهای جدیدی که تاکنون ساخته شده اند و جمعیتی نیز در خود جذب کرده اند، حاکی از این واقعیت است که محیط شهر جدید برای آنها چندان جاذب و مانوس نبوده است. شهرهای کوچک و روستا- شهرها به علت داشتن هویت اسکان و داشتن هویتهای خاص دیگر، می توانند بهترین مکان جهت احداث شهرهای جدید قلمداد گردند و جمعیت ساکن را از بی هویتی و از حصار خشک آپارتمانها و مساکن بی روح خارج سازند این طور نمی باید باشد که ساکنان شهرهایی همانند شهرک مس سرچشمه و فولادشهر هنوز خود را متعلق به آبادی یا مرکز شهری اولیه خود بدانند که از آنجا به شهرهای جدید مهاجرت کرده اند. شهرهای جدید در ایران تاکنون اکثرا در نواحی بکر و عاری از جمعیت احداث شده اند و تاکنون اکثریت آنها نتوانسته اند به اهداف اولیه خود نائل گردند و هنوز شهرهای اصلی و شهرهای کوچک به عنوان کانونهای جذب جمعیت قلمداد می شوند. این امر تا حدودی به برنامه ریزی اولیه و مکان یابی این شهرها برمی گردد، چرا که برای اکثر این شهرها برنامه ریزی جامعی تهیه نشده است و بیشتر به جنبه های فیزیکی شهر توجه گردیده و تمام ابعاد و نیازهای یک شهر و یک مکان زیستی مورد توجه قرار نگرفته است. جهت احداث یک شهر جدید در ابتدا باید مکانیابی با توجه به شاخص های مختلفی صورت گیرد و تنها یک جنبه واحد را مد نظر قرار ندهد.
برای اینکه یک مرکز سکونتی فعال جذاب بوجود آوریم باید عوامل مختلفی مانند مکان شهر (طبیعی و مصنوعی) اشتغال و شرایط اجتماعی شهر جدید را به صورت کامل مورد بررسی قرار داده و ارتباط آنها را با یکدیگر درنظر گرفت. در نهایت باید عنوان شود که بهترین مکان برای احداث شهرهای جدید روستا- شهرها و شهرهای کوچک می باشند که امکانات اولیه در آنها موجود می باشد و تقریبا از امتیازات زیادی نسبت به شهرهای جدیدی که در اراضی بکر ساخته می شوند برخوردار می باشند. در حال حاضر شبکه شهری کشور ناهمگون و شکسته است. هرم شهری و هرم جمعیتی کشور با یکدیگر همخوانی و تناسب ندارد. هرم جمعیت شهری کشور به نفع شهرهای بالای ۵۰۰هزار نفری و بیشتر و به ضرر شهرهای متوسط بزرگ (شهرهای ۲۵۰هزار الی ۵۰۰هزار نفر) بوده است. لازم است شهرهای میانی تقویت گردد. این امر جز از طریق سرمایه گذاری های منطقه ای در خصوص آنها و در مقابل کاهش نقش های مذکور و بخصوص تمرکززدایی از شهرهای بزرگ بالای ۵۰۰هزار نفر و ممانعت از احداث، گسترش و توسعه شهرهای جدید در اطراف شهرهای بزرگ به عنوان یک برنامه ریزی مرکزگرا و پرهیز از تبدیل بی رویه روستاها به شهرها و تجدید نظر در تعاریف شهر از نظر جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی میسر نیست. چنانچه سیاستهای فوق الذکر عملی گردد می توان انتظار داشت در افق سال ۱۴۰۰ه. ش شکاف شهرهای میانی در نظام شهری کشور برطرف و شبکه شهری همگون گردد.

● علل عمده عدم موفقیت شهرهای جدید:
۱) فقدان سازماندهی صحیح و منطقی در تصمیم گیری و برنامه ریزی برای سرمایه گذاری در شهرهای جدید.
۲) مکان یابی شهرها به طور کلی درست نبوده است. مکان یابی غیرسیستمی و مستقل از مطالعات ملی و منطقه ای نتایج بسیار منفی به بار می آورد.
۳) سیاستهای تعدیل اقتصادی (آزادسازی) با توجه به لطمه موثری که به پیکره اجتماعی و کالبدی شهر و سکونت می زند در این امر موثر بوده است.
۴) گذشته از پائین بودن قدرت خرید خانوار، در گروه های مختلف درآمدی و اجتماعی و بی توجهی به مطلوبیت مصرف کننده سیاست قیمت گذاری متفاوت، تبعیضی و ترجیحی مناسب در پیش گرفته نشده است. این امر مطالعه متمرکز و سپس بررسی شهر به شهر را ایجاد می کند که تاکنون صورت نگرفته است.
۵) توزیع زمین با برنامه توسعه شهری در شهر مرکزی و یا دیگر نقاط مرتبط با شهر جدید هماهنگی ندارد. این امر موجب کاهش تقاضا در شهرهای جدید شده است.
۶) جدا از ناکافی بودن سرمایه گذاری های دولتی مدیریت بهینه سازی در سطح کلی برای تمام شهرها و در سطح هر شهر خاص وجود نداشته یا کارآمد عمل نکرده است.
０) با اینکه متقاضیان اصلی شهرهای جدید تعاونی های مسکن بوده اند، سازماندهی و کمک های لازم برای تصویب و پیشبرد فعالیت تعاونی ها، هم به عنوان یک نیروی اجتماعی و هم به عنوان تکیه گاه صورت نپذیرفته است.

مناسب سازي شبكه شهری حمل و نقل
دسترسي يكي از مهمترين خصوصيات يك شهر خوب است. دسترسي را مي توان به صورت هاي مختلف تقسيم بندي كرد: دسترسي به افراد، دسترسي به كالاها و منابع، دسترسي به اماكن و دسترسي به اطلاعات. به استثناي مورد آخر بقيه دسترسي ها فيزيكي است. بنابراين نيازمند توان جسمي و حركتي است و قوع آن نيازمند شبكه هاي خاصي است. امروزه حل مسائل دسترسي در شهرها وبهبود بخشيدن به كيفيت آن از اهداف عمده شهرها وشهرسازي به شمار مي رود. حل اين مساله با نگرش به كليه افراد جامعه اعم از پير،جوان و معلول صورت مي پذيرد و امكانات انتخاب را براي همه فراهم مي سازد.
بخشي از جامعه ما را افزادي تشكيل مي دهند كه دچار محروميت هاي جسمي و ناتوان حركتي هستند. اين گروه در عرصه هاي مختلف علمي، ورزشي، شغلي توانايي هاي خود را نشان داده اند. به عنوان مثال، كاروان ورزشي معلولان كشور ما در عرصه رقابت هاي بين المللي هميشه صاحب امتياز بوده اند. گروهي از اين قشر از جامعه ما در جريان جنگ بخشي از سلامتي خود را از دست داده اند. آيا انان لايق استفاده از امكانات خاص مربوط به خود در مقياس شهر وبين شهري در زمينه حمل و نقل و دسترسي هاي محلي و فراتر نيستند؟ چه بسا افراد جامعه نيز به دليل ناآگاهي نسبت به مشكلات معلولين از كنار آنها بي تفاوت گذرمي كنند. زماني كه عرصه عمومي و شبكه شهري (خيابان ها، كوچه ها، پارك ها، مراكز خريد، رستوران ها، مساجد و …) در آن مسيرهاي رفت و آمد ويژه معلولان در آن طراحي و تعريف نشده باشد، افراد جامعه وجود اين قشر را در شهر حس نمي كنند بنابراين حس همياري و مساعدت رو به فراموشي سپرده مي شود. عرصه عمومي در بهترين حالات خود آموزگاري بي همتا در زمينه آموزش مهارتها و ادراك هاي اجتماعي است. كودكان وحوانان از راه مشاهده، تقليد ومشاركت نحوه ارتباط برقرار كردن و رفتار با انواع مردم (جوان، سالمند، ناتوان جسمي و …) را مي آموزند. همانگونه كه وسايل حمل و نقل عمومي براي افراد عادي نهايت اهميت را دارد. براي معلولين، با توجه به شرايط جسمي و محدوديت هاي حركتي و داشتن وسايل كمكي اضافي، اهميت بيشتري مي طلبد. متاسفانه در كشور ما هيچ گونه پيش بيني قابل توجهي در جهت مناسب كردن اين وسايل براي استفاده معلولين انجام نگرفته است. برابري فرصت ها در جامعه از مهم ترين مقولاتي است كه بايد به آن بها داد.
در حال حاضر با توجه به روند تهيه طرح هاي توسعه شهري و مجوعه هاي شهري مناسبسازي حمل و نقل شهري و بين شهري را بايد در درون پروژه ها يافت.
ضوابط و معيارهايي براي بهسازي و نوسازي به منظور سهولت رفت و آمد و فعاليت هاي اجتماعي معلولان بايددر داخل پروژه ها به طور جدي تعريف شود. در پروژه ها بايد قوانين مربوط به حل مشكلات موجود در محل هاي عبور و مرور از خيابان، پيوستگي به پياده رو با جدول، پيوستگي پياده رو با جلوي يا آب رو، ساماندهي نرده يا زنجير بين پياده رو ها و خيابان در محل خط كشي عابر پياده، شيب زيادمعابر، لغزندگي ، از يبن بردن گودال ها در داخل شهر، از بين بردن موانعي كه به داخل پياده رو ها نفوذ نموده و موارد بسياري كه در شهرهاي ما به وضوح ديده مي شود، گنجانده شود.
به طور نمونه طرح تفصيلي مناطق شهر تهران با ظرافيت و دقت توسط مشاوران تهيه شده است. مطالعات حمل و نقل در مقياس مناطق به طور دقيق مورد شناسايي قرار گرفته است. شبكه حمل و نقل و نحوه دسترسي هاي محله اي و ناحيه اي و منطقه اي طراحي و دقيق سازي شده است. اين اسناد به صورت اسناد پايه هر يك از مناطق در دسترس است و در گام بعدي بايددر طرح هاي خردتر به طراحي مسيرهاي ويژه و تسهيلات مربوط به اين گروه از افراد جامعه پرداخت.
دامنه وسعت اين طراحي در شهر تجلي پيدا مي كند و مناسب سازي شبكه حمل و نقل شهري شكل مي گيرد.
از سوي ديگر، در تدوين سوالات پرسشنامه سرشماري عمومي نفوس و مسكن كه در آبان ماه 1384 صورت گرفته است پرسش هاي جامع تري در خصوص آمار ناتوان هاي جسمي – حركتي نسبت به سال هاي قبل گنجانده شده است. تلفيق اين آمار با پروژه هاي حمل و نقل شهري و طرح هاي فراتر كه تهيه يا در دست تهيه است ميتواند راهگشاي مناسبي براي مناسب سازي حمل و نقل شهري و بين شهري باشد.
تراكم تعداد اين قشر از جامعه درمحدوده هاي شهري و فراتر به اولويت بندي ارائه تسهيلات حمل و نقل كمك مي نمايد. با داشتن آمار ناتوان جسمي – حركتي مي توان در سطح محله اي(نمونه) در ارتباط با ترتكم اين قشر در شهر به صورت آزمايشي به طراحي معابر، پارك ها مراكز فرهنگي و تفريحي نخست در مقياس محله اي (نمونه) نمود. در حمل و نقل عمومي به تجهيز ايستگاه هاي اتوبوس پرداخت. در راستاي به وجود آمدن اين تسهيلات شهروندان آموزش و آگاهي مي يابند. افراد عادي جامعه در جريان نحوه برخورد وسرويس دهي به معلولاني كه زندگي اجتماعي حق آنهاست، قرا مي گيرند. نتايج و بازتاب عملكرد اين مناسب سازي (محله اي نمونه) ياري رسان ما در مقياس شهر و فراشهر و مسيرهاي حمل و نقل هوايي و زميني درون شهري و بين شهري خواهد بود.
از آمار سرشماري سراسري سال 1385 با پيوند پروژه هاي شهري مي توان خروجي هاي مختلفي در ارتباط با مناسب سازي حمل و نقل شهري و بين شهري براي ايجاد تسهيلات و امكانات مربوط به معلولان استخراج نمود.
برنامه ريزي حمل و نقل متعادل به ما مي آموزد كه يكايك اعضاي جامعه كودك و سالمند و ناتوان (جسمي – حركتي) براي تداوم و بقاي خود نيازمند رفتارهاي اجتماعي (سفرهاي مورد نياز براي زيستن ، مدرسه رفتن ، كار و خريد، تفريح) هستند و اين سفرها را تا جايي كه ممكن است بايد دلپذير، اقتصادي، ايمن، پر آسايش ، ساده و قابل انتخاب ساخت.
دسترسي و جابه جايي دو مقوله مهم در حمل و نقل شهري و بين شهري به منظور مناسب سازي محيط براي ناتوانان است. اين امر نه تنها در طراحي شبكه معابر شهرهاي ما رعايت نشده بلكه در طراحي شهرهاي جديد نيز جدي تلقي نمي شود.
هدف از اين مقاله تعيين ضوابط و مقررات طراحي و بهسازي و نوسازي مسيرهاي حمل و نقل شهري و بين شهري به منظور ايجاد تسهيلات حمل و نقل و دسترسي و امكانات حابه اي افارد ناتوان و معلولان جسمي – حركتي است. اين ضوابط مي بايد در داخل پروژه ها با مقياس شهر و فراتر در مطالعات حمل و نقل جاي گيرد.
داشتن آمار جمعيتي از افراد ناتوان و معلول كشور مي تواند در طراحي مسيرهاي حمل و نقل ويژه اين قشر از جامعه از محله اي كوچك تا مقياسي فراتر ما را ياري رساند.

منابع :

www.aftab.ir/articles/art_culture/issue/c5c1196248186_book_p1.php - 198k
www.magiran.com/npview.asp

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 285]